T.C.

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
YENİ TÜRK DİLİ ANABİLİM DALI

KAZAK, NOGAY ve KIRIM ÇÖL TÜRKÇESİ NDEKİ ATASÖZLERİ ve BUNLARIN ŞİVE ve AĞIZ YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMESİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ
Tez Danışmanı: Doç. Dr. Muhammet YELTEN

Hazırlayan: Oğuz DOĞAN 11698

İÇİNDEKİLER   I

SÖZ BAŞI III

KISALTMALAR  ……     …       V

TEZ HAKKINDA(METOT)           VII

GİRİŞ

Üç Ayrı Değil Yalnızca Bir Türk Boyu  1

TARİH ÜZERİNE .3

Çok Gezen Türk Kavmi: Kıpçaklar  3

Kırım veTürkler     3

Kazak-Nogay Atlıları Kırım’da     5

Kazak Göçebeleri Kırım Yönetiminde Söz Sahibi  8

XX. asırda Kıran Kazaklan      10

DİL ÜZERİNE        13

Kazak, Nogay ve Kırım Çöl Türkçesi      13

Birkaç Değerlerdirme     14

Üç Ayrı Şive Değil, Bir Şivenin Üç Ağzı    16

Muhtemel İtirazlar ve Cevaplan    17

Kelime Eaşaıda y > c > j Değişimi      17

ç>ş ve ş>s Değişimleri  19

Konsonant Uyumu Meselesi     20

Netice     23

METİNLER

KAZAK, NOGAY ve KIRIM ÇÖL TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATA SÖZLERİ     24

KAZAK ve NOGAY TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATASÖZLERİ.. 72

KAZAK ve KIRIM ÇÖL TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATASÖZLERİ   106

NOGAY ve KIRIM ÇÖL TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATASÖZLERİ   129

BİBLİYOGRAFYA 137

SÖZ BAŞI

Bu çalışmanın hazırlanmasında dil ve edebiyat dünyasına kazandırılması ümit edilen faydanın yanında, yıllarca birbirlerinden farklı boylarmış, hatta birbirlerinden tamamen ayrı milletlermiş gibi zihinlere yerleştirilmeye çalışılmışbu üç Türk topluluğunun hakikatte yalnızca tek bir boy olduğunu gün ışığına çıkarmak gaye edinilmiştir. Bu gerçeğin, yani Kazak, Nogay ve Kuzey Kırım Türklerinin (ki bunlara daha sonra yapılacak çalışmalarla mutlaka Karakalpak Türkleri de eklenmelidir) bir olduğu gerçeğinin gün ışığına çıkması, Romanya’dan Çin şeddine kadar olan bir coğrafyada, bir boyun tüm kültürel ve ırki varlığıyla ömür sürebildiği ve sürebileceğini gösterecektir ki bu, yalnız dilciler için değil, sosyoloji alimleri için de yepyeni ufuklar açacaktır.

Aralarındaki 5000 kilometreyi aşkın bir coğrafi mesafe ve asırlar boyu devam eden kültür kopukluğuna rağmen, bu üç Türk topluluğunun aynı şiveyi konuştuğunu izah ölebilmek için metin olarak atasözlerini seçtik. Çünkü atasözleri, şekilleri mümkün oldukça kalıplaşmış, halk hafızasında yaşayan akıl sözleridir. Atasözlerinde değişimlere karşı mevcut olan muhafazakarlık bizim için aranan ve istenen bir özellikti. Ayrıca, bilindiği gibi, atasözleri bir milletin ve o millet içindeki halkların ortak olarak, aynı şart ve mekanlarda paylaştıkları kaygı ve sevinçlerin, gözyaşı ve gülümsemelerin ardında akıllarda bıraktığı tecrübe cümleleridir. O topluluğun içindeki tüm unsurlarla kazandığı bu kültür değerlerinin, millet olma ve millet olarak yaşama gereçeğini atasözlerinden daha kati olarak ispatlayacak bir başka delil düşünemiyorum.

Çalışmama malzeme teşkil eden atasözlerinin bir kısmım kitaplarda yazmamasına rağmen halkın arasında dolaşarak bizzat tesbit ettim. Bu tesbiüer esnasında asırlar süren Moskof zulmü ve Kızıl asimilasyona rağmen Türk anonim edebiyatının en büyük temsilcileri olan Kazak Türkleri’nin hafıza ve görgülerine bir kez daha şahit oldum. Sözlü edebiyatlarım aynı canlılıkta sürdürüyor olmaları beni hayret ve hayranlık içinde bıraktı.

Türkiye’deki Türkoloji çalışmalarının (Türk Dünyası konulu olsa bile) hemen hepsinin Türkiye ve Türkiye Türkçesi eksenli yapıldığı bir ortamda, Türkiye Türkçesi’ni eksen kabul etmeyen ve büyük Türk coğrafyasındaki üç Türk topluluğunun dil özelliklerini gözler önüne sermeyi planlayan bu çalışma hazırlamaya çalıştım. Bu konuda, en büyük cesareti tez danışmanımdan aldığımı söyleyebilirim. Gerçekten de Türkoloji ilminin sahası Türkiye ile sınırlı değildir ve Türkoloji dünyada da yeryüzündeki tüm Türkleri, aralarından hiçbirini asıl ve merkez kabul etmeksizin araştıran bilim dalı olarak bilinegelmiştir ki biz de demir kapılan her geçen gün biraz daha erimekte olan Türk Dünyası’nda bu mantığa dayalı çalışmaların artmasını diliyoruz.

Her yönden farklılaşan dünyamızda insan topluluklarının birbirlerine daha çok yaklaşmaları kaçınılmaz olmuştur. Bu yakınlaşmalardan, bizim milletimizin de payım alarak, büyük Türk-İslam medeniyetini yekvücut halinde dünya halkları önünde temsil edebilmesi en büyük rüyamızdır.

Çalışmam boyunca benden destek, anlayış, alaka ve bilgi birikimini esirgemeyen, değerli tez hocam Doç. Dr. Muhammet Yelten Bey’e, Kazakistan’da bulunduğum sürece sorularımı cevapsız bırakmayan Doç. Dr. Metin Karaörs’e ve atasözlerinin tesbitinde bana önemli yardımlan dokunan büyük Kazakistan halkına burada teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim.

Oğuz DOĞAN

KISALTMALAR

AN   :    GALİ, Ahmet Nagi; ABLAİ, Memet; VUAP, Nuri, Boztorğay, Bucureşti 1980, 384 s.

BA   :    ADAMBAYEV, Baltabay, Tozğan Qazdı Toptanğan Oarğa Jeydi, Almatı 1991,188 s.

FT   :    TAMİR, Fatih, Barköl’den Kazak Türkçesi Metinleri, Ankara 1989, 170 s.

İÇ   :    ÇENELİ, İlhan, Nogay Atasözleri, Türklük Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1985, S.l, s.11-54.

MA   :    AQQOZİN, M., Qazaq Maqal-Mâtelderi, Almatı 1990, 286 s.

M   :    ÂLİMBAYEV, Muzafar, Maqaldar,Mâtelder,Jumbaqtar, Almatı 1978, 111 s.

MH   :    HAKİM, Meryem, Kazak Atasözleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1980, S.9, s.237-242.

MÜ   :    ÜLKÜSAL, Müstecip, Dobruca’daki Kınm Türklerinde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970, 253 s.

MÜ* : ÜLKÜSAL, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Ankara 1987, 270 s.

NB   :    BASKAKOV, NA., Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskva 1963, 562 s.

NB* : BASKAKOV, NA., Nogayskiy Yazık i Ego Dialektı, Leningrad 1940, 271 s.

NM   :    MAHMUT, Nedret; MAHMUT, Enver, Bozcigit, Bucureşti 1988, 261 s.

