Noman Çelebicihan (1885-1918)
Qırım Rusiye tarafından işğal etilgeninden 134 yıl keçken soñ, 1917-de onıñ ğururlı milliy kok bayrağı Noman Çelebicihan kibi sarsılmaz irade saibi, cesür, aqıl-ıdraqlı bir liderniñ ğayreti ile yañıdan koterilip, kene eski şerefi ile halqınıñ kelecegine büyük ümütlernen Qırım üzerine tiklengen edi. Teessüf ki, körümli içtimaıy-siyasiy erbap qırımtatar halqınıñ I Qurultayınıñ teşkil etkenlerden biri, birinci Qırım milliy ükimetiniñ başı, bütün añlı ömürini milletine bağışlağan Noman Çelebicihan 1917 senesi Qırımda bolşevikler tarafından teşkil etilğen “qızıl terror”nıñ qurbanı oldu.
Noman Çelebicihan Qırımnıñ çöl tarafında, Canköy yanlarındaki Sonaq koyunde İbraim Çelebiniñ ailesinde doğdı. Koy mektebinde, soñra Aqçora ve Bağçasarayda Zıncırlı medreselerinde oqudı. Soñra 1906 senesi o, İstanbulğa ketip, anda Merdcan idadesine oqumağa kele. Onı bitirgenden soñ uquq tasili aldı ve ilâiyat derslerine qatnap, diniy talimat boyunca bilgisini mukemmelleştirdi. İstanbulda, özü kibi tasil alğan qırımlı geçlernen beraber 1908 senesiniñ soñında anda oquğan Cafer Seydametnen beraber otuzğa yaqın talebeniñ iştirağınen “Qırım talebe cemiyeti”ni tizeler. Bir yıldan soñ ise olar “Vatan” adlı gizli bir cemiyet teşkil ettiler. Üriyet yolunı kütken bu cemiyet azaları Çelebicihan reğberliginde Vatan, halq, serbestlik aqqında şiirler ikâyeler, siyasiy ve tarihiy maqaleler bastırıp, risaleler çiqarıp darqata ediler. Olar öz oglerine Qırımda milliy areketni yañıdan canlandırıp, ileride milliy devletçilikni tiklemek maqsadını qoyalar. Çelebicihan, işte, bu vaqıtta ilki şiirlerini yazıp başlağandır.
Çelebicihan 1912 senesini oquvını tamamlap Qırımğa qaytıp kele. Çoqqa barmay o, Rusiyenen daa yaqından tanış olmaq maqsadınen Peterburgğa kete. Soñra o icat işlerinen bir sırada, faal surette siyasiy işlerge de qoşula.
Öz halqını soñ derece sevgen, onıñle ğururlanğan, hususan yaşlarğa büyük ümüt beslegen Çelebicihannıñ eñ aytuvlı eserlerinden biri “Aygidi tatar yaşları!” adlı şiirindeki:
Aygidi tatar yaşları, oqumaylar!
Oqusalar kimseden kem qalmaylar.
İstanbulda, Parijde birinci bola,
Yaponlar da olarğa yetalmaylar! –
degen sözlerini bilmegen ziyalı yoq desek yañılmamız. Bu bir-eki satırda muellif halqımıznıñ hususiy çizgilerinden birini ne qadar ustalıqnen aks ettire! Em aqıqaten, alâ bügün, ne yerde olmasın, Qırım yaşları kimseden kem qalmaylar ve, aksine, başqalardan ogde olmağa tırışalar.Oyle olıp keldi ve oyle de devam etecektir.
1914 senesi birinci dünya cenki başlağanda, Çelebicihan istifadaki zabit sıfatında cebege cönetile. 1917 senesi fevral inqılâbı neticesinde, padişa tahtından endirilgen soñ, Qırımğa qaytıp kele ve öz halqınıñ kelecek taqdirini qayğırğan erbaplar sırasında Çelebicihan da faal arekette buluna. Şu fevral iñqılâbı tesirinen o milliy qurtuluv destürini tize. Martnıñ 25-inde Aqmescitte BütünQırım musulmanları kongresi toplana ve anda Qırım Merkeziy İcra Komiteti tizile ve Noman Çelebicihan onıñ reisi em de Qırım ve Batı Rusiye musulmanlarınıñ muftiyi vazifelerine saylana. Özü o vaqıtta Odessada arbiy hastahanede edi. O, arqadaşlarınıñ tevsiyesinen der’al Qırımğa qaytıp kelip, milliy kureşte onıñ safdaşları olğan Cafer Seydamet, Ablâkim İlmiy, İsmail Lemanov, Ali Bodaninskiy, Asan Sabri Ayvazov ve digerlernen birlikte faal areketke kirişti.
Olar, “bilegi qaviy bir kişini yıqar, bilgisi qaviy biñ kişini yıqar” degen atalar sözüne uyıp, başta halqnı aydınlatmağa kiriştiler. Merkeziy İcra Komitetiniñ programmasına ilk evelâ milliy maarif işlerini teşkil etmek ve ana tilinde mektepler açmaq meselesini qoydılar. Noman Çelebicihan qadınlardan ocalar yetiştirmek içün Bağçasarayda Dar-ul Muallimat açtırdı. Milliy neşirler: qırımtatarca “Millet” ve rusça “Golos Krıma” gazetaları tesis etildi. Çelebicihan qırımtatar arbiy küçlerini teşkil etmek teklifinde buluna. İyul ayında o uç musulman polkınıñ cebege yollanılmasına qarşı çıqa. “Milliy Fırqa” adlı milliy partiya meydanğa ketirile ki, onıñ maqsadı qırımtatar halqınıñ milliy devletçiligini tiklemek edi.
Lâkin bu ileri adamlarnıñ siyasiy faalligi Rusiya Muvaqqat ükümetiniñ yuqusını qaçırdı ve olar buñı qaba kuçnen bastırmaq istediler. Çoqqa barmay Kerenskiy ükümeti Noman Çelebicihannı bastırıqqa taşladı. Halqnıñ ısrarlı talapları neticesinde onı tezden azat ettiler.
Noman Çelebicihan ve Cafer Seydametniñ reberliginde 1917 senesi noyabr 26-da Bağçasarayda açılğan I Milliy Qurultay Qırımnıñ milliy devlet qurumı ve idaresini belgilegen Halq Cumhüriyetiniñ birinci demokratik Anayasasını qabul etti. Noman Çelebicihan qırımtatar milliy idaresiniñ yolbaşçısı yani ükümet reisi etip saylandı. Rusiye akimiyeti elge alğan bolşevikler Qırım Halq Cumhuriyetini de, aynı zamanda Qırım muftiysi etip saylanğan Noman Çelebicihannı da tanımadılar.
1918 senesi yanvar 26-da bolşevikler halqqa qarşı Sevastopol matroslarını yıberip, qırımtatar ükümetini tar-mar ettiler. Şu küni Noman Çelebicihan elge alınıp, 27 kün Aqyar apshanesinde tutuldı ve fevral 23-te vahşiycesine oldirilip, cesedi Qara deñizge taşlandı.
Noman Çelebicihan öziniñ bügün endi milliy marşqa (gimnge) çevirilgen meşur “Ant etkenmen!” şiiriniñ:
“Ant etkenmen, söz bergenmen millet içün ölmege,
Bilip, korip milletimniñ köz yaşını silmege”, –
Kibi sözlerine ömrüniñ soñ daqıqasınace sadıq qaldı.
Halq işine sadıq, ileri fikirli, faal ğayretçen bir erbap olaraq Çelebicihan, vaqıalar biri-birini deñiştirip turğan şu murekkep devirge tabiiy ki, o vaqıalardan çette turıp olamadı, şu qaynaq vaqıalarnıñ, eñ ortasında bulundı.
Asılında internatsional ruhlı olğan, başqa milletlerge aqıqıy ürmet beslegen Çelebicihan öz çıqışlarından birinde şoyle degen edi:
“…Milletimiz adildir. O, yalıñız özüni tüşüngenlerden, yalıñız öz saadeti içün çalışqanlardan degildir. O uriyetni ve cumhuriyetni sever. Öz uquqını ne derece muqaddes tanısa, digerleriniñ uquqını da o derece taqdirler… Qırım yarımadasında türlü renklerde bir çoq zarif guller, şebboylar, zambaqlar, lâleler bardır. Bu lâtif, ruh ohşayıcı çeçeklerniñ özlerine has guzellikleri, lâtif qoquları bardır. Bu guller, bu çeçekler Qırımda yaşağan milletler: tatarlar, ruslar, ehudiyler, nemseler ve başqalarıdır”.
Halqımıznıñ içki ruhını, yanında yaşağan başqa millet vekillerine nisbeten, asırlarnen beslep kelgen alicenap, dostane munasebetini köstergen ve bügünde halqımızğa hızmet ete bilecek ne qadar samimiy, insaniyetli sözler!
Eski ziyalarımız sırasında eñ körümlilerinden biri olğan Noman Çelebicihan istidatlı icatkâr, şair edi. Onıñ kolem ceetinden pek çoq olmasa da, munderice ve bediiy ceetten acayıp eserleri bardır ki, bu cumleden onıñ “Qarılğaçlar duası” ikâyesini ayrıca qayd etmemek mümkün degil.