Rus tarih edebiyatında XIX – XX asırnıñ 30-cı yıllarında Qırımtatar hicreti meselesi
Qırım’nıñ Rusya’ğa qoşulması üzere 8 Fevral 1783 yılınıñ Manifesti ile işaretlengen siyasi aktsiya qırımtatar tarihinde bir dönemeç noqtasıdır.
Rusya’ğa bağlı olaraq yaşalğan yıllar ne edi? Siyasi çökte zamanı yerleşik hayatqa keçüv ve Rusya ile körünişte barışçı münasibetlerde bulunma devridir. Bununen aynı zamanda artı kesilmegen hicret esnası, topraq qayıpları, gizlice ya da açıq açıq Qırım’dan quvulma zamanıdır. Ve XIX asırnıñ soñlarında manevi canlanma ve Rusya’nıñ tesiri altında milli tatar ziyalılarnıñ oluşması yıllarıdır. Nihayet 1921 yılında Qırım Otonom Sovyet Sosiyalist Cumhuriyeti qurulunca onlarca yıl sürekelgen haqsızlıqlardan soñra qırımtatar halqı özünin medeniyeti ve devletçiliğiniñ çoq mesüliyetli bir sahibi olaraq his etmege başlağan edi.
Faqat 1944 yılınıñ sürgüni “halqlar ailesinde” eşlik statusına bağlanğan ümitlerge soñ berdi.
Qırımtatar tarihi üzerine yoq denilecek qadar az araştırmalarnıñ fonunda hicret meselesi daha çoq tedqiq etilgen kibi körüne. Ama historigrafiyanı tafsilatlı olaraq incelegenimizde bu körünişniñ hatalı olğanı ortağa çıqa. Kesinlikle şunı şöyleyebilirmiz ki, tarih edebiyatında hicret meselesine dair cevaplardan çoq sual bardır. Tedqiqatçılar Qırım Hanlığınıñ düşmesinden soñra hicret qırımtatar tarihiniñ eñ facialı sayfaları olduğunı körüşbirliği ile qabul etkenlerine rağmen bu mevzunıñ düğüm noqtalarında (sebepleri, her bir köçüvniñ boyutları, kronolojik sıra) tam bir netlik henüz yoqtır.
Bu çalışmamıznıñ maqsadı 1783 yılında başlağan Qırımtatar hicretleriniñ sebepleriniñ deñişmesi, değişik avtorlarnıñ bu mevzuda yorumlarını ve değerlendirmelerini takip eterek ileride yapılacaq tedqiqat yolunı belirlemektir.
Birinci hicretniñ tarihleri avtorlarğa köre farqlıdır. Birinci hicret tarihiniñ Ye.Markov ve Martyanov 1785-1788 yıllarını kösterirken Verner ise söz konusu hicret 1804 yılında toqtatılğanını yaza.
Tahminen 1800-1812 yıllarında kerçekleşken ekinci hicretni tedqiqatçılarnıñ bir çoğu hiç anmamaqtadır. Ekinci hicretniñ tarihleri A.Özenbaşlı’ğa köre 1804-1805, V.H.Kondaraki’ge köre 1883, P.K.Martyanov’ga köre 1812 yıllarıdır.
Üçüncü hicretniñ hronolojik sırasında da tam bir netlik yoktır. Özenbaşlı 1860-1862 yıllarını köstermektedir, Çernışov ise 1859-1860 yıllarını. Bu üçünci hicretniñ hronolojik sınırlarını belirlerken Qırım Harbı 1854-1862 yılları sırasında yapılğan köçlerni de dahil etmek kerektir. Aynı hronolojik çerçevisini M.Pinson teklif etmektedir.
Bundan soñra yapılğan hicretler ancaq eki tedqiqatçınıñ çalışmaları ile bellidir (Martyanov; Mufti-zade). Doruq noqtası 1902-1903 yıllarına kelgen XIX asırnıñ soñlarında ve XX asırnıñ başları ile işaretlengendir. Bu göçlerniñ de hronolojik çerçevesi tartışmalıdır.