ÖT   :    TURMANJANOV, Ötebay, Qazaq Maqal-Mâtelderi, Almatı 1993,173 s.

ÖP   :    TURMANJANOV, Ötebay, Qazaqtm Maqal-Mâteli, Almatı 1980, 352 s.

RF   FAZIL, Rıza, Oayda Birlik Anda Tirilik, Taşkent 1971, 187 s.

SÇ   :    ÇAĞATAY, Saadet, Nogay Atasözlerinden Birkaç Örnek, TDAY

Belleten(1961), Ankara 1961, s.47-51.

SÇ*  :    ÇAĞATAY, Saadet, Kazakça Metinler, Ankara 1961,193 s.

SP   :    PINAR, Saadet, Kazak Folklorunda Atasözleri, Türk Dünyası

Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1983, S.22, s. 135-142

VD   :    DRİMBA, Vladimir, Dobruca Tatar Atasözleri=Dobruca Tatar

Proverbs, Türk Folkloru Araştırmaları I, 1985, s.25-36.

WZ   :    ZAJACZKOWSKİ, Wlodzimierz, Jezyk i Folklor Tatar o w z

Dobrudzy Rumunskiej, Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk, 1975, s.26-33.

Zİ   :    İSMAİL, Zeyneş, Kazak Atasözleri, Ankara 1995, 417 s.

Kzk. :    Kazak Türkçesi.

Ngy. :    Nogay Türkçesi.

Krm. :    Kınm Çöl Türkçesi.

(OD.)    :    Oğuz Doğan’ın notu.

TEZ HAKKINDA (METOT)

 Tezimizde, kağıdın sol tarafında görülen koyu, dik yazılar atasözlerinin oıjinalleri, sağ taraftaki italik yazılar ise bu atasözlerinin Türkiye Türkçesi’ne uyarlamalarıdır.

Atasözlerini Türkiye Türkçesi’ne uyarlarken mümkün oldukça orjinale bağlı kalınmaya gayret ettik. İmkan elverdiğince de ortak kelimeler seçildi. Anlaşılmanın güç olacağı tahmin edilen yerlerde ise dipnotlar vasıtasıyla açıklama yapma yolunu seçtik.

 Bizzat yaptığımız derlemelerde ve yapılan derlemenin, işitildiği gibi doğrudan kağıda geçirildiği kaynaklardaki atasözlerinde, dil açısından resmi yazı diline uygunlaştırmaya yönelik değişiklikler yaptık. Lâkin, bu değişikler o atasözünü konuşma dilinden çıkarıp mensup olduğu şivenin resmi kalıbına, yani yalnızca olması gereken kalıba getirmiştir.

 Atasözlerinin oıjinaUerinin hemen altında görülen kısaltmalar, o atasözünün alındığı kaynağı, rakamlar ise bu kaynağın sayfa numarasını göstermektedir.

 Gerekli görülen yerlerde verilen dipnotlar vasıtasıyla açıklamalar yaptığımızı söylemiştik. Bu açıklamalar atasözünün manasına yönelik ise dipnot numarası parantez içine alınmış, eğer açaklanmak istenen bir kelimenin manasıysa }dipnot numarası parantez siz olarak belirtilmiştir.

Kelime açıklamalarına, manası Türkiye Türkçesi’nde bir adet kelimeyle karşılanamayan (biy, alasa, kirşen gibi) Kazakça kelimelerle, aralarında küçük şekil farklılıkları olmakla birlikte Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesi’nde ortak olarak bulunup da Türkiye Türkçesi’nde manası herkes tarafından bilinemeyen (toy, buğra, on- gibi) kelimeleri dahil ettik.

Kelime açıklamalarında, başta koyu puntoyla yazılan, kelimenin Türkiye Türkçesi’nde var olan (veya olması muhtemel) şekli, hemen sonraki parantez içinde ve açık puntoyla yazılmış olan ise kelimenin teze mevzu teşkil eden ağızlardaki orjinal şeklidir.

 Seçtiğimiz atasözleri, hem kelime kadrosu, yani şekil açısından ortak özellikler gösterirken, hem de mana yönüyle tam bir birlik arz etmektedir. Bu ise bu üç Türk topluluğunun aynı boya mensup oldukları tezini kuvvetlendirmektedir.

 Atasözlerinin Türkiye Türkçesi’ne uyarlamalarındaki parantez içine alınmış parçalar atasözünün orjinalinde olmayıp da anlaşılmayı kolaylaştırmak üzre bizim eklediğimiz bölümlerdir.

 Atasözlerinin orjinallerinde kullandığımız bazı harfler Türkiye Türkçesi’nin latin kökenli alfabesinde bulunmamaktadır. Bunlardan, “q”, kaim sıradaki “k” sesine, “fi”, nazal “n”ye, “w” çift dudak “v”sine, “â”, a-e arasındaki bir sese ve “x” ise hırıltılı “h”ye işaret etmetedir.

 Atasözleri, atasözü numarasının hemen yanındaki atasözü esas alınmak üzere alfabetik sıraya göre dizilmişlerdir.

Çalışmamız toplam 1149 atasözünü kapsamaktadır.

GİRİŞ

Üç Ayrı Değil Yalnızca Bir Türk Boyu

Çalışmamıza mevzu teşkil eden topluluklardan
Kuzey Kınm Türkleri asırlarca Kınm Hanlığı’na bağlı bir teba olarak, ardından da Slavyan ve Komünist istibdata maruz kalarak yaşamış olmaları sebebiyle bugüne kadar ne kendilerine has bir alfabeye, ne de bir yazı diline sahip olmuşlardır.
Nogay Türkleri’ne bakarsak henüz 1928’lerde Latin harfleri esasma göre düzenlenmiş bir alfabeye[1] ve dolayısıyla bir yazılı dile ancak kavuşabilmiş olduklarım görüyoruz. Bunun yanında yazılı bir Nogay edebiyatından bahsetmek mümkün değildir[2].
Kazak Türkleri ise daha XIX. asır’da bir edebi dile sahiptiler ve 1910’lu yıllarda Ahmet Baytursınov Üe düde imla çalışmalarım sistematik hale getirmişlerdi. Tüm bu sebeplerden dolayı, tezimizin bundan sonraki bölümünde aynı şiveyi konuşan, tek bir Türk boyu olduğunu iddia ettiğimiz bu üç topluluk için de “Kazak” adım kullanmayı tercih edeceğiz.

Müstecip Ülküsal, Dobruca’da yaşayan Kınm Kazaklan için şöyle diyor: ‘Dobruca’daki Kınm Türklerinin çoğunluğu Kınm yarımadasının Or, Gözleve ve Kerç illerinden gelmiştir. Bu illerde yaşayanlar Kazak ve Kırgız Türklerindendir’[3].
Ülküsalın bu sözleri yalnızca bir fikirden ibarettir ve ispatlanmayı beklemektedir.

Çalışmamızın hem dille, hem de tarihle ilgili olan bölümünde Kazakistan ve Kırım (hatta Romanya) arasındaki köprüyü Nogay Kazaklan teşkil edecek.
Tarihte Altın Ordu Devletinin yıkılmasından soma hanlıklar arasında da adı geçen Nogay, yanlış olarak Tatarlar (Not: Tataristan yani Kazan Tatarları kastediliyor) için de kullanılmışsa[4] da biz Ülküsal’m ‘Kınm Nogaylan’[5] tabir ettiği Kuzey Kınm Kazaklan ile Nogay ve Kazakistan Kazaklan arasındaki bağlan mümkün olduğunca tarihi ve filolojik delillere dayandırmak düşüncesindeyiz.

