Page 1

S.A. Kalmıkova Tasnifi:

İlgili bölümleri S.A. Kalmikova’nın yazdığı Grammatika nogayskogo yazıkaadlı eserde Nogay Türkçesi konuşma dilinin iki bölgesel ağza ayrıldığı ifade edilir:
1. Kuban-Nogay ağzı
2. Kara-Nogay ağzı

Bu ağızların, Kuzey Kafkasyada birbirinden tecrid edilerek ayrı ayrı bölgelereyerleştirilen (Ova Nogayları ya da Kara Nogaylar kuzeydoğuya, Kuban Nogaylarıkuzeybatıya) Nogayların yakın akraba olan boy birliklerinin ve gruplarının alt-ağızlarının bir araya toplanması, yığılması (Konsantration) sonucu ortaya çıktığı dilegetirilir.

Daha önce N.A. Baskakov da eserinde, birbirine komşu üç bölgede konuşulan Kara-Nogay ve Asıl-Nogay ağızları arasındaki ayrılıktan ziyade bunların herbirinin Ak-Nogay ağzı ile olan farkının fazla olduğuna işaret etmiştir.

1962-1965 yılları arasında Karanogay’a ve Stavropol’ün ovalık kesimlerine düzenlenendiyalektolojik araştırma gezilerinde toplanan veriler, Baskakov’un kaydettiği Asıl-Nogay ağzı ve Kara-Nogay ağzı arasındaki ayırdedici özelliklerin geçen zamaniçerisinde birbirine çok yaklaştığını, hemen hemen eşitlendiğini göstermiştir. Budurum, aynı halkın grupları için bir yerde oturmaya geçişle beraber gelen maddî vemanevî yakınlığın hazırladığı doğal sürecin dile yansımasıdır. Bu yüzden StavropolNeftekum yöresi Nogaylarının dili (Baskakov’da Asıl-Nogay), müstakil bir ağız değil,bütün Ova Nogayları için bir olan Kara-Nogay ağzının bir alt-ağzıdır.

Kuban Nogayları (Baskakov’da Ak-Nogay) ve Kara-Nogayların (Baskakov’daAsıl-Nogay ve Kara-Nogay) birbirlerinden ayrı olarak yerleştirilmeleri onlarındillerinin gelişiminde de etkisini gösterdi. Her iki Nogay grubunda da dilde32 birbirlerinden müstakil bir iç gelişim süreci başlattı. Bunda iki Nogay grubunun farklıhalklarla komşuluğu da önemli bir rol oynadı.

Kara-Nogayların iskân edildikleri ovalarda Kara-Nogaylar dışında Kalmikova’nın G.Anan’ev’e dayanarak 36 verdiği bilgiye göre Terekli Mektep diye adlandırılankomutanlıkta sadece birkaç Rus ve Ermeni ailesi yaşarken, Kuban Nogayları Kuban’ayerleştikleri andan itibaren oradaki Ruslar, Çerkezler, Abazalar ve Karaçaylarla sıkı birilişki içinde bulunmuşlardır.

Kuban Nogaylarının Kafkas halkları ve dilleriyle asırlardan beri süren temasları,onların kültürlerinde ve dillerinde birçok yabancı unsur olarak kendini göstermiştir.

S.A. Kalmikova’nın Nogay Türkçesi ağızları için gösterdiği ses özelliklerişunlardır:

Kuban-Nogay ağzı

1. Kelime başında /c/ünsüzünün kullanılması:cip, cel, cür-, cilan, cir vb.
2. Bazı kelimelerde söz başında /t/ yerine /d/’nin bulunuşu:deñiz, dawus, direk vb.
3. Yuvarlak-dar ön dil ünlüsü /ü/’nün /y/ ünsüzü önünde düzleşmesi:iykön, iygö, biytip vb.
4. Kara-Nogay ağzında iki ünlü arasında (Intervokal) iken korunan /b/’nin diş-dudak/v/’sine dönmesi:civek ‘ipek’, avay ‘anne’, qavaq ‘kabak’, savin ‘sabun’, şiverek “paçavra, pilipırtı’ vb.
5. Eklerdeki /l/ başlangıç ünsüzü için nl > nn ilerleyici benzeşmesi özelliklidir:sannar ‘sayılar’, künner ‘günler’, borannar “boranlar’, şivinnar sinekler’, kelinner‘gelinler’ vb.**
6. İsim durum eklerinin burun ünsüzleriyle başlayan varyantlarının bulunmayışı:qızımdan, tondun ceni vb. (?)
7. Fiillerde emir kipinin {-Aş} ile gerçekleşmesi:baraş ‘git’, eteş ‘et, yap’, yazaş “yaz’ vb.
8. Kara-Nogay ağzındaki {-ma/-me} soru eklerinin yerine {-im/-im}’in bulunuşu:barım? ‘var mı?’, coyum? ‘yok mu?’ vb.

Kara-Nogay ağzı

1. Ön ses durumunda /y/ sesinin bulunuşu:yol, yiyin, yılan vb.
2. Bazı kelimelerde ön ses durumunda /p/ yerine /b/’nin bulunuşu:bışaq ‘biçak”, bislaq peynir’ vb.
3. Eklerdeki /// başlangıç ünsüzü için nl > Il gerileyici benzeşmesi:sallar ‘sayılar, küller ‘günler’, borallar ‘boranlar’, şıvıllar ‘sinekler’ vb.
4. Kuban-Nogay ağzında ötümsüz ünsüzlerden sonra /p/’ye değişen ek başındaki/m/’nin korunması:aytmadı, tapmadım, soqma vb.

Kara-Nogay ve Kuban-Nogay ağızlarında bunlardan birine ya da diğerine özgübelirli ölçüde ağız kelimeleri yanında temel sözvarlığını Ortak Türkçenin kelimelerioluşturur. Asıl fark alıntı kelimelerdeki ayrılıktır. Kuban-Nogay ağzında Kafkasdillerinden önemli miktarda kelime bulunurken, Kara-Nogay ağzındaki pekçokkelimede Kumuk Türkçesi ile temasın etkisi görülür.

Kara-Nogay ağzı ile Kuban-Nogay ağzı arasındaki ortaklıklar, farklılıklara göreçok fazladır. Nogay Türkçesinin konuşma dilleri (iki ağzı) arasındaki bu birlik Nogayyazı dilinin genel normlarının belirlenmesine temel teşkil etmiştir.