İDÍL-URAL BUWYI TATARLARINIÑ ÍTNİK TARİXINA KARATA FİKÍRLER 

(tatar şecerelerí matírialı nigízínde)

İDİL URAL BOYU TATARLARININ ETNİK TARİHİNE DAİR GÖRÜŞLER

(Tatar şecereleri materyalleri temelinde) 

Ahmethanovun Nugay Urdası kitabının 18-27 sayfaları

Özetleyecek olursak: Bugünkü Başkurdistanı oluşturan halkın az bir kısmının (Ostyak)-İştek olduğu asıl halkın özünün Nogay ordasını oluşturan kabilelerin olduğu ve Başkurt adlandırmasının da Ruslar tarafından oluşturulduğu, eski kaynaklarda rastlanan Başkurt diye bilinen fin-ogur asıllı halkın buralardan göçüp gittiğini, Bugünkü Başkurtistan halkının aslında tüp temelinin Nogay olduğunu, Nogayların da Tatar olduğunu ve o halde Başkurdistan adlandırmasının yersiz olduğu ve halkının Başkurt etnonimi ile anılmasının yanılgı olduğu dolayısıyla onların da Tatar olduklarını işliyor. Kendimce önemli kısımlarını tercümeye tırım tırım tırıştım.

herbír tarixi eser cemgıyette bargan ictimagıy tíndíntsiyelerníñ kǚzgísí bulıp tŭra. Cemgıyette barğan prŭgríssiw hem ríaktsiŭn idíŭlŭgiye küríníşlerí anda çağılmıy kalmıy. Patşa Rŭssiyesí şartlarında da xel şulay idí. Rŭssiye tarixçıları ul zamannarda rus patşalarınıñ kanlı yawlap alu suğışların xuplağan kitaplar yazdılar, başka, şul isepten tatar xalkı wekillerí yazğan kitaplarnı kǚçlí tsínzura küzetüwínnen uzdırıp, kiseklep, kıskartıp basarğa gına rǚxset birdíler.

1905 ílgı ríwŭlyutsiye Rŭssiyede seyesi hem matbugat irígí birgeç, tatar galimnerí de tarixıbıznı milli pŭzitsiyeden tŭrıp yazuğa bírkader irkínlík aldılar.

1917—1937 íllarda tarix fení ǚlkesínde bǚtín SSSRda ŭbíktiw yazu tíndíntsiyesí bírkader saklansa da, 1931 ílda tarixçı Mixail PŭkrŭwskiY mektebín «tenkıytlegeç», andıy ŭbíktiw yazular kısıldı, ilde idíŭlŭgik ǚstínlík rus şŭwinizmı idíŭlŭgiyesí pŭzitsiyeleríne biríle başladı.

SSSR şartlarında 1937 ílga kader tatar tarixı buwyınça yazılğan xízmetlerde, tarixi dŭkumíntlar tuplanğan cıyıntıklarda seyesi tíndíntsiŭzlık şawkımı çiklengen külemde gíne xakimlík ittí. Elígí kimçílíkler de ilde xǚkím sǚrgen wulğar sŭtsiŭlŭgizm karaşları bílen beylí.

Ul dewírlerdegí galimnerní añlap ta bula. Alar kalemí bílen icat itílgen xízmetler çığanaklar bazası mǚmkinlík birgen kısalar íçínde gíne yazıldı. Şunlıktan alarda zur neticeler çığarılmadı hem herbír awtŭrnıñ seyesi platfŭrması, bílím bağajı, kímge xízmet itüwí yazgan íşlerínde açık küríne idí.

Tatar ukuçısı ul tarixlarnıñ bír ǚlíşín yakın kabul ittí, sakladı, bír ǚlíşín tıyular bulmasa da, ŭnıttı.

Lekin indí XX gasırnıñ ikínçí yartısında tarix buwyınça bírínçíl çığanaklarnıñ bazası nık kiñeyuge de karamastan, tatarnıñ ítnik tarixın bŭzıp kürsetírge tırışu tíndíntsiyelerí üsíp kittí, xetta ayırım awtŭrlarnıñ xízmetlerínde gakılğa sıymaslık derecede arttı. Andıy bŭzularnıñ yunelíşlerí küp tǚrlí buldı.

Meselen, tatar hem başka millet tarixçıları arasında tatarnı hem anıñ tarixi ítnŭnimın millet bularak inkyer itíp, bŭlğar, bŭlğar-tatar, mişer, tǚmen, tipter, nagaybek,Síbír tatarı, kíreşín diíp yazular mŭdağa kíríp kittí h. b.

Bu íşke Yazuçılar bírlígínnen üzlerín «tarixçılar» dip iglan itken ademner de ǚlíş kírteler.

Ğŭmumen, tarix ǚlkesínde sataşular XX gasır axırında tatar íçínde gíne tügíl, rus xalkı, başkŭrt, çuwaş, mari, udmurt awtŭrlarınıñ xízmetlerínde de küríne. Xetta tatar arasında mŭndıy küríníşníñ kimrek derecede buluwına sǚyınírge kala.