TARİH ÜZERİNE

Çok Gezen Türk Kavmi: Kıpçaklar

Kıpçak bir Türk boyunun, en sonraları bu boyun rehberliği altında kurulan siyasi ve kavmi birliğin adıdır[6]. Avrupalılarca «Kuman» şeklinde adlandırılan Kıpçaklar, aslında Kumanlardan ayn bir boylar birliği olmasına rağmen, bu iki Türk unsuru daha sonralan «Kıpçak» adı altında birleşmiş ve XII. asırdan beri bu adla adlandırılagelmişlerdir[7].

Anlaşılacağı üzre Kıpçak adı bir boyun ismi olmaktan çok tarih sahnesinde birleşik bir boylar teşkilatı olarak görülmüşlerdir. Tarihin ilerleyen devirlerinde ise bu teşkilatı oluşturan küçük boylann bazıları kendi aralarında biraz daha yakınlaşarak geniş Kıpçak şemsiyesinden dar olsa bile büyükçe boy birlikleri kurmaya temayül etmişlerdir. Mesela günümüzde hayatlarını idame ettirmekte olan
Tatar[Tatar-Başkurt],
Kazak[Kazak-Nogay-Kınm Çöl Nesli-Karakalpak],
Karaçay[Karaçay-Malkar]
gibi Kıpçak gruplan, küçük uruğlann büyük merkezlerde yoğunlaşmalanyla meydana gelmişlerdir.

Kırım ve Türkler

İstihsal ve mübadelenin vücuda gelmesi ve onun inkişaf ve idamesinin şartlan Kınm yarımadasında pek uygun olmasından dolayı dördüncü asrın (Miladi) sonundan itibaren Karadeniz steplerinde görünen Türk kavimlerinden Alanlar, Hazarlar, Peçenekler, Kumanlar(Kıpçaklar), Tatarlar vesaire Kırım’a girip yerleşmede gecikmemişlerdi[8]. IX. asrın nihayetine doğru Türk ırkından cengaver Peçenekler ve bunların ardından X. asra doğru Kumanlar(Kıpçaklar) Hazaristan’a yani Kınm’a girmişler ve müstakil yaşamışlardı[9] ki Kırım’ın bundan sonraki hayatında bu son kafile yani Kıpçaklar en büyük tesiri göstereceklerdi.

Xm. asır sonlarına doğru Nogay, Altm Ordu hanına karşı Karadeniz şimalindeki stepler ile Kırım’ı müstakilen elinde tutuyor ve Balkanlar ile Bizans üzerindeki siyasi üstünlüğünü ve himayesini kurmaya çalışıyordu[10]. Bu, bölgeye Kazak uruğlannm bir askeri ve siyasi güç olarak ilk gelişleriydi. Kınm yarımadasının step bölgelerine yerleşen Kazaklara Kırım’ın XIII. asır fatihleri demek yanlış olmayacaktır[11].Özbek’in oğlu ve halefi Canibek Han (1340-1357) îtalyanlara verilen imtiyazları uzatmakla işe başlamış (1342), ancak 1343’te Tana’da İtalyanlar ve Türkler arasında bir kavga sonucunda, Venedikliler ile Cenevizlileri Tana’dan çıkartmış ve iki defa Kefe’yi kuşatmaya gelmiştir (1343, 1345)[12].

Borak han, Devletberdi’yi yenmişti. Devletberdi ordusuyla birlikte Kırım’a gitmişti. Bu göç olayı,  sonradan büyük bir önem kazanmıştı; çünkü onun akrabalarından Hacı Girey 1449’da resmen Kınm Hanlığı’m kurmuştu[13].

XIV. asrın ikinci yarısında Altın Ordu’da hüküm süren taht kavgalan sırasında, Kırım rakip beylerin ve hanların sığındıkları başlıca bir bölge halini aldı. 1380’de Mamay, Toktamış Han’a yenilince Kırım’a kaçtı. Aynı suretle İdiki(Edike) Toktamış’a karşı mücadelesinde Kırım’ı üs olarak kullanıyordu[14].

Her türlü cezbedici özelliğe sahip olan Kırım, Altın Ordu Devleti yıkılıp Kınm Hanhğı’nm kurulmasıyla artık kendi içinde tamamen müstakilleşti.
Daha XV. asrın başlarında Altın Ordu’da şiddetlenen iç rekabet ve savaşlar sebebi ile birçok kabileler Orta Asya’ya yahut garba, Kınm’a ve Karadeniz şimalindeki steplere kaçmakta idi. Belli başlı kabile beyleri …. gelip Hacı Giray’a iltihak ettiler[15] ki bu kabilelerden “Argın ve Kıpçak*[16] kabilelerinin( uruğlannm) siyasi ve askeri nüfuza sahip Kazak kabileleri olduklarına şüphe yoktur[17].

Kazak-Nogay Atlıları Kırım’da

Nogaylann anavatanları esasen İdil ve Sir Derya nehirleri arasındaki bölgeydi. 1549 yılma ait kayda göre o zaman Edil’in Kırım tarafında Nogay mirzalarına tabi hiçbir uruk bulunmuyordu[18].
Zaten daha 1514’lü yıllarda Nogay Ordası uruğlan ve tayfalarmın bir bölümü Kazak hanlarıyla sultanlarının yönetimi altına girerek içerilere doğru göçmüştü[19].
Turgay ve Ural vilayetlerinde yaşayan «Kazak» kabileleri evvelce «Nogay» heyetine tabi olan kabilelerden ibaret olmakla birlikte 1801 yılında Kiçiyüz(Kişi Cüz) Kazak ham Bükey’in idaresi altında buraya gelip yerleşen «Kazak» kabileleri de, evvelce yine buradan doğuya çekilmiş olan «Nogay» kabüelerinden ibaretti[20].

Cuci’nin oğlu Moğol’un torunu olan Nogay Altın Ordu’nun Don(Ten) ile Dinepr (Özü) arasındaki bölgeleri idare eden tümen beyi idi. İlk defa Berke Han (1255-1266) devrinde karşılaştığımız Nogay, Mengü Temür (1266- 1280) zamanında siyaset sahnesine çıktı. 1259’dan 1296 tarihine kadar Galiçya, 1261’den 1263 yıllarında da Kafkasya seferinde kazandığı üstün zaferle sivrilmiştir. Karadeniz’in doğu ve kuzeyinde yaşayan boylan Altm Ordu merkezinden ayıracak şekilde kendi hakimiyeti altında birleştirmiştir. Balkanlardaki Bulgar ve Bizans işlerine karışmıştır. İmparator Mikail Palıoloğ’u savaşta yenmiştir. Onun kızı Eufrozina ile evlenerek arkasını emniyete aldıktan sonra Rus knezleri üzerine de hakim olmuştur. Komşu yabancı devletlerin birçoklarınca da Altrn Ordu hükümdarı telakki edilip, elçiler ve hediyeler kabul etmiştir[21].

Nogay’ın bu ateşli ve girişimci karakteri sayesinde Nogay atlıları batıda, özellikle de batının en gözde bölgelerinden olan Kırım’da hızlı yayılmışlardı. Lâkin buna, rağmen asıl yerleşim bölgeleri Idil’in doğu bölgeleriyle Batı Kazakistan’dı. Zira Nogay’dan sonra kurulan Nogay Hanlığı’na, XVI. asrın başlarında şimdiki Kazakistan’ın batı bölümleri Kazak, Başkurt ve Tura ülkeleri tamamiyle Mangıt-Nogaylara tabi oluyordu. XVI. asnn ortalarında bu hanlık bugünkü Kazakistan’ın merkezi kısmım teşkil eden Ulutav’dan başlayıp Idil’in batısına, Azak kıyısına kadar uzanan ellerin işlerine karıştılar[22].