Böylece, birinci üç hicret dalgasınıñ tarihleriniñ belirtmesinde mevcut olğan uyumsuzlıq ve hicret probleması daha çok ilmi degil gazeta yayınları ile ifade etilgeninden dolayı tafsilatlı bir araştırmada ihtiyaç bardır.
1784 yılında Qırım’nıñ ilhaqından soñra meydanğa kelgen birinci hicretniñ sebeplerini bir çoq tedqiqatçı Rusya’nın Qırım’ğa ketirgen ekonomik ve huquq düzeninden qorqüvğa bağlarlar (Markeviç) ve dolayısı ile “Rus hükümeti bunlarnı Qırım’da tutmayacaq ve quvmaq içün her kerek olğan tedbirlerni alacaqtır” (Kondaraki).
Bunınen aynı zamanda “dindaş Türkiye özlemi”, “mırza ve ruhanilerniñ qışqırtmaları”. (Laşkov) ve hatta “tatarlarnıñ “topraqqa sadıqsızlığı (Markeviç) birinci hicretniñ sebepleri olaraq kösterilmektedir.
Bu mesele üzerine A.Özenbaşlınıñ körüşleri bam başqadır. A.Özenbaşlı dini ve milli sebeplerini ekinci planğa bıraqaraq hicretniñ esas sebepleri Rusya çar hükümetiniñ vahşıyane politikasında körmektedir ve şöyle yaza: “Qırım 1783 tarihinden soñra asla insanlığa yaqışmayan bir taqım vahşıyane tedbirlerle oñu öz halqından boşaltaraq böylelikle temizlemesini, tüşündüğü yerlerge saray dalqavuqları ile bir taqım közütoymaz memur kafillerini yerleştirmek siyasetini qullanğan ve bu emelleri qarşısında hiç bir mania tanımayan müstebdid çarlığın misli körülmemiş zulumı altında qalğandır”.
Birinci hicretniñ boyutları üzerine de kesin bir fikir yoqtur. Bazı araştırmacılar köçken tatar sayısını 4-5 binden 300000 binge qadar (Hanatski), 50000 – 140000 binge qadar (Skaski), 350000 – 50000 bin (Özenbaşlı) olaraq köstermektedir. Markoviç’niñ tahminlerine köre ise birinci hicret dalgası 80 bin kişi olğanını yaza.
Historigrafiya 1800-1812 arasındaki ekinci hicret haqqında qaynaqlar daha azdır.
Martyanov’ğa köre bu devirde 3199 kişi Qırım’nı terk etkenni yaza ve olaynı 1812 tarihli Bukreş barış antlaşmasına bağlar. Bu antlaşmağa köre Rusya Bucaq ve Edisan tatarların Türkiye’ge keçmesine mania olmayacaq edi.
Rus historiyagrafiyasında qırımtatarlarnıñ üçünci hicreti (1854-1862) daha çok aydınlatılğandır. O yıllarınıñ vaqıyaları daha tafsilatlı berilip 1860-1862 yılları arasında köçkenlerniñ resmi sayısı 192360 kişi olaraq belirlengendir. XX asırnıñ 60-ncı yıllarında yazılğan kitaplarda hicretniñ başlıca sebepleri Qırım’nı bir an evvel slavyanlar ile kolonize etilmesi olganı ifade etilmektedir.
Bir çoq avtorlar antitatar ruhunda maqaleler yazıp tatarlarnın Qırım’da qalmasını haflı ve meşaqlı olğanını ifade etmekteler. (Pereseleniye Tatar Tşerban).
Bu hicretnin sebeplerinden birini de dini fanatizmdir dep köstereler. (Tşerban, Markeviç).