Tatar tarixın tíndíntsiŭzlık ruxında yazğan cirlí awtŭrlardan Alfríd Xalikŭw, Mirfatıyx Zekiíw, Ebrar Kerimullin, Zǚfer Miftaxŭw h. b. mŭnŭgrafiyelerín kürsetírge mǚmkin1.

Şulay uk bu ǚlkede tatar hem başkŭrt tarixın falsifikatsiyelep yazğan R. G. Kuzííw, R. 3. Yanğuzin, E. Bíyíş, F. Nedírşina h. b. xízmetlerí íldan-ílga küríne kileler2.

Meskewde yeşewçí ayık kına fikírlí tarixçı W. W. Trípawlŭw ta üzíníñ Ufada basılğan xízmetlerínde fenge xilaf bulğan fikírler uzdıra3.

Elbette, bu tarixçılarnıñ eserleríndegí prŭfíssiŭnal kimçílíklerní deşmi kalırğa da mǚmkin bulır idí. Lekin, alarnıñ xízmetleríndegí yalğış fikírlerge tayanıp, Başkŭrtstan Ríspublikasında h. b. gubírnalarda tatar xalkınıñ xŭkukların, tílín, medeniyetín, megarifín çiklew seyesetí uzdırıla. Başkŭrt galimneríníñ kaybírlerí tatar xalkına karşı anıñ tarixın bŭzıp, yala yağıp xízmetler yazalar, alar, Tatarstannıñ kǚnçığışındağı tatarlarnı da «başkŭrtlar» itíp kürsetü ǚçín, tirílerínnen çığarday bulıp tırışalar.

Elígí tarixçılar Ural buwyı tatarların yukka çığarırğa tırışıp, alarnı Kazannan kilgen «kilmíşekler», e başkŭrtlar — «awtŭxtŭn xalık», dimekçíler.

Tarihçiler Ural boyu tatarlarını yoka çıkarmaya çalışıp, onları Kazandan gelen muhacirler ve başkurtlara da otokton/yerli halk demeye çalışıyorlar

Ufa galimnerí urta gasırlarda patşa administratiw ŭrğannarınıñ krayda uzdırılğan «bülgele hem xakimlík it» digen seyesetleríne tenkıydi yakın kilírge tílemiler, kirísínçe, Rŭssiye administratiw ŭrğannarı tarafınnan bírniçe gubírnağa bülíníp, gínŭtsid seyesetíne duçar itílgen tatarlarnıñ awır xelín tağın da katlawlandıralar.

Şuşı yassılıktan karağanda, elígí awtŭrlarğa hem alarnıñ xízmetleríne karata, ixtıyarsız, sŭrawlar tuwa: 

a) Kímner alar bŭrınğı başkŭrtlar?/Kimlerdir o eski başkurtlar?

b) «Başkŭrtstan» digen il bŭrınğı zamannarda bulğanmı?/Başkurdistan denen ülke eski zamanlarda olmuşmu?

c) Nuğay Urdası tarixı, anıñ xalkınıñ ítnik sŭstawı nige tiskerí aspíkttan gına çığıp yazıla, yeki kürmeske tırışıla?/Nogay ordası tarihi, onun alkının etnik içeriği neden “tiskeri aspikttan” çıkarak yazılıyor, yani görmezden gelmeye çalışılıyor?

d) Nuğay Urdasına kírgen tatar kabileleríníñ bügíngí milletler bílen beyleníşí nindi?/Nogay ordasına giren tatar kabilelerinin bugünkü milletler ile ilişkisi/bağı nedir/nasıldır?

Tübende bíz şuşı sŭrawlarğa karata üzíbízníñ fikírleríbízní beyen iterge buldık./Aşağıda biz bu sorulara dair kendi fikirlerimizi açıklıyoruz

Kímner alar bŭrınğı başkŭrtlar hem alar naylarda yeşegenner?Kimdir o eski başkurtlar ve onlar nerelerde yaşamışlardır?

Kuwyılğan sŭrawğa cawap ízlew ǚçín, bay gına tarixi yazma çığanaklar bazası bar. Ul çığanaklar urta gasırlarda sızılğan kartalarda, garep, wíngr, pŭlyak, rus, tatar galimneríníñ xízmetlerínde saklanğannar.

Urta gasırlarda sızılğan kartalardan nindi meglümatlar alırğa mǚmkin digende, bíz iñ bírínçí çiratta 

XI gasırnıñ küríníklí tǚrki filŭlŭğı Mexmüd Kaşğarıy hem XII gasır garep gíŭgrafı İdrisi sızğan kartalarnı küz aldında tŭtabız. Alarnıñ ikísínde de başkŭrt kawímíníñ kaysı gíŭgrafik nŭktalarda yeşegenlígí kürsetílgen./11. asrın görkemli Türk dilbilimcisi Mahmud Kaşgari ile 12. asır Arap coğrafyacısı İdrisinin çizmiş olduğu haritaları göz önünde tutuyoruz, Onların ikisindede başkurt kavminin hangi coğrafik noktalarda yaşadığı gösterilmiş

İñ bŭrınğı kartalardan sanalğan Mexmüd Kaşğarıy sızımında başkŭrtlar yeşegen cirler İrtış ílgası buylarında kürsetíle. Bu urında bügíngí kǚnde Síbír tatarları yeşi. Alarnı kürşídegí kazak xalkı iştík dip atıy.Síbír tatarlarınıñ kürşílerí bulğan başkŭrtlarnı da kazaklar iştek dip atıylar.