Aslında daha XIII. asırlarda Nogay Han ile başlayan Kırım macerası, Kazak-Nogaylar için 1552-1558 yıllarında başgösteren korkunç kıtlıkla hayati önem kazanmaya başladı. Bir Rus elçisi 1558’de Moskova’ya gönderdiği raporunda ‘Nogaylar tamamiyle harap oldular, iflas ettiler. Başlarım nereye sokacaklarım bilmiyorlar. Buhara veyahut Kırım’dan hangisine geçeceklerini tayin edemiyorlardı. Fakat son günlerde Kırım tarafım ihtiyar ettiler’[23] demektedir.

Nogaylann içinde bulundukları zor vaziyeti kullanmak isteyen Ruslar, Osmanlı ve Kınm Devleti’ne karşı tarih boyunca asla karşılarında duramadıkları[24] çadırda doğup at üstünde can veren bu halktan faydalanmaya kalkışmış ve red cevabı almışlardı. Bu tazyikten onlar yılmamış, Ruslara karşı ayaklanmış ve isyanlar çıkarmışlardır[25]. Bütün bunlar yüzünden Rusların bir türlü yenemedikleri hınçları Kazak-Nogaylann çoğunca entirikalar yoluyla oraya buraya itilmelerine ve anavatanlarından çıkarılıp sürülmelerine sebep olmuştu. Batı Kazakistan bozkırlan onlardan alınmış ve haklan olmadığı halde Rus Kazaklarına verilmişti.

Türk tarihinde Sokollu’nun ‘Kanal Projesi’ adıyla anılan ve Don Üe İdü nehirlerini birleştirecek bir kanalla Rus tehlikesini bertaraf etmeyi amaçlayan planı da bu devirlere rastlar. Neticede bu proje başansız olmuştu. Tarih kitaplarında bu projenin başansızlığıyla Ügili yüzlerce yoruma rasüanmakla birlikte, projeye o bölge Türklerinin mani olduğu tarzındaki bilgiler yalan olmakla kalmayıp insan mantığına da terstir. Aynı devirde Kazakistan’da Hak Nazar Han “Kazaklar ve Nogaylann hanı”[26] namıyla hüküm sürüyordu ki Asya’dan Avrupa’ya kadar uzanan geniş bir bölgenin hümkümdannm da böyle köklü bir projenin engellenmesine izin vermeyeceği muhakkaktır.

Daha sonraları Kiçi Orda adıyla adlandırılan Nogay Ordası üzerinde Rus nüfuzu ancak XVIII. asırdan sonra başlamış, bunlar Kazaklar (Rus Kazaklan) tarafından batıya göçmeye zorlanarak “Bucak Ordası”, “Yedisan Ordası”, “Cambuyluk Ordası”, “Yedikul”, “Azak”, “Kuban” gibi bölümlere ayrılmış ve Kırım Hanlığı’na tabi olmuşlardır[27].

1558 yılındaki kayıtlara göre Kiçi Nogay (reisleri olan Kadı ile) Yakhşi Saat Bey idaresinde 100.000 asker, Ulu Nogay reisi İsmail oğlu Urusbay ve kardeşi Ormembet idaresinde 100.000 asker olduğu kaydedildiğine göre açlık zamanında kırılanların yansının Kınm tarafına geçtiği anlaşılıyor. O tarihe kadar İdil’in baüsmda Nogay mirzalarına bağlı hiçbir uruğ bulunmamaktadır[28].

Kazak Göçebeleri Kırım Yönetiminde Söz Sahibi

X. asırdan beri süregelen Kıpçak ve XIII. asırda Nogay ile başlayan Kıpçak-Kazak[29] akın ve göçleri neticesinde Kınm bozkırlan hem nüfus hem de askeri açıdan bu göçebelerin yoğun rağbetine maruz kaldı.

Kuzey Kırım’daki bu halklar için Halil İnalcık: ‘Kınm yarımadasının şimal bölgesindeki steplerde muhtelif devirlerde gelmiş yan göçebe kabileler dolaşmakta idiler. Bunlar Kırım’daki askeri kuvvetleri teşkil etmekte olup, Kayalar-Altı denilen içtimai mevkiinde hak edilmiş damgalara göre hemen hemen belli başlı bütün Türk ve Moğol kabilelerini temsil etmekte idiler.
Kıpçak sahası Karadeniz şimalinde Prut ırmağından Azak’a kadar bütün step bölgesini içine almakta idi. Kıpçak sahasında Nogaylar oturmakta idiler. Bunlar 1767’ye doğru, Baron de Tott geldiği zaman hala büyük kısmı itibariyle göçebe hayatım muhafaza etmekte idiler.[30]’ diyor.

Onlar, feodal bir uruğ aristokrasisine bağlı olarak idare edilen Kırım Hanlığı’nda İnalcık’ın da belirttiği gibi askeri kuvvetleri teşkil ettiler ve yıllarca Kınm askerini dünyanın en süratli ve çevik süvarileri olarak dünyaya tanıttılar. Osmanlı ordusunda da uzun yıllar boyu hizmet veren bu Asyalı Kazak atlıları özellikle Akma Birlikleri’nde düşmana korku saldılar.

Bu korkusuz cengaverler kendilerine Bahçesaray’da ve Yalı boyunda yaşayan yerli Kınm Tatarlarından her zaman ayrı bir yer veriyorlar, böylece hem hızlı ve sert yaşam şartlarım, bunun yarımda kendilerine ait şiveyi unutmuyorlar neticede de kurduklan uruğ aristokrasisiyle Kınm yönetiminde etkin söz sahibi oluyorlardı. Bazen bu ayırım o kadar keskin oluyordu ki iş yerli halkın iaşesine mani olmaya kadar varıyordu. Bakın Gazi Giray Han, Lehistan kralına yollanan namede nasıl şikayet ediyor: «Kazaklar, Özü nehri boyundaki at ve sığır sürülerini sürüp götürüyorlar ve Tatarların bu sahadaki alışılmış yaz ve kış odaklarım terketmelerine sebep oluyorlar.»[31] Rus ilim adamı Radloff da, Kırgızca’ya yakın bir dil konuşan Kuzey Kırım’daki Nogaylann kendilerini hala yabancı hissettiklerini ve onlardan önce geldikleri için diğer gruplara Kınm Tatan dediklerini yazıyor.[32]

Bu aristokrasiyi ‘Dört Karaçi Beyi’ tabir edilen, Argın, Kıpçak, Şınn ve Barın uruğlan gibi büyük uruğlann beyleri ellerinde tutuyordu. Bu uruğlar ve beyleri Kırım’da o kadar güçlüydüler ki kendi istedikleri han gönderilmezse, muhalif vaziyet alırlar, Kayalar-Altı denilen mevkide toplanarak, kendi seçtikleri han etrafında mücadeleye girişirler ve ekseriya yanmada şimalindeki steplere çıkarak Nogaylar ile birleşirlerdi[33].

Kırgızlara çok benzerler ve Kırım’ın XIII. asır fatihleri neslindendir.[34]’ diyor. Özellikle l512-1513 senelerinde önce Kınm’a, oradan da Dobruca’ya büyük göçler vaki olmuştu ki, işte bahsettiğimiz gibi Kınm hanlarının asıl güvendikleri (Argın ve Kıpçak gibi) kabileler bunlardı[35].