Protatar (tatar yanlışı) pozitsiyasını ise bu devirge ait eki avtornıñ maqaleleri bellidir. 1860 yıllarında yazılğan otçerklerde mesele tarih baqımından tedqiq etile. Mezkür yazılarda Tatarlarnıñ ağır maddi vaziyetlerine işaret etilip Rus memurlarnıñ zulumı aks etile. Levitski Rusya dahilinde ve tatarlarnın Qırım Cenkine (1853) qadar yaşayışını tarih eterken şunı söyley: Tatarlarğa yapılğan zulumlıqlarga rus ahalisi bile qatlanamaz edi” Levitskie’ge köre, bu munasibetlerniñ asıl sebebi “Qırım’nı Tatarnıñ elinden alıp ortodoks meshebinden insanlarnı yerleştirmektir”. (Levitski S. 604). Bu problema üzerine benzer pozitsiyanı Gertsen tarafından yayınlanğan “Kolokol” mecmuası tutmaqtadır. Hükümetniñ bu hicretteki rolüni şidetli olaraq tenqit etip ve tatarlarğa simpatiyasını köstererek şöyle yazmaqta: “Cenk bitken soñ hükümetniñ aqlına şu keldi: Qırım’nıñ yerli halqı, yañı cenk başlasa tehlikeli olabilir ve bu topraqlarğa Ruslarnı ya da bulğarlarnı yerleştirmek üzere tedbirler almaq kerek.
Onuñ içün Tatar ve Noğaylarnıñ Türkiye’ge köçmesine mania olmak yasaqlanğan edi… “Tatarlar, aniden “hükümet olarnıñ Qırım’da qalmalarını zorlamağanını duydular” (Goneniye…).
Bu hicretniñ daha bir sebebi, E.İ. Totleben’ge köre hükümetniñ Tatarlarnı Qırım’dan İmperyanıñ iç bölgelerine sürgün etme ve hristiyan dinine döndürmege niyetli olğanı haberiniñ darqalmasıdır.
Levitskiy bu qadar kitlevi köçüviniñ incelerken bir qaç meseleni köz ögüne ala: Qırım Cenki zamanında Qazaq patrulleri Qırım’da kezip tatarlarnıñ ihanet gerekçesi ile hapis etip ruşvet bermegenleri taqdirde, duşman tarafına keçmek istegenler dep, amirlerine teşlim eter ediler. Bu yüzden bir çoq tatar Orlov, Kursk, Hepson, Ekaterinburg guberniyalarına sürülgen edi.
Körgenimiz kibi Levitskiniñ köstergen sebepleri genellikle ihtisadi sebeplerdir.
Bu konuda daha radikal pozitsiyada “Kolokol”: “Hükümet Qırım’da ruslarnı yerleştirmek içün en sadıq tatar ahalisini Qırım’dan sürgün etti, ve Qırım’da 100 bin tatar köçken soñ anladı ki Ruslar Qırım’ğa kelmeyecek”. “Kolokol” bütün yapılğan “zulumlarda Baş Nazir M.N.Muravyev reisliğindeki hükümetni mesül köre.
Daha soñra yazılğan maqalelerde bilhassa ilmi-populer ve hatırlav harakterindeki yazılarda ketken tatarlarğa qarşı bir özlem motivi duyulmaqtadır: “Qırsız memurlarnı tutup atmaq yerine bizde en namuslu Qırım halqlarından – tatarlarnı quvdular. Bu cenkte kimseni bu qadar qırmadılar bu sakin faydalı halqnıñ qırğanları kibi olarnı ihanelikte qabatlap bühtan ve rezil ettiler, öz eski yurtlarını terk ettirdiler.”
Sovyet historygrafisinde 1854-1862 yıllarındaki Qırımtatar köçlerniñ sebepleriniñ yanıdan qavrama kirişiminde bulunuldı. Faqat bu incemeler sınfi zıddiyet noqtai nazarına esaslanaraq yapılmaqta edi. Yani maksist nazariyesine dayana edi.
1874 yılında hicret haqqındaki malümatlar yoq denecek qadar azdır.
Böylece Rus historyagrafisinde XIX-XX asırnıñ 30-cı yıllarında yapılğan köçler daha ziyade aydınlatılğandır.
İleride yapılacaq tedqiqatlarda Türkiye’de Romaniya’da, Polonya’da bulunğan arhiv materiyallarından istifade etilmesinde fayda bardır.
Cülnara Bekirova