Bilinen en eski haritalardan Mahmud Kaşgari çiziminde başkurtların yaşadığı yerler İrtiş nehri boylarında gösteriliyor, Bu yerde şimdi Sibirya tatarları yaşıyor, Onları komşu kazaklar İŞTEK olarak adlandırıyorlar, Sibir tatarlarının komşuları olan başkurtları da kazaklar İŞTEK diye adlandırıyor.

İrtış buylarında tatarlarğa kürşí bulıp uğŭr kawímínnen sanalğan xant hem mansi xalıkları da kǚn ite. Alarnı ruslar ewwelde ŭstyak dip atağan bulğannar.

Mexmüd Kaşğarıy kartasına karata zur gına kŭmmíntariylar matbuğatta rus hem tatar tíllerínde iglan itíldíler1.

Ğarep gíŭgrafı İdrisi tarafınnan 1154 ílnı sızılğan dǚnya kartasında başkŭrt kabilesí urnaşkan cirler Kama ílgasınıñ yuğarığı ağımı yarlarında itíp kürsetíle’.

Arap coğrafyacısı İdrisi tarafından 1154 yılında çizilen dünya haritasında başkurt kabilesinin yerleştiği yerler Kama nehrinin yukarı kesimlerinde gösteriliyor

İtalyan kartŭğrafları bírtuğan Pitsiganilar tarafınnan 1367 ílda sızılğan kartada Kamanıñ başlanğan urınında pasxírti (başkŭrtlar) kabilesí yeşewí kürsetíle. 

İtalyan coğrafyacıları ikiz Pitsiganiler tarafından 1367 yılında çizilen haritada Kamanın başlangıç yerlerinde pashirti kabilesinin yaşadığı gösteriliyor.

Şul uk infŭrmatsiye 1375 ílda sızılğan «Katalŭn atlasıwnda da kabatlana”.

Bu yerleşim 1375 yılında çizilmiş Katalon atlasında da aynı şekildedir.

Bügíngí Başkŭrtstan Ríspublikası cirlerínde XVI— XVII gasırlarda sızılğan kartalarda tatarlarnıñ Nuğay Urdası dewletí kürsetíle: Battista Agnízí (1525 íl), Sigizmund hírbírştíyn (1525), Antŭniy Djínkinsŭn (1562), Gíssíl Gírrits (1613), Adam Ŭlíariy (1647) h. b.

Bugünkü Başkurdistan cumhuriyetinin yerlerinde 16.-17. asırlarda çizilen haritalarda tatarların Nogay ordası devleti gösteriliyor. örnekler v.b.

Bírínçí rus kartŭğraflarınnan bulğan Pítr Gŭdunŭw (1667) hem Símín Rímízŭw (1696) íşlegen sızımnarda başkŭrt kabilesí yeşegen urınnar itíp Ural hem Agıydíl ílgaları başlanğan rígiŭn kürsetíle. Bu rígiŭn bügíngí kǚnde Çilebí tǚbegíne karıy.

İlk rus haritacılarından olan Pitr Gudunow ve Simin Rimizovun işlediği çizimlerde başkurt kabilesinin yaşadığı yerler Ural ve İdil? nehirlerinin başladığı yerler gösteriliyor, bu yerler bugünkü Çelebi tarafları ile eşleşiyor.

Nuğaylar S. Rímízŭw kartasında Samara şeherí tirelerínde kürsetíleler.

Nogaylar Rimizov haritasında Samara şehri çevresinde gösteriliyorlar

Yŭmğaklap eytkende, kartalarda başkŭrt-işteklerníñ XI gasırda Síbírde, XII gasırda Tǚnyak Uralda yeşewlerí, XIV Yǚzde bírniçe mertebe şul uk rígiŭnda kaluları xakındağı meglümatlar bexeslerge urın kaldırmaslık itíp tírkelgen.

İskí tarixi yazmalarda saylanğan xeberler

İske alınğan bŭrınğı kartalardağı xeberlerní urta ğasırlarda yeşegen galimnerníñ xízmetlerínde ŭçrağan meglümatlar da raslıy.

Anlatılan eski haritalardaki haberleri orta çağda yaşayan alimlerin çalışmalarındaki değinilen malumatlar da destekliyor.

Bŭlgar ilíne 921/922 íllarda kilgen garep diplŭmatı İbní Fadlan yazmalarında başkŭrt kabilesíníñ Kǚnyak Uralda yeşewí xakında xeberler bar”. Garep diplŭmatı yazuwınça, başkŭrtlar Cayık suwınıñ uñ yarında Samara kiñlíkleríne kadergí dalalarda ŭçrağannar.