XX. asırda Kırım Kazakları

Akmesçit Üniversitesi Tarih Profesörü Osman Akçokraklı, 1925 yılı yazmda bir heyet dahilinde Kırım’ın Çöl Bölgesi dediğimiz kuzey bölgelerinde yaptığı araştırma gezisinde edindiği izlenimleri topladığı kitabında[36], aradaki binlerce kilometreye rağmen Kazakistan ve Kınm arasındaki şaşırtıcı bağlara dikkati çekiyor. Şimdi sözü ona bırakıyoruz:

“Kırım’da çöl (ova) taraf Tatar «Nogay» kartlan ağzmda şöyle bir rivayet var Guya Cengiz Han, bütün Moğol kabilelerini bir idare altına aldığında mallan biribirinden ayrılmak üzere herbirine birer alamet «tavro, damga» vermiş imiş. Buna benzer bir rivayet de «Divayef» in «Turkestanskiye Vedomosti» gazetesinde neşrolunan makalesinden naklen «Tercüman» gazetesinde «sene 1901, no. 20» dercedilmiş idi. Buna göre «Eski zamanlarda Türk ya ki Özbek az olup bir nam altında yaşamışlar. Lâkin sonra artarak ve mallan çoğaldığında bunlan ayırabilmek için mallarına ocak ocak damga vurmağa ve ocaklara nam ve lakab vermeğe mecbur kalmışlardır. Bundan böyle Türk ocaklan işbu isimlerle anılırlar: Ming (bin), Cüz (yüz), Kırk, On, On Cit, Calayır, Kongrat, Alçın, Argın, Kıpçak, Çakmak, Kırgız, Kazak    .»

Burada sayılan kabile adlarının pek çoğuna Kırım’da dahi tesadüf olunur. Kabile adlarının ve kullandıklan damgaların biribirine benzemesi

Kınm-Tatar Nogaylan ile Asya Türkleri arasında ırki ve tarihi yakınlığı gösterir. Mesela Asya’daki Kiçi Orda Kırgız «Kazak» ocakları arasında hayvan malına vurulan damga «tavro» 1ar şöyledir:

Bu damgaların her birini Kınm Nogay köylerinde görmek mümkündür.[37]”

Kuzey Kırımlıların kendilerini her zaman yerli Kınm Tatarlarından ayrı tuttuklarım daha önce de belirtmiştik.

Gerçekten de bu bölge insanlan lehçesiyle olduğu kadar simaları, gelenekleri ve fizik yapılan ile de diğer iki bölge Türklerinden oldukça farklıdırlar. Bu Türklerde (Çın)[38] denilen, kızlar ile erkekler arasında

manzum şekilde makamla söylenen diyaloglar vardır. Diğerlerinde bu adet yoktur. Onlarda mane vardır[39].

Türkiye Türkleri bunları asla ayırmayarak hepsine Tatar[40] yada Kırım Tatarı adım verseler de eski devirlerden beri Yalı boyu ve Bahçesaray Tatarları da bu bozkır Türklerini kendilerinden saymazlar ve genel olarak tümüne “Nogay” derler.
Çünkü özellikle yaşam şartlan açısından kendilerini farklı hissediyorlardı.
Kınm Tatarları(Not: Tat ve Yalıboylular kastediliyor Kazaklar (Nogaylar) gibi çadırda değil, yerleşik köy ve şehirlerde yaşıyorlar, aynca kımız içmiyorlar, at eti yemiyorlardı.

Maalesef 1787-1788 Osmanh-Rus savaşı Kınm Kazaklan için zor günlerin başı oldu ve Bucak vilayetinden itibaren özellikle Dobruca’ya doğru göçler başladı[41].
Rusların bolşevik maskeyi giymeleriyle ise, îkinci Dünya Harbi başladıktan sonra 1941 ile 1944 yıllan arasında[42], Kırım’ın tamamı düşmanla(Almanlarla !) işbirliği yaptıklan gerekçesiyle öldürülmek ve hayvan vagonlarına yüklenerek sürgün edilmek suretiyle boşaltıldı. Kınm Türkleri yıllar boyu Sibirya ve Orta Asya topraklarında tuwğan cer[43] hasretiyle yaşadılar.

Günümüzde, her gün biraz daha Kınm Türkü Kınm’a dönmeye başlamıştır. Fakat bunların hemen hemen hiçbiri sürgün oldukları bölgelere yerleşmemektedir. Bu karışık yerleşim neticesinde Kınm Kazaklan da diğer Türk kardeşleriyle karışmakta ve gün geçtikçe bitmektedirler. Dünya üzerinde Kınm Çöl Türkçesi’ni (çok az bir nüfus olsa da) yalnızca Romanya’daki Kuzey Kırımlılar konuşur olmuştur.

DİL ÜZERİNE

Kazak, Nogay ve Kırım Çöl Türkçesi

‘Bilindiği gibi, Kazak Türkleri, Doğu Türkçesinin kuzeybatı ve Kıpçak şubesini teşkil eden Kazak Türkçesini konuşurlar’[44] diyor Mehmet Saray. Bu kısa ve net açıklama Nogay ve Kırım Çöl Türkçesi için de aynen geçerli olmakla birlikte bu ağızlar hakkında birkaç ilim adamının birbirine yakın görüşleri mevcuttur.

Mesela, Müstecip Ülküsal bu Nogay ve Kırım Çöl ağzım karşılaştırırken, ‘Bu iki Türk boyunun konuşması (lehçe ve ağzı) arasında fark yok gibidir. Nogay Türklerinin lehçeleri aslına daha sadık kalmış gibidir. Bunlar, bugün Kazakistan’da yaşayan atalan gibi, (ş) sesini çoğunlukla (s) olarak kullanırlar. Tatar Türkleri[45] ise tersine (ş) sesini pek bol kullanırlar. Nogay Türkleri (baş) yerine (bas), (taş) yerine (tas) derler. Tatar Türkleri (karnım aç) yerine (kamım aş) derler’[46] şeklinde bir açıklama yaparken, Baskakov Nogay Türkçesi’nin ‘Kıpçak grubuna dahil olduğunu ve bu grupta Kazak ve Karakalpak Türkçeleriyle birlikte Kıpçak-Nogay grubunu oluşturduğunu’[47] belirtmektedir. Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu da bu görüşe aynen katılarak

Nogay Türkçesi’nin ‘Karakalpak ve Kazak Türkçesi ile birlikte, yeni bir grup teşkil ettiğini[48]‘ anlatır.

Tam 21 yıl, tek amacı Türk halklarım birbirlerinden ve ortak milli değerlerinden ayırmak olan Kazak Sovyet Ansiklobedisi’nin ilmi kontrol, tarih, arkeoloji ve etnografya konularında yazı işleri müdürlüğünü yapmış olan Bayuzaq Opjabekulı bile ‘Nogaylar XIX. asırda Orta Asya ile Kazakistan’a yerleşen halkların arasındaydı. Bunların halk türkülerinde, dilinde benzerlik bol*[49] demekle bir gerçeği ikrar ediyordu.

Çarlık döneminde Nikolay îlminski, Türk lehçeleri arasındaki farklılıkları çoğaltmak ve onlan ayn birer dil gibi geliştirmek ve böylece Türkler arasındaki dil birliğine mani olmaya çalışmıştı[50]. O bu amacına Sovyet dönemindeki planlı çalışmalarla büyük ölçüde ulaşmış oldu. İcad edilen “TÜRKİ” kelimesi, kabullendirilmeye çalışılan “Kazak Milleti, Özbek Milleti v.b.” tabirleri, özellikle Lenin devrinde kuvvetlenen şiveler arası farkları büyütmeye yönelik ağız çalışmaları ve Türk şivelerinden Arapça ve Farsça oldukları iddiasıyla işlek ortak kelimelerin ihraç edilmesi neticesinde bir asra bile ulaşmayan bir zamanda şiveler yeni şiveler doğurdu ve mevcutlan arasındaki farklar mümkün olduğunca büyütüldü.

Birkaç Değerlendirme

Türkçe’nin bu üç kolu özellikle son asırlarda kasıtlı ve tabii sebepler neticesinde birbirinden ayrılmaya başlamıştır. Mesela günümüzde Kazak Türkçesi’ni yaşlılar ve gençler farklı şekillerde konuşmaktadır. Diğer Türkçelerle ortak özellikler taşıyan ses ve gramer kullanımlan devlet dil mantığında “yanlış”, gençlerin ağzmda ise “ihtiyarların konuşması” şeklinde değerlendiriliyor. Böylece nesiller arasında, daha da kötüsü şiveler arasındaki fark gün geçtikçe büyümektedir.

