GELENEKSEL NOGAY ADLARI VE CIRI

Acı molla, Qurtmolla
A-a-a-y!
Men Qırımnı dolaştım,
Köp kişimen soraştım,
Noğaylarnıñ adların
Eşitken soñ toqtaldım.
Eñ begengen adlardan
Aytayım da sizlerge.
Acı da molla, Qurtmolla!
Acı molla, Qurtmolla!
Ablâzizmen, Menğazı,
Meñseyitmen, Qurtseyit,
Şevket, Aliniñ Baldızı
Aledinmen, Saledin
Sapvedinmen, Samedin,
Acı da molla, Qurtmolla!
A-a-a-y!
İsteseñiz sizlerge
Taa, taa cırlayım,
Noğaylarnıñ adların
Sırlap-sırlap aytayım.
Eñ aruvıñ içinden
Saylayım da aylayım.
Acı da molla, Qurtmolla!
Acımambet, Qurtmambet,
Calmambetmen, Qalmambet,
Eşmambetmen, Dostmambet,
Körmambetmen, Bekmambet,
Bormambetmen, Tırmambet,
Arsmambetmen, Calmambet,
Acı da molla, Qurtmolla!
A-a-a-y!
“Qazan asmaz” – Emirali,
“Çıplaq bacaq” – Qurtveli,
“Mavker” – Osman, “Zır” – Selim,
“Qalpaq qulaq” – Seydali,
“Çarıq avuz” – Seythalil,
“Kör-kör” – Seyit, “Taz” – Abla,
“Dal-dal” – Osman, “Toq” – Sulman,
“Zilmiy” – Ayşe, “Zil” – Fatma,
“Qaqaç” – Selime, “Yar” – Alime,
“Oqlav böylü” – Şeyide,
“Papiy ayaq” – Peride,
“Qravıçalmaz” – Pahriye,
“Çullı-başlı” – Şaziye,
“Qırmızı biber” – Sabriye,
“Qırmızı biber” – Sabriye!

Balkan Nogay Türklerinde Ad Toyu adına aile yakınları dostları ile bir yemek yerler. Bu yemekte tabalgım/etli börek, kurabiye, çeşitli bisküviler, cantık’etli börek gibi taamlar ikram edilir. (Yaşar Kalafat, a.g.e. a.g.y.) Kafkasya Nogay Türklerinde çocuğa ismini baba tarafı ve ilk çocuğa ise, bizzat babası koyar. Çocuğa adı koyulanda, beşikte salganda/çocuk beşiğe ilk konulunca, kazay dotop/day durunca, ilk yürüyünce, saçı ilk tıraş yapıldığında, ilk dişi çıkınca toy yapılır. Noğay Türklerinde çocuğun doğduğu ilk gün, kendisine bir gömlek giydirilir. Bu gömlek 40 gün yıkanılmaz. Bu gömleğe it kölek/it gömleği, denir. Çocuğun 40 günü dolunca bu gömlek ite atılır. Böylece çocuğun kötü ruhların olumsuz tesirinden kurtulacağına inanılır. Türkistan’ın bazı yörelerinde çocuk sembolik olarak ite atılır ve böyle çocuklara İt Almaz denir. Böylece it dahi itibar etmedi mesajı verilmiş olunur.(Yaşar Kalafat, a.g.e. sf.298)

İt, Nogay halk inançları kültüründe sıradan bir hayvan olmayıp mitolojik önemi olan bir varlıktır. Adeta Nogay halk kültüründe it, diğer bir kısım Türk kültürlü halklardaki kurdun yerini almıştır. İt merkezli halk inançlarını Anadolu Dedem Korkut coğrafyasında da izleyebiliyoruz. Gaziantep ve Oğuzeli yöresi Barakları bu teşhisin şahitleridirler. Hocamız rahmetli Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş isimli kaynak eserinde Türk kültürlü halkların mitolojisinde İt Barakların yerini belirten açıklamalar yapmaktadır. Biz ‘ulumak’ isimli çalışmamızda, Türk kültür coğrafyasında it-kurt bağlantısı üzerinde durmaya çalışmıştık (Yaşar Kalafat, “Denizli ve Çevresinde Kurt ve Ulumak İle İlgili İnançlar” Denizli Kültür Sempozyumu, 6–8 Eylül 2006, Denizli)

Nogaylardaki İt Gömleği Anadolu Dedem Korkut coğrafyasında 40 Gömleği olarak da bilinir. Bize göre inancın derinliklerinde koku inancı vardır. Gömleğe sinen bebeğin kokusu gömlekle birlikte ite atılmakla zararından çekinilen muhtemel kara iyeye yeni bir adres verilmiş ve çocuk halas edilmiş olmaktadır. Koku çok kere ak bir kuvveyi de taşıyabilir ve temsil edebilir.