Bulgar ülkesine 921/922 yıllarında gelen arap diplomatı İbn Fadlan yazmalarında başkurt kabilesinin güney uralda yaşaması hakkında haberler var, Arap diplomatının yazdığına göre, Başkurtlar Yayık nehrinin sağ yanında Samara düzlüklerinde kadar olan dalalarda yayılmışlar.

Gerçe garep ilçísí başkŭrtlarnı «tǚrki» dip atasa da, alarnıñ dini ışanuları bír de tǚrkiler bílen turı kilmi. «Tǚrki» dip atalunıñ sebebí başkŭrtlarnıñ küçme tŭrmış bílen yeşewleríne nigízlengen bulsa kirek. Kǚnyak Uralda İbní Fadlan kürgen başkŭrtlarnıñ diní fin-uğŭrlar diníníñ bír tarmağı bulğanğa ŭxşıy. «Başkŭrt» dip atalmasalar da, wíngrlarnıñ kardeşlerí bulğan bír kawímníñ 1236 ílda Bŭlğar dewletí tírritŭriyesínde yeşewlerí xakında da tarixi xeber saklanğan.

Gerçi arap elçisi başkurtları TÜRKİ diye adlandırsa da, onların dini inançları Türkiler ile aynileşmiyor, TÜRKİ diyerek adlandırılmalarının sebebi başkurtların göçebe yaşamlarına dayandırılmış olsa gerek. Güney Uralda İbni Fadlanın gördüğü başkurtların dini fin-ugorların dininin bir dalına benziyor. Başkurt diye adlandırılmasalar da Finugorların kardeşleri olan bir kavimin 1236 yılında Bulgar devletinin hakimiyetinde yaşadıkları hakkında tarihi haberler vardır.

Xelbuki wíngr galimnerí gasırlar dewamında üzleríníñ kǚnçığışta kalğan watannarı turında gíl kızıksınıp yeşegenner. Şularday bírsí — mŭnax Yulian — 1236 ílda Bŭlgar ilíníñ başkalası Bilerge kader kilíp cite. Anda ul wíngr tílínde añlaşa alğan bír xatınnı ŭçrata. Elígí xatın aña. Bilerden çığıp tǚnyakka ikí kǚn yul barğannan sŭñ, wíngr tílínde sǚyleşe tŭrğan xalık yanına barıp citesín eyte. Yulian Bilerden çıgıp ikí kǚn barğaç, İdíl buwyında elígí «wíngr»larnı ŭçrata*. Ul wíngrlar mecüsi dinde bulğannar hem «wíngr» tílínde aralaşkannar. Yulian, şul uk wakıtta, bu «wíngr» larnıñ tatarlarnıñ sŭyuzdaşları buluwı xakında yaza. Şul uk wakıtta, Yuliannıñ papağa yazgan ikínçí xatında mecüsi wíngrlarnıñ Bŭlğar cirínnen kaçıp Suzdalğa kilülerí xakında da xeber bar9.

Halbuki Finugor/macar alimleri asırlar boyunca kendilerinin doğuda kalan vatanları hakkında efsaneler uydurmuşlar?, Onlardan biri olan “Munah Yulian” 1236 yılında Bulgar ülkesinin başkenti Bilere kadar geliyor. Orada o macar dilinde anlaşabildiği bir kadına rastlıyor. O kadın ona Bilerden çıkıp doğuya iki gün gidildikten sonra, Finugor/macar dilinde konuşan bir halkın yanına varabileceğini söylüyor. Yulian Bilerden çıkıp iki gün gidince İdil boyundaki o macarlara ulaşıyor. O Firugorları/macarları mecusi/putperest/şaman dininde buluyorlar ve finugor/macar dilinde anlaşıyorlar. Yulian o zaman bu macarların tatarların soydaşları? olduğu hakkında yazıyor, o zamanda Yulianın papaya yazdığı ikinci mektubunda putperest macarların Bulgar yerinden kaçıp Suzdala gidişleri hakkında haber vardır.

Yuliannıñ yazğannarına kuwet bire tŭrğan, tatar tílínde yezılğan «Yurmatı şeceresí» meglümatları kızıklı10.

Yulianın yazdıklarını destekleyen, tatar dilinde yazılmış “Yurmatı şeceresi” bilgileri uyuşumlu?

Lekin yurmatılar XIV gasır urtasına tatarlaşıp bítíp, sŭñınnan Nuğay Urdasın tǚzüçílerníñ bírsí bulıp kiteler.  Íş şunda ki, wíngrlar İdíl-Ural buylarınnan küçíp kitkende, alarnıñ sŭyuzında cidí kabile sanalğan. Ul kabileler arasında isímnerí Yínŭ, Cŭrmat, Büler. Tazlar, Utar rewíşínde bulğannarı meglüm”.

Ancak Yurmatılar 14. asrın ortasında tatarlaşıp bitiyorlar, sonrada Nogay Ordasının kurucularında biri oluyorlar. İşte Finugorlar/macarlar İdil-Ural boylarından göçüp gittiğinde onların soydaşı yedi kabile sayılıyor, O kabileler arasında isimleri Yinu, Curmat, Büler, Tazlar, Utar revişinde? oldukları biliniyor.