Mesela, Kazak Türkçesi’nde umumi ş>s değişimine tabi olmayan eşek (eşek) ve mışıq(kedi) gibi halkm her zaman ş sesiyle kullandığı kelimelerin aslında esek ve mısıq şekillerinde olduğunu inandırmaya çalışan bir dilcilik mantığı vardır. Kazaklar evlerinde ş sesiyle kullandıkları bu gibi kelimeleri edebi ve resmi şekilde, yani düzgün kullanmak istediklerinde s’leştirmeleri gerektiğine inanırlar.

Bir başka örnek de, edebi Kazak Türkçesi’nde kaim şekilleri bulunmayan “-men, -ben, -pen” instrumental ekleri hakkında verilebilir. İnstrumental ekini, 60 yaşm üzerindeki Kazak Türkleri, aynı Nogay ve Kırım Çöl Türkçesi’nde olduğu gibi, kalın sıradaki kelimelerden sonra “-man, -ban, -pan” şekillerindeki kalın vokalli ekler olarak kullanmaktadır. Mesela, edebi Kazakça’da “su ile>suyla” kelimesi “suwmen” şeklinde, büyük vokal uyumuna aykırı olarak yapılmasına rağmen, Kırım Çöl ve Nogay Türkçeleriyle Kazak halk konuşmasında “suwman” şeklindedir.

Buna benzer hadiseler Nogay Türkçesi için vuku bulmuştur. Rus yoldaşlar, Kıpçak Türkçesi’nin temel ses hadiselerinden biri olan kelime başındaki y>oj değişiminin Nogay şivesinde bulunmadığı düşüncesini yerleştirebilmek üzre, Nogaylara kelime başmda c ve j’nin asla olmadığı bir edebi dil oluşturmuşlardır. Öyle ki, Arapça, Farsça gibi yabana dillerde geçmiş “can” ve “cennet” benzeri kelimeler bile “yan”(s.47,52,65,81,132) ve”yennet”(s.l36) şekilleriyle kabul ettirilmiştir. Nogay Türkçesi’nde kelime başmda y>oj değişiminin mevcut olduğuna emin olmak için Baskakov’un 1940 yılında Leningrad’da yayınladığı “Nogayskiy Yazık i Ego Dialektı (Nögay Dili ve Diyalektleri)” adlı eseri biraz gözden geçirmek yeterli olacaktır.

Kırım Çöl Türkçesi’deki farklılaşmalar ise daha çok Türkiye’ye olan coğrafi ve siyasi yakınlıktan dolayı meydana gelmiştir. Asırlarca Osmanlı Devleti’nin bir kolonisi durumunda var olan Kırım Hanlığı’nın tebası olarak yaşayan kuzey Kırım Kazaklan, kendilerinin edebi Kırım Türkçesi’ne yaptıkları etkinin yanında, Batı Türkçesi’nin bir o kadar tesiri altında kalmışlardır. Günümüzde çok az insan tarafından konuşulan bu ağız, Türkiye Türkçesi’nin özellikle kelime kadrosundan oldukça etkilenmiştir. Bunda bu halkm yüzyıllar boyu Kazakistan coğrafyasından binlerce kilometre uzakta, tüm bağlantılarının kopuk şekilde kalması da büyük bir etken olmuştur.

Sayısı bugün pek az olan ve tamamı Kırım dışında, Romanya, Türkiye ve Orta Asya ülkelerinde yaşamakta olan Kuzey Kınmlılar, kendi şivelerine ait pek çok kelimenin manasım bilmemekte, böylece bilmedikleri bu kelimelerin yerine Kazakça telaffuz ve gramer kurallarına uygun olarak Türkiye Türkçesi’ndeki kelimeleri kullanmaktadırlar. Buna en açık bir şekilde şahit olabilmek içinse, Nedret ve Enver Mahmut’un Romanya’da hazırladıkları “Bozdgit”[51] ve “Ayuw Qulaq Batır”[52] adlı halk derlemeleri kitaplarım incelemek gerekecektir. Burada Kazakça ve Türkiye Türkçesi özelliklerini, bilhassa mensur ve manzum parçalan kıyaslayarak tesbit etmek mümkün.

Üç Ayrı Şive Değil Bir Şivenin Üç Ağızı

Yalnızca Türkiye’de değil tüm dünyada lehçe, şive ve ağız terimlerinin tanımlarında sürekli şekilde farklılıklar ve görüş ayrılıkları olagelmiştir. Bu sebepten dolayı biz şimdi çeşitli alimlerin bu terimler hakkmdaki görüşlerim sıralayacak değiliz. Hatta alimlerimizin bu kavramlara, kendilerince hangi adlan verdikleri de bizi çok fazla ilgilendirmiyor.

Biz çalışmamızla Kazak, Nogay ve Kuzey Kınm Türkleri’nin aynı boya mensup topluluklar olmalarının yanında, dillerinin de aynı şivenin birer kolu olduğu gerçeğini Türkiye’de kabul görmüş “Anadolu Ağızlan” mantığıyla bağlantılar kurarak isbatlamaya çalışacağız. Çünkü biz biliyoruz ki bu toplulukların dilleri arasındaki farklılıklar, Türkiye’de konuşulmakta olan ağızların kendi aralarında ve edebi dille aralarında bulunan farklılıklardan daha büyük değildir. Böylece bu kıyas bizim “ağız” teriminin tarifini yapmamıza bile hacet bırakmayacaktır.

Bu üç topluluğunun aynı şiveyi konuşuyor olduğu tezine çeşitli itirazların geleceği ise muhakkaktır. Bu kısa kıyaslamanın neticesinde muteriz şahıs ya itirazından vaz geçecek yada Anadolu’da konuşulan ağızlan da birbirinden ayrı diller olarak hesaplamaya razı olacaktır.

Muhtemel İtirazlar ve Cevapları

Kelime Başında y>c>j Değişimi:

Düşüncemize göre akla gelebilecek ilk itiraz, kelime başındaki y sesinin Kazak Türkçesi’nde tamamiyle j’ye yahut c’ye dönüşmüş olması, bu değişimin Kınm Çöl Türkçesi’nde kısmi karakter arz eden vaziyeti ve netice olarak da Nogay Türkçesi’nde böyle bir değişimin söz konusu olmaması olacaktır.

Kazak Türkçesi’ndeki j’leşmenin kurallı halinin yanında, Kınm Çöl Türkçesi’nde “yaqşı, yanlış, yaüıl-, yasa-” gibi kelimeler hep y’li olmasına rağmen, “col, cer, caman, coq, cür-, cat-, caq-, caz-, cuwır-” gibi kelimeler ise daima c’lidir. Nogay Türkçesi’nde ise yabana dillerden geçmiş olan “cennet, can, cömert” kelimeleri bile “yennet, yan ve yumart” şekillerindedir.

Aşağıdaki örnek atasözünde de görüldüğü gibi “yanıl-” fiili Kazak Türkçesi’nde “jaûıl-” şeklinde olmasına rağmen, Nogay ve Kınm varyantlarında “yafl.il-” şekillerinde tesbit edilmiştir. Bunun yanında “İa.c£’ (yanak) kelimesinin ise Kınm Çöl Türkçesi’nde de c’li olduğu görünüyor:

.Kzk. Janılmas jaq bolmas,  Yanılmazyanak(çene) dmaz,

Süıinbes tuyaq bolmas.  Sürçmez toynak?3 dmaz.