Nogay Türklerinde sık rastlanan insan isimleri, Esengeldi, Yumanyaz, Yumandık (Sevindik), Şanra Sevunduk (Sevindik), Kuvandık (Kıvanç Duyduk,Sevindik), Gündoğan, Atyeter, Tanyatık, Kısmenbet, Geldimorat, Kayırbek, Navurbek, Kazbek, Orozniyez, Orozmanbet, Üzlüken, Cennethan, Orazbike, Gunsulu, Yensulu, Tansulu, Tanbike, Bazarhan, Toybike (Toyda doğanlar için), Vezirhan, Demirhan, Demir-Polat, Süyünbüke, Süydümhan, Almita, Elmira’dır.Çocuğu yaşamayan anne çocuklarının yaşamaları için onlara, Kutupdursun, Dursun, Yaşar gibi isimlerde koyar. YAŞAR KALAFAT

Romanya Cumturul Müslüman Medgıdıa isimli mezarlıkta biz çok sayıda kurt isimli veya aile isimli şahıs mezarı tespit ettik. Nuri Kurtseyit, Nuriye Kurtseyit, Sabri Kurtseyit bunlardan bazıları idi. Seyitlik, Hz. Muhammed soyunun uzantılarından birisine verilen isimdi. Dini, İslami bir tanımlama şekli iken, seyit kelimesi kurt ismi ile tamlama yapmıştı. Bu uygulamayı daha değişik örneklerle Kırım yöresi Dedem Korkut coğrafyasında tespit etmiştik. Burada da Kurt Nezir ismi vardı. Bu isimle kurda adak adanması veya kurda adanılmış adak anlatılmış oluyordu. Kuzey Afganistan’da Muhammed Nezir ismi oldukça yoğundu. Bu konuya ayrıca dönülebilir. Buradaki ‘Romanya’ bütün mezarların mezar taşları ve mezarlığın levhası ay-yıldızlı idi. İsimleri Kurt ve mezar taşları ay-yıldızlı olan bir kültür coğrafyası elbette ki, Dedem Korkut Balkanlara gitmemiş olsa da, Dedem Korkut kültür coğrafyasının bir parçası idi. Dedem Korkut Kırım’a da gitmemişti. Ancak temsil ettiği kültür, Töre, bütün inanç özellikleri ile bu coğrafyada da kendisini hissettirmiş ve günümüze kadar taşınan izler bırakmıştı. Bu izler, İslami öğeler ile birliktelik arz ediyorlar. Seyitlik İslami bir sembol iken, Kurt, Gök Tengri/Ten-gri İnanç Sisteminin bir simgesidir. Bir diğer örnek de Hacı Kurt veya Hacı Börü ismi idi. Kişi hem hac farizesini yapmış anlamında Hacı adını alabiliyor ve hem de pagan döneminin hatıraları olarak kabul edilebilen Kurt veya Börü adını da alabiliyordu. Örnekler göstermektedir ki, Bu coğrafya kuzey Afganistan’ı da kapsıyordu. Biz bu çalışmamızda anılan izleri isim verme inancından hareketle takip etmeğe çalışıyoruz. Dedem Korkut inanç kültüründe İslam öncesi inanç unsuru ile İslami unsurlar bir arada ise, Kurt Seyit ismi gibi iki inancın sembollerini bir arada yansıtan kültür coğrafyası Dedem Korkut kültür coğrafyasıdır.