İdíl-Ural buylarında wíngrlarnıñ kaldıkları buluları xakında tağın bír xeber 1320 ílda mŭnax İŭganki tarafınnan yazılğan12. İŭganki yazmasında süz tatarlar, mǚsílmannar tarafınnan idare itíle tŭrğan Baskard ilí xellerí turında bara. Kŭnkrít alğanda, bu il Bŭlğar ŭlısınıñ bír ǚlkesí bulğanğa ŭxşıy. Baskardta mǚsílmannar az, küpçílík xalık mecüsi baskardlar bula. Ul ilníñ idareçísí yanına Síbír ǚlkesíníñ ilçílerí kile. Wíngr missiŭnírları Síbír xakimín xristianlık taratırğa tırışuçı itíp kürseteler.

İŭganki yazmasınnan tübendegí xeberler açıklana:

— tatarlar kul astında Baskard ilí digen ǚlke bula;/Tatarların hakimiyeti altında Baskard diye bir ülke var

— ul ǚlke Síbír cirlerí bílen yeneşe urnaşkan;/ O ülke sibiryaya bitişik

— baskardlar mecüsi bulalar, lekin alarnıñ idare üzegínde xristianlık-missiŭnírlık üzegí íşlegen./Başkardlar putperestler ancak onların idarecilerine hristiyanlık-misyonerlik girmiş?

Baskard cirí bílen idare itüçí tatar-mǚsílman anda xristian diní prŭpağandası alıp barunı tıyğan. İŭganki baskardlar bílen üzíníñ tuğan tílínde añlaşkanğa ŭxşıy, yugıyse ul alar arasında xristianlık taratırğa tırışmas idí.

Rus ílyezmalarında XIV gasırnıñ ikínçí yartısındağı Bŭlğar ŭlısı şeherleríníñ xalkı turındağı xeberlerde kızıklı dítaller küríne. Meselen, ílyezmalarnıñ bírsínde, rus kínezleríníñ XIV yǚzníñ ikínçí yartısında Bŭlğar, Cüketaw, Kirmençík, Kazan şeherleríne yasağan hǚcümnerí wakıtında, ruslarnıñ «bik küp tatarlarnı hem bisírmennerní ütírdík*, digen meglümatı tírkelgen13.

Bisírmm ataması kızıklı gına tabışmak kíbík tŭyıla.

Ni ǚçín digende, bügíngí Udmurtiyeníñ tǚnyağında bügín de bisírmenner digen kíçkíne gíne bír ítnik tǚrkím yeşi. Alarnıñ tílí udmurt tílíníñ kǚnyak dialíktına yakın. Tíl matírialı bisírmennerníñ ütken tarixına açkıç bire. Ítnŭğraflar bisírmennerníñ milli kiím yağınnan çuwaşlar bílen urtaklığın küreler. Udmurtlarnıñ kǚnyak dialíktında sǚyleşüçíleríníñ tílí şaktıy derecede tatarlaşkan. Tǚnyak udmurtları ise xezírgí cirleríne şaktıy sŭñ, XIV gasır axırında Kamanıñ yuğarı ağımı buylarınnan kilgenner, alar ruxi yaktan nık kına ruslaşkan sanalalar.

Mŭnnan tış, kaybír dŭkumíntlarda Nŭkrat xalkınıñ (bisírmennerníñ) çuwaş dip atalıp yǚrüwí xakında meglümat bar14.

Bíz XIV—XVI Yǚzlerde rus dŭkumíntlarında bisírmen dip atalgan ítnik tǚrkímní Bŭlğar ŭlısı çŭrlarında mǚsílman diníne kírgen hem tatarlaşa barğan uğŭrlar bílen teñgelleştírü yağında tŭrabız.

Uğŭrlarnıñ tatarlaşa baru prŭtsíssı bŭrınğı şecere tíkstlarındağı tǚrki-tatar kíşí isímneríníñ başka tíl fŭnítik zakŭnnarına buysındırılıp bŭzıluwında da küríne.

Meselen, andıy ŭçraklardan isímner yasawda kullanılğan yañğıraw tartıklarnıñ sañğırawlaştırıluwın başkaça añlatıp bulmıy. Meselen: Çabınçı (Çabınçı şeceresí)—* N^abınçı yeki Yabınçı bulırğa tiíş; Çenkíi (Behlüwan ata şeceresí) -» Cankay bulırğa tiíş; Peykí mŭrza (Kara bek şeceresí) —> Beyní bulırğa tiíş; Paçman xan (Kara bek şeceresí) -» Baçman bulırğa tiíş h. b.

Tíldegí awaz küçíşí küríníşleríníñ tarixi cirlígí bula hem alarnı tíl zakŭnnarı tudırgan üzgeríşler misalında ğına añlatırğa mǚmkin.

İdíl-Ural buwyındağı uğŭrlar tarixına karata XV gasır pŭlyak tarixçısı Matwíy Míxŭwskiy tarafınnan yazılğan «Traktat ŭ dwux Sarmatiyex» eserínde kızıklı xeberler bar. Pŭlyak xalkınıñ zur galimí Matwíy Míxŭwskiy (1457—1523) yarlı gına gaileden çıksa da, tırışlığı sebeplí, yuğarı bílím ala hem Krakŭw uniwírsitítı prŭfíssŭrı bulıp citíşe. Ul míditsina hem tarix buwyınça xízmetler yazğan. Bízníñ ǚçín barınnan da bigrek anıñ Kǚnçığış Íwrŭpa tarixın ǚyrenüge bağışlanğan yuğarıda eytíp ütílgen eserí mǚhim.

Matwíy Míxŭwskiy, pŭlyaklarnıñ kürşílerí bulğan wíngrlar tarixına kíríşíp, alarnıñ Ural yaklarınnan uk küçíp kilülerí xakında kızıklı hem kıymmetlí fikírler beyen ite.

«Başkŭrt* ítnŭnimınıñ hem tarixınıñ wíngrlar bílen beylí buluwı bízge pŭlyak tarixçısı eserín igtibarğa alunı mecbür ite.

Matwíy Míxŭwskiy Pannŭniyege IX gasırda kilíp utırğan wíngrlarnıñ yuğralar dip atalıp yǚrtílülerí hem alarnıñ Tǚnyak Uraldağı Yugra ilí xalkı bílen bír nesíl bulıp, bír ük tílde sǚyleşülerí xakında yaza1”. Alarnıñ tíllerí arasındağı ayırma bik kíçkíne bula. Wíngrlar Yuğradan kitkeç, tíllerínde anda kullanılmağan líksik bíremlíklerní üzleríníñ kürşílerí bulğan slawyannardan alğannar..

Matwíy Míxŭwskiy Meskew knyezí İwan III níñ 1471—1478 íllarda Bǚyık Nŭwğŭrŭd ríspublikasına karşı suğışuwı hem anıñ cirlerín üzíne buysındıruwı xakında yaza. Xeberden añlaşılğança, Nŭwğŭrŭdka ewwelde buysınğan Wyatka, Kŭríla, Pírm, Çirímis, Baskird, Yuğra cirlerí anda yeşewçí kawímkabilelerí bílen Meskew knyezlígíne buysındırılalar. Yawlap alınğan xalıklarnı kǚçlep çukındırıp, alar ǚstíne ípiskŭp Stífannı xuca itíp kuwyalar. Cirlí uğŭrlar Stífanğa buysınmıyça, anı ütíreler. İwan III ge kraynı yañadan kan tügíp buysındırırğa turı kile, xalkın yañadan çukındıralar.

Ural buylarındağı uğŭr xalıklarınıñ mecüsi dinnerí 921—922 íllarda İbní Fadlan Ural ílgası buwyında kürgen mecüsi başkŭrtlarnıkınnan bír ni bílen de ayırılmağan:

Meskew kínezí İwan III Kazanğa karşı 1469 ílda suğış açkaç, Kazan xanı İbrahim aña üzíníñ bǚtín ciríilí bílen karşı çığa. Anıñ ilíníñ ǚlkelerí arasında: «…sŭ wsíyu zímlíyu swŭyıyu, s Kamskŭy, i s Sıplinskŭy, i s Kŭstyattskŭyu i z Bílŭwŭljskŭyu i Wŭtyatskŭyu iz Başkırskŭyu (BaşkirskŭY)»17 kíbík cirler küríne.

Bu çığanakta iske alınğan baş kırlarnıñ kaysı tirede urnaşuların XVI gasır tarixçısı Andríy KurbskiY üzíníñ ♦ Skazanií ŭ wzyetii Kazani» isímlí eserínde tağın da kŭnkrítlaştırıp kürsete: Kazani Bŭrınğı başkŭrtlarnıñ ítnik yaktan kímlígí prŭblíması yuğarıda kürsetílgen tarixi yazma çığanaklarda şaktıy açıklana hem alarğa nigízleníp, tübendegí neticelerge kilebíz: 

Eski başkurtların etnik yandan kimliği problemi yukarıda gösterilen tarihi yazmalarda açıklanıyor ve onlara dayanarak, aşağıdaki neticelere ulaşıyoruz.

— iñ bŭrınğı başkŭrtlar İrtış ílgası tamağı, Cayık (Ural) ílgasınıñ yuğarı ağımındağı uñyak yarı, Kama ílgasınıñ yuğarı ağımı yar buylarında urnaşkan bulğannar;

-En eski Başkurtlar İrtiş nehri üstü, Yayık(Ural) nehrinin yukarı ağımındaki sağ tarafları, Kama nehrinin yukarı ağımlarındaki boylarında yerleşmişler

— bu başkŭrtlar barısı da uğŭr tíllerí dialíktlarında sǚyleşkenner. Alar XVI gasır başlarında tatar dewletlerí kul astına ílegíp. Síbír, Kazan xanlıklarında hem Nuğay Urdası sŭstawında tatarlaşıp bítkenner.

Pírm yaklarındağı uğŭr-başkŭrtlar Kazan şiwesín üzleştírgenner; Çilebí hem Ural buwyındağıları Nuğay Urdası tatarları tíl üzínçelíklerínde tatarlaşkannar, Síbírde yeşewçí İrtış buwyı uğŭrları nuğay-kıpçak sǚyleşlerín üzleştírgenner; 

-Bu başkurtların tümü de Ogur dilleri diyalektlerinde konuşmuşlar, Onlar 16. asır  başlarında tatar devletleri hakimiyetine bağlanıp, Sibir, Kazan hanlıkları ve Nogay Ordası içinde tatarlaşıp yok olmuşlardır. Perm yakınlarındaki Ogur-Başkurtlar Kazan şivesini benimsemişler, Çilebi ve Ural boyundakiler Nogay Ordası tatarları dilini benimseyerek tatarlaşmışlar, Sibirde yaşayan İrtiş boyu Ogurları Nogay-Kıpçak konuşmasını benimsemişler

— Síbír uğŭrları tatarlaşsalar da, kürşílerí alarnı bŭrınğıça iştík dip atawnı dewam itkenner.

Kǚnyak Uraldağı tatarlaşkan uğŭrlarnı da kürşílerí (ayıruça kazaklar) iştekler dip atağannar.

Pírm yağındağı uğŭrlarnı İwgaY tatarları iştekler dip atağannar. İştek kuşamatı Nuğay Urdası tatarları hem kazaklar tırışlığı bílen üzatama

-Sibir Ogurları tatarlaşsalar da, komşuları onları eskisi gibi İŞTEK diye adlandırmaya devam etmişler

— ítnŭnimga da eyleníp kite. Meselen, küríníklí tatar yazuçısı TacítdinYalçığŭl utlı üzíníñ milletí turında «min bŭlğarlık iştekmín» dip bíldíre14 hem psíwdŭnimı itíp «Tacítdin biní Yelçıgŭl el-Başğıri» yeki bulmasa «Tacítdin biní YaxşıkŭlıY el-İşteki» dip tanıta;

Etnonimide dönüşüyor, Mesela meşhur tatar yazarı Taciddün Yalçıgül kendi milleti hakkında “Ben bulgarlı işteğim” diye yazıyor, ve kendini “Taciddin bini yalçıgül el-başkıri” veya “Tacittin bin Yahşıkul el-işteki” diye tanıtıyor

 — Cirlí Bŭlğar dewletí kul astında kalğan uğŭrlarğa «başkŭrt» isímí İdíl-Kama bŭlğarları tarafınnan tağılğan atama bulsa kirek.Wíngrlar bŭlğarlar kilgençí ük Ural buylarınnan kitkenge, alar bu kuşamat-ítnŭnim bílen tanış bulmağannar.

 Yerli bulgar devletinin hakimiyetinde kalan uğurlara “başkurt” ismi İdil-Kama bulgarları tarafından takılmış bir isimlendirme olsa gerektir. Wingrlar bulgarlar gelip Ural boylarından gidinceye dek onlar bu etnonim ile tanışmamışlardır

«Başkır», «baştır», «başkŭrt» ítnik ataması bŭlğar tílí medeniyetí arkılı mŭrdwalarğa, ruslarğa, mǚsílman dǚnyasına tarala hem tanıla. «Başkır», «baştır», «başkŭrt» etnik adlandırması bulgar dili medeniyeti etkisindeki mordvalara, ruslara müslüman dünyasına dağılıyor ve biliniyor

Mŭnda, elbette, igtibarğa alırlık tağı bír fakt turında eytmi kitü mǚmkin tügíl. 

Tarixtan meglüm bulğança, nŭrman-rus isímí bílen ataklı bulğan Skandinawiye yulbasarları, üzleríníñ kínezlerí Swyatŭslaw citekçílígínde, İdíl buwyındağı Bŭlğar hem Xezer dewletí cirlerín tar-mar ite. Tarihden bilindiğine gibi Norman-Rus ismi ile bilinen İskandinav çeteleri, kendilerinin kralları Swyatoslaw yönetiminde, İdil boyundaki Bulgar ve Hazar devleti yerlerini tarumar ediyor.

Bŭlğar mǚsílmannarınıñ ayırım tǚrkímnerí 970 ílda, helaketten kaçıp, Billa hem Bŭksu isímlí ikí bírtuğan citekçílígínde Wíngriyege küçíp kileler, alardan bíraz gına sŭñrak Xísín (Xesen) isímlí ikínçí bír Bŭlğar begí citekçílígíndegí tağın bír bŭlğar mǚsílmannarı tǚrkímí de, helaketten kaçıp, Wíngriyege kile.

Bulgar müslümanlarının bazı grupları 970 yılında, felaketten kaçıp, Billa ve Büksu isimli ikizlerin yönetiminde Wingryaya göçüp geliyorlar, onlardan biraz sonra Hasan isimli ikinci bir Bulgar beyi yönetiminde bir bulgar müslümanları gurubu daha felaketten kaçıp Wingryaya geliyorlar.

Wíngrlar alarnı «bilerler» dip atağannar. Wíngriyedegí bŭlğar mǚsílmannarın garep çığanakları «başkŭrt»lar dip atıy. Bu «başkŭrt»lar tarixta XIV gasırğa kader meglüm bulıp, şul dewírde wíngrlar tarafınnan assimilyetsiyeleníp bíteler .

Wingrlar onları “Bilerler” diye adlandırmışlar, Wingryadaki bulgar müslümanlarını arap belgelerinde “Başkurtlar” diye adlandırmışlar, Bu başkurtlar tarihte 14. asıra kadar biliniyor olup, o devirde Wingrlar tarafından asimile edilip bitiyorlar.

İdíl-Ural bularında zur meydannarğa ceílíp yeşegen Nuğay Urdasında «başkŭrt» ítnŭnimı XIV—XVII Yǚzlerde kullanılmağan. Tarixçı D. M.İsxakŭw yazuwınça, nuğaylar ǚçín Ural buylarında üzlerínnen hem işteklerden gayrí xalık bulmağan. Elígí awtŭrnıñ küzetülerí buwyınça, nuğaylar «başkŭrt» atamasın ruslar bílen dŭkumíntlar yazışu arkılı gına kabul iteler2 : 

İdil-Ural boylarındaki geniş meydanlara yayılıp yaşayan Nogay Ordasında “Başkurt” etnonimi 14.-17. yüzyıllarda kullanılmamış, Tarihçi D.M.İshakovun yazdığına göre Nogaylar için Ural boylarında kendilerinden ve işteklerden başka halk olmamış, Otoritelerin gözlemlerine göre Nogaylar “Başkurt” adlandırmasını Ruslar ile yazışmalalarından sonra kabul ediyorlar.

— Xezírgí Başkŭrtstan Ríspublikası tírritŭriyesí Bǚyık Nuğay Urdasınıñ tǚp cirlerí bulıp, anda iştekler azçılıknı teşkil itkenner. Nuğay Urdası XVII gasır urtalarında tarkalıp bítkeç, anıñ buş cirleríne kǚnyaktan hem tǚnyaktan iştekler (başkŭrtlar) kíríp urnaşalar hem rus xǚkümetí, üzíníñ işteklerín «başkŭrt» dip raslap, alarğa kalğan nuğaylarğa karağanda kübrek taşlamalar bire. Nuğay Urdasınıñ ílíkkí grajdanı bulu xalıkka taşlamalar birmegen, ul wakıyğalar, ǚlíşçe, tarixi xetír bulıp riwayetlerde hem yazma tarixlarda, tŭpŭnimnarda, şecerelerde gíne saklanğan.

Bugünkü Başkurdistan Cumhuriyeti coğrafyası Büyük Nogay Ordasının asıl/temel yerleri olup, orada İştekler azınlığı teşkil etmişlerdir. Nogay Ordası 17. asrın ortalarında dağılıp bitince, onun boş yerlerine güneyden ve kuzeyden İştekler(Başkurtlar) girip yerleşiyorlar ve rus hükümeti, kendi İşteklerini “Başkurt” diyerek adlandırıp, onlara kalan Nogaylara göre bir çok serbestiyet/ayrıcalıklar veriyor, Nogay ordasının ilk  grajdanı olan halka bu serbestiyeti/ayrıcalıkları vermimiş, bu olaylar tarihi hatıralar olup bölüm bölüm rivayetlerde ve tarih yazılarında, toponimlerde, şecerelerde saklanıp kalmıştır.

Bügíngí Başkŭrtstan Ríspublikasındağı tatar xalkınıñ küp ǚlíşí — ewwelgí Nuğay Urdası dewletíníñ grajdannarı hem alar mŭnda tǚp «başkŭrt» dip sanalgan işteklerden bŭrınğırak. Şunlıktan alar — iştek-başkŭrtlardan assimilyetsiyelep yasalğan tügíl, e belki tabigıy tatar kabilelerínnen fŭrmalaşkan xalık. Nuğay Urdasındağı tatar kabileleríníñ nesíllerínde saklanğan şecerelerníñ «başkŭrt» dip sanalgan iştekler bílen bír beyleníşí de yuk.

Bugünkü Başkurdistan Cumhuriyetindeki tatar halkının büyük bölümü evvelki Nogay Ordası devletinin kalıntıları ve onlar burada asıl “başkurt”diye bilinen işteklerden daha eskiler, Bu yüzden onlar iştek başkurtlardan asimile olup oluşmuş değil, tersine tabii olarak tatar kabilelerinden şekillenmiş halktır. Nogay ordasındaki tatar kabilelerinin nesillerinde saklanmış şecerelerin “Başkurt” diye tanınan İştekler ile bir bağı da yoktur.

«Başkŭrtlık» — alar ǚçín fekat sŭtsial tírmin. Sŭtsial tírminnar bílen íş itseñ, tatardan başkŭrt kına tügíl, sŭldat, laşman, alpawıt, mŭrza, çímŭdannıy, igínçí, tarxan, kazak, çuwaş, yasak h. b. distelegen milli ítnŭnimnar ewelerge mǚmkin.

“Başkurtluk” onlar için ancak sutsial bir terim, Sutsial terimler ile iş yapılacak olursa tatarlardan sadece Başkurt değil. Soldat, laşman, alpawıt, mŭrza, çímŭdannıy, igínçí, tarxan, kazak, çuwaş, yasak ve benzeri destelerce milli etnonimler üretmek mümkündür.