MA 11

Ngy. At sürinmes bolar ma,

Âdem yanılmas bolar ma.

İÇ15

Krm. S ürinmegen tuyaq,

At sürçmez dur mu, İnsan yanılmaz dur mu.

Sürçmeyen tuyak,

53 toynak(tuyaq): Büyük ve küçükbaş hayvanların ayak tırnağı.

Yafiılmağan caq bolmaz.

Yanümayanyanak(çene) dmaz.

MÜ 84

Şimdi bütün bunların yanında Türkiyemize bir dönelim ve Türkiye’nin Karadeniz ağızlarından bir örneği gözler önüne serelim:

Görmedüm Hemşin kibi, Gezdim bitun diyarı.[53]

Görmecöm Hemşin gjbi, Gezdim bütün diyan.

Bu örnekte Türkiye Türkçesi’ndeki “gör- ve gez-” fiillerinin başlarındaki g’lerin yerlerini c’ye nasıl bıraktığım görmekteyiz. Ayrıca aynı örnekteki “gibi” kelimesinde g yerine k’nin tercih edilmesi de edebi dile karşı olan başka bir aykırılık.

Aynı ağızdan alınmış olan

Eakdi ki ol ağaca pir yılan çiğayur.[54] Baktı M o ağaca bâr yılan çıkıya:.

örneğinde de “bir” ve “bak-” kelimelerinin başındaki blerin p’ye dönüştüğünü görmekteyiz.

Aşağıdaki Niğde, Kırşehir, Kütahya ve Diyarbakır ağızlarına ait örneklerde ise edebi Türkiye Türkçesi’nde k ve k konsonantlarıyla başlayan “kalk-, kişi, kavak” kelimelerinin “gah-, gişi, gavak” şekillerinde g ve ğ konsonlanyla, ayrıca t ile başlayan “tut-” fiilinin “dut-” şeklinde tesbit edildiği görülmektedir. Kütahya yöresinin örneğinde ise “in-” fiilinin “en-” şeklinde i>e değişimine maruz kalmış vokallere sahip olarak kullanılması dikkat çekicidir:

İkisi billikde gahmışlar    İkisi birlikte kalkmışlar

möhtüye varmışlar.[55]    müftüye gitmişler.

 gavakdan enemedim.[56]   kavaktan inemedim

 Aya demiş: beni çitti dutan-mı.[57]    Ağaya, demiş: beni çiftçi tatar

mısın?

 İki gışi edemidi bitireydi.[58]   İki kişi adam atsaydı (da)

bitirseydL

Demek ki bir şivenin kelime başı seslerinde farklılıklara rastlanması, farklılıkları arz eden ağızların bu hususiyetlerinden dolayı ağız farklılığından başka bir ayırımla nitelendirilmesi söz konusu değildir.

Böylece tezimizle ilgili akıllara düşebilecek ilk şüphe izale oldu diye düşünüyoruz.

ç>ş ve ş>s Değişimleri:

Üç ağızda da Umumi Türk Dili’ndeki ç konsonantlarının ş’ye dönüştüğü görülmektedir. Yani bu konuda bir birliktelik söz konusu. Bundan başka Kazak ve Nogay Türkçesi’nde Umumi Türkçe’deki ş sesinin yerini s sesine terk etmesinin yanında, Kınm Çöl Türkçesi’nde böyle bir değişmenin olmaması, yani asli ş’lerin birkaç kelime dışında yine ş olarak kalması da muhtemelen bunun Kınm Çöl Türkçesi’ni diğer iki Kazak ağızınm yanında üçüncü bir ağız olmadan daha uzağa götürecek bir ayına özellik olduğu düşüncesini kuvvetlendirecek ve itirazlara sebebiyet verecektir.

Aşağıdaki örnekte de görüldüğü gibi, “küş” (güç) kelimesindeki ç sesi yerini üç varyantta da ş’ye bırakmış, fakat baş kelimesi Kazak ve Nogay Türkçeleri’nde bas olurken Kınm Çöl ağzında oıjinali gibi kalmıştın

-Kzfc.Bas.ta mıy joq bolsa, Başta, beyin dmasa,

Eki ay aqqa kü& tüser.  İki ayağa göç gelir.

MA 106

Ngy. Başta. aqıl bolmasa, Eki ayaqqa küs. keler.

Başta akddmasa, İki ayağa güç getir.

Başta akü. elmasa, İki ayağa, güç getir.

NB57

İGm Ba§ta aqıl bolmasa, Eki ayaqqa kü& kelir.

WZ29

Şimdi ise, daha önce verdiğimiz kelime başı konsonantlarındaki değişiklikler konusundaki Türkiye Türkçesi ağızlarına ait örneklerden sonra, kelime içinde meydana gelmiş farklılıkları gösterir birkaç örneği aşağıya aldık. Bu örneklerdeki edebi Türkiye Türkçesi’ne aykırı k>h ve ç>ş değişmeleri bile bu ağızların ağız olma hususiyetini değiştirmemiş.

bizden başga kimsemiz yoh.[59] tizden başka kimsemizyok.

Geldik Haleti geçtik.

Geldıh Halebi ge§tıh.[60]

ü§. yeri bir arada bitirdıh işte.[61]   üçyeıi tir arada titirdık işte.

Konsonant Uyumu Meselesi

Bir başka itiraz da konsonant uyumlarına yönelik olacaktır diye düşünüyoruz. Çünkü özellikle Kazak Türkçesi’nde diğer Türk şivelerinden çok daha ileri seviyede bir konsonant uyumu mevcuttur.

Bilindiği gibi Türk şivelerinin çoğunda sedasız konsonantlar kadrosunda karşılıkları bulunan b, c, d, g ve g konsonantlanmn herhangi bir sedasız konsonantla yanyana gelememesine, gelme durumunda ise bu seslerin p, ç, t, k ve k konsonantlarına dönüşmeleri mantığına dayalı bir konsonant uyumu vardır. Kısacası zikri geçen b, c, d, g ve g konsonantları hiçbir sedasız konsonantla yanyana gelemez.

Kazak şivesinde ise konsonant uyumuna bağlı b>p, oç[62], d>t, g>k ve ğ>k değişimleri aynen var olmakla birlikte l>d>t, n>d>t ve m>b>p değişimleri de söz konusudur. Nogay Türkçesi’nde l>d>t değişimi mevcut değildir[63]. Kırım Çöl ağzında ise l>d>t, n>d>t ve m>b>p değişimlerinin üçü de yoktur.

Kanm kim içmez, Kızı kim istetmez

Km kim istetmez; Kımızı kim içmez.

Km kim istetmez, Kunmkim içmez

Aşağıdaki örnekle, Kazak ve Nogay Türkçeleri’nde -nı akkuzatif ekinin n>d>t değişimine bağlı olarak -dı şekline, -mes(-mez) olumsuz geniş zaman ekinin ise m>b>p değişimi uyarınca -pes şekline dönüştüğünü, fakat Kırım varyantunn bu iki kurala göre de hareket etmediğini ilgili yerlerin altlarını çizerek gösterdik:

.Kzk.Qmız£Ü kim isoes.

Qzdı kim ayttirmas.

CT70

Ngy.Qzğı kim ayttırmas,

Opmz^ı kim isoes.

ÎÇ24

iömQzm kim ayttırmaz,

Ounıznı kim ismez.

MÜ 64

Şimdiki örnek ise, iş(is) ve tiş(tis) kelimelerine -le isimden fiil yapma eki getirilerek yapılmış işle-(isle-, iste-) ve tişle-(tisle-, tiste-) fiillerinde, bu -le yapım ekinin Kazak Türkçesi’nde l>d>t uyumuna göre -te şeklini almış olduğunu, lâkin diğer iki varyantta bu kurala uyulmadığı görülmektedir:

Kzk. İ stemegen tistemeydi. İşlemeyen dişlemez

zl 1151

Ngy.Ax demegen öx demes,    Ah demeyen oh demeç

İslemegen tislgrnes.    İşlemeyen dişlemez.