Dedem Korkut kültür coğrafyası Türk dilli halklarından Nogaylarda yaşamayan çocukların yaşabilecekleri inancı ile çocuk bebekken börü/kurt donuna sarılır. Böylece çocuğun ölmeyip yaşayacağına inanılır. Halk inançlarında koruyuculuğuna inanılan hayvanların pençe, tırnak post gibi muhtelif organlarından yararlanılır. Bunları taşıyan insanların ilgili hayvanın koruyucu gücüne de sahip olacağı veya bunlar vasıtasıyla korunabileceklerine inanılır. Kurdun kafa postu esnetilerek bundan geçirilen bebeğin de korunacağına inanılır. Uluğ Türkistan’ın kuzey bölgelerinde esletilmiş kurtağzı derisinden geçirilen bebeğe yukarıda da belirtildiği gibi, Börü ismi verilir. Çocuk kız ise, Börü Halı, Börü Nisa, Börü Can, erkek ise, Börü, Börü Bay, Börü bek, Cin Börü gibi isimler konulur. Ayrıca Alkarısına karşı kurdun postundan bir parça korunmak için yastığın altına konur. Güneydoğu Anadolu Dedem Korkut coğrafyasında Kırmanca konuşan halkta gençler zifafta başarılı olamamışlar ise kurt postu üzerinde çiftleştirilirler (Yaşar Kalafat, “Doğu Anadolu Halk Kültüründe Kurt”, I. Uluslar arası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu, Doğubayazıt, 07–11 2005) Kurdun diğer vücut aksamından da yararlanmak amaçlı muhtelif inançlar vardır ve bunlar Dedem Korkut coğrafyasının ortak inanç ve uygulamalarıdır. Dedem Korkut Destanın da kurt ise, “Yüzü mübarek” şeklinde geçmektedir.
Kurt-insan ismi bağlantısı Türk halk tasavvufu ile izah edilebilir mi? Bozkır kültür ve medeniyetinin Amerika’ya taşıyıcıları olarak bilinen Kızılderililerde Kurt ve Bozkurt isimlerini görebiliyoruz. H.N.Orkun, ‘Büyü veya kötü ruhlardan korunmak için bir Kızılderili isminin sorulmasını hakaret sayar, bir hayvan ismi veya Aptal, Salak, Kodoş, gibi şeyler söyler’ diyor.(H.N.Orkun, “ İsmin Kutsiyeti”,Türk Yurdu Dergisi, Ağustos 1954, S. 2, sf. 119–122) Kızılderililerdeki bu türden isimlerin Karaçaylardaki, Ayıcık, Kara ördek ve kuçik/İt balasından inanç içeriği itibariyle bir farkı yoktur. Nitekim Dedem Korkut tarihi coğrafyasında 1404 de Malatya’yı Memluklardan almış olan, Köpekoğlu Hüseyin, Sultan Gıyasttin’in babası Sadettin Köpek’in bu şekilde isim almış olmaları muhtemeldir.

Kafkasya Nogaylarında çocuklara Miyanda, Stalinbey, Stalinat, Vata Sibek, Kılınbek Rus veya yarı Rus insan ismi verilmeğe başlanmış ancak Kafkasya’daki bu uygulama kanuni baskı vasıtasıyla değil de daha ziyade güçlü olduğu kabul görmüş kültürün etkinliği ile olmuştur. Türkmenistan’da Sovyet döneminde dolaylı baskı Türkmen Türk kültürünü psikolojik baskı ile sindirme yöntemi izlenmiş Türkmen isimleri arasına Rus insan isimleri bu yola girmiştir.
Kafkasya’da Nogay Türklerinde bir ailenin kız çocuğu dünyaya gelince O’na ‘Kırk davarın hayırlı olsun’ denirdi. Bu ifade evlilik yaşı gelince kızlar için 40 davar kalın istenilmesinden ileri geliyordu. Kız ve erkek çocuğun önemsenmeleri bakımından ‘erkek uşak daha yahşidir’ denirdi. Dedem Korkut coğrafyasında, Nogaylarda erkek bala doğanda ‘Çatanın çatanın tüpü/dibi berk olsun/soyunuz devam etsin’ denir. Soyun devamlılığı ve törenin sürmesi çok önemsenir. Nogay Türklerinde doğan balaya, ad koyan, onu görmeye gelen hayır söz söyler ve dua eder. Dualar çocukla daima birlikte olsun diye, mollaya onun için koruyucu dua yazdırılır. (Yaşar Kalafat, a.g.e. sf.296)
DEDEM KORKUT KÜLTÜR ELLERİNDE ADLANMA-II YAŞAR KALAFAT

NOGAY ADLARI

Abdulğazı Abdulkadır Abdulkasım Abdulla Abdulmuslim Abdulhamid Abdurahman Abu Abubekir Ajdaut Ajmambet Azamat Aydemir Ayıp Akbolat Akmanbet Akmurza Aktay Alawdin Ali Alibek Alladin Alıkpaş Amanakay Amanbay Amanğadı Amangeldi Amankey Anwar Apaz Apsatar Arifulla Arslan Arslanbek Arslanbiy Asan Asanali Asanbiy Ashad Aubekir Ahmet Aşim Ayub Äbid Äblez Äwez Ädilgerey Ädis Äjibayram Äjibatir Äjigerey Äjikerim Äjimolla Äjimurza Äjimusa Äjishak Äkim Älibek Älim Älimgazı Älimgerey Älimhan Ämin Ämirbiy Ämirhan Ämit Äskerbiy Äsrepi!

Bayet Bazarbay Bayğadı Baydemir Baymanbet Baymırza Bayram Bayramali Bayramberdi Bayramğazı Bayremet Balgisi Baubek Baudin Bälew Bätir Bätirbek Bätirgazı Bätirmırza Begali Bekberdi Bekbolat Beket Bekmanbet Bekmurza Bektemir Belyal Biysoltan Biytulla Biyuw Blıkay Bozyigit Borazğazı Bıdayhan

Daut Djabrail Djalaldin Djamaw Djamaldin Djumageldi Dilmanbet Dinibek Dinislam Diniş Dlimhan Doymanbet Dombay Dormaz Düsenbiy

Enali

İbragim İmamali İnal İrsuw İsa İsak İslam İsmail İsmak İstamali İshak

Jentemir

Kadir Kazbek Kazbolat Kazgerey Kaziwet Kaziy Kazuw Kairbek Kaliş Kambolat Kanamat Kanmurza Kaplan Karadaw Karaydar Karasay Karayan Kasbolat Kasım Kaşaw Keldimurat Kelemet Kelendik Kenjebolat Kerim Kojahmet Koylıbay Kopış Kökkez Köşali Köşekbay Köşerbay Köşmanbet Kruptursın Kubray Kuwanay Kudayberdi Kudaynet Kumaraş Kurğan Kurman Kurmanali Kurmanbay Kurpış Kurıy Küntuwğan Küsep Kıdır Kıdırali Kıdırniyaz Kılışgerey

Lukpan

Mawledin Mawlim Mawlimberdi Mağomet Mamaş Manbet Matay Matak Mault Maut Mahmud Mämbet Mämew Mämet Mämetali Medew Mejit Meñlali Meñlibiy Meñligerey Molladi Muradasıl Muradin Murat Muratali Murzabek Murzabiy Murtadali Musa Musabiy Muslim Muhtar Müsirbiy Mıtallap

Nawruz Najmudin Nädir Niyaz Niyazbek Nukay Nuradil Nurğazı Nurgisi Nurlıbay Nurmanbet

Waap Wäis Wäit Wäli Wahbiy

Yolakay Yolgisi Yollı Yolmanbet

Zabitgerey Zalımhan Zarmanbet Zaurbek Zeynadin Zeynay Zeynulla Zekerya Ziyaw Ziyaudin Zubair Zulkaniy Zulkarnay Zunkarnay

nette bulduğum yarım kalmış bir inceleme

ar.-arab tili.
ewr.-ewrey tili.
or.-orıs tili.
per.-farsı tili.
noğ.-noğay tili

ERLER ATLARI
Abdulla,ar.-alla kulı degen mänede.
Abdurahman,ar.-alla yalşısı.
Abu,ar.-akay,äyel bası degen mänede.
Abdıray,noğ.-kıyınlıkta abdıramasın,adalanmasın degen tilekpen berilgen at.
Adiy,ar.-etekşi.
Äjiakay,ar.-äji,zirat kıluwşı,noğ.-akay,sıylı,üyken degen mänede.
Äjiyan, noğ. – äji+yan. Abrayli.
Äjibayram, noğ. – äji+bayram.
Äjigetken, noğ. – äji+ketken.
Äjibätir, noğ. – äji+bätir.
Äjimolla, noğ. – äji+molla.
Äjibay, noğ. – äji+bay.
Äjimanbet, noğ.- äji+manbet. Örge köterilisin, halk senüwin aklasın, säwleli ümit pen berilgen u.
Äjimırza, noğ. – äji+mırza.
Äjigeldi, noğ.- äji+geldi.
Äjigaytar, noğ.- äji+kaytar.
Äjigul, noğ. – äji+kul.
Äjibekber, noğ.- äji+bek+ber.
Äjigisi, noğ. – äji+kisi.
Äbid, ar. – bas iyuwşi.
Ädil, ar. – tuz, alal. Tubi bir. Ädilhan, Ädilgerey, Ädilbiy.
Äkim, ar. – teren oylı, kuıy suwınday akıllı. Üyşilikte, Äkimeş.
Älim, ar. – bilimli.
Alimpaşa, noğ. – alim+paşa.
Alimsoltan, noğ.- alim+soltan.
Alimgerey, noğ. – alim+gerey.
Ämet, ar. – basşı.
Äliy, ar. – küşli, mazalı.
Ämirhan, ar. – etekşi, tüz yolı, alal er. Aybolat, noğ.- ayday ak, bolattay bek.
Aydarhan, noğ.- aydar+han, balalar basınıñ tobesinda östirilgen şaş, aydar iyesi, ekinşi yağı, ıspaıy, yigit degen mänede.
Aydabol, noğ. – ayda+bol.
Ayğırhan, noğ. – ayğır+han.
Altınşı, noğ. – altı+şı, altı uwıl tuwğanda berilgen at.

benim çevremdeki isimler
ablemit,anapiy,aptirim,etemakay,borali,kurdömer,ayedin,
bayramkan,kademkan,mekkabay,kırslıkan,nurlukan,sıdiy,borpatme