NB54

Krm. İ şlemegen tişlgmez.   İşlemeyen dişlemez.

AN 284

Bu farklılığın, bu üç ağız arasındaki mevcut farkı birbirine ağız olmaktan daha uzakta gösterecek bir başka itiraz noktası teşkil edeceği zannmdayız. Bu itirazı izale etmek üzre aşağıya aldığımız Anadolu ağızlan örneklerinde Türk Dünyası’nm hemen hemen genelinde cari olan konsonant uyumlarının nasıl ihlal edildiğini yine altı çizili olarak görmek mümkündür:

 Aya demiş: beni çi££L dutan-mı?60    Ağaya demiş: beni çiftçi tutar

mısm?

 Anam da bâa yolu gosdertdi.61   Anam da banaydu gösterdi.

 beni bubamdan isde.62  beni babamdan iste.

 gavakdan enemedim.63   kavaktaninemedim

 sora esgere gittim, ısdambola vardık.64 scnra askere gittim, İstanbul”a

vaıdık(gittik).

 adam işe gitçek sahat dörtle.65 adam işe gidecek saat dörtte.

Pakdi ki ol ağaca pir yılan çiğayur.[64]    Baktı ki o ağaca, bir yılan çkrycr.

Netice

Neticede bu örnekler aynı şivenin ağızlan arasında bu gibi farklılıklar olabileceğini isbaüıyor sanıyoruz. Şimdiye kadar Türkiye Türkçesi’nin ağızlarından verdiğimiz örneklere dikkat edilecek olursa, örnek metinlerin hemen hemen hepsinde edebi Türkiye Türkçesi’nde mevcut, büyük ve küçük vokal uyumlarının bile var olmadığı, yapım ve çekim eklerinin bazılarının kısmen, bazılannınsa tamamiyle farklı şekillerde bulunduğunu açıkça görülmektedir. Kazak, Nogay ve Kınm Çöl Türkçeleri arasında asla bu kadar büyük farklar yoktur.

Bütün bunlardan sonra diyebiliriz ki; ya şimdiye kadar Türkiye Türkçesi’nin ağızlan diye bildiğimiz İstanbul, Trabzon, Diyarbakır, Kırşehir, Denizli, Afyon, Kars, Sivas, Kırklareli, Erzurum ve bunun gibi bölgelerin dillerinin hepsine bundan sonra ayrı ayn şive adlan takmak[65], ya da tezimize konu olan Türkçemizin bu üç kolunun da aralarında ancak ağız farklılıkları bulunan aynı şivenin unsurları olduğunu kabul etmek gerekmektedir.

KAZAK, NOGAY ve KIRIM ÇÖL TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATASÖZLERİ

1.Kzk. Adam alası işinde, Mal alası sırtında. MA 11

Ngy. Ayw an alası tısında, Âdem alası işinde. ÎÇ17

Krm İ nsannm alacası işinde, Aywanmn alacası tışında. AN 281

2.Kzk. Adam körki şüberek, Ağaş körki japıraq. 030

Ngy. Âdem körki opıraq, Ağaş körki yapıraq. İÇ21

Krm Ter ek yaprağıman güzeldir.AN315 

3KzkAdam söyleskenşe, Jılqı kisneskenşe. CT30

Ngy. Âdem söylesip,Yılqı kisnesip tamsar.İÇ21

iömAtlar kişneşip tanışır, İnsanlar söyleşip.RF110

4 Jfek. Adasqannıû ayıbı joq, Oşıytıp üyin tapqan sofi.MU 237

Ngy. Adasqanğa ayıp yoq,Ogıytıp üyin tapqan sofi.İÇ 12

Krm. Adaşqannın ayıbı coq,C&ytıp ev[66]in tapqan sofi.RF182

5 Kzk. Aqıl jasta emes, basta

Nğy.Aqıl yasta tuwıl, basta.İÇ 13

Krm. Aqû caşta tuwıl, baştadır.MÜ 16

6 Kzk. Aqsaq alsan saw tuwar.ÖP 277
Ngy/.Soqırdı alsan saw tuwar. İÇ27

JömSoqırnı alsan. saw tuwar, Tentekni alsafi soy quwar. MÜ83

7Kzk.Alasığa altavv az,    Alacak   dam  altı az, Beresige besevv köp. ÖT25

Ngy.Alağanğa altaw az, Beremenge besew köp. İÇ 13

Krm. Bergenge beş köp, Alğanğa altı az.AN 253

8*Kzk.a)Aldınğı arbanın döngelegi Oıydanjürse

Sonğı arbanın döngelegi de Sodan jürer. MH239

b)Aldınğı arba qaydan jürse, Sonğı arba sonan jürer.ÖT41

*Ngy.a)Aldı tegerşik qaydan köşse, Soöğısı da sonan köşer. İÇ13

b)Aldmğı arba qaydan yürse, Sonğı arba da sonnan yürer. İÇ13

*Krm. Arabanın ald tegerşigi Oıyerden cürse
Ard tegerşigi de eyerden cürer. MÜ 19

9Kzk.Alma ağaştan uzaq ketpeydi.ZÎ162

Ngy. Alma tereginnen alış tüspes.İÇ 13

Krm a)Elma tereginden iraq tüşmez.AN 267

b)Armut ağaşmdan yıraq tüşmez.

10*Kzk. Ananın köfili balada, Balanın köfili dalada.ZÎ162

Ngy. Anadın köfiili balada, Baladın köfiili dalada.ÎÇ14

Krm. Ananın aqlı balada,Balanıfi aqlı awada.AN 238

11 Kzk. Andamay söylegen, Awırmay öler.ÖT42

Ngy.Anlamay söylegen, Awırmay öler.İÇ14

Krm, A bay lamay söylegen, Awırmay öler.RF13

12.Kzk.Anq atqa qamşı jaw. Jırtıq üyge tanışı jaw.MA 49

Ngy. Arığan atqa qamşısı awır.ÎÇ14

KrmAnq atqa quynğı awır.AN 241

13Kzk.Anq maldı asırasan, Awzı murnıfidı may eter.
Jaman adamdı asırasan, Awzı murnıfidı qan eter.078VD27

Ngy. Anq toqtı saqlasan, Avvızm burnın may bolar. NB355

Krm. öksiz qozı asrasan,Avvzıü mumın may eter.

Cksiz bala asrasan,Avvzın murnıfi qan eter.AN 302

14.Kzk. Arzannıâ qazanı qaynamas,Oıynasa da sorpası tatımas.MH240

Ngy.Baası uşsızâm sorbası tatımas.İÇ 17

Krmllaz etnin sorpası taömaz.AN319

15KzkAsıq oynağan azar,Ebp oynağan tozar,

Bârinen de qoy bağıp Qpzı ösirgen ozar.O* 155

Ngy. Asıq oynağan azar,Top oynağan tozar.

Qpy bağıp quynq aşağan Bârinen de ozar. İÇ 14

Krm. Aşıq oynağan azar, Top oynağan tozar.

Oq conğan Alayın ozar. MÜ 22

16 Kzk. Aşqa qazan astırma, Tonğanğa ot jaqtırma.CT154

Ngy.Aşqa qazan astırma,Tonğanğa ot yaqtırma.İÇ 15

Krm. Aşqa qazan astırma,Tonğanğa ot caqtırma.MÜ 21

17 Kzk. Atadan jaqsı ul tuwsa,Esiktegi basm törge süyrer.
Atadan jaman ul tuwsa, Tördegi basm jerge süyrer. ÖP 178

Ngy. Yaman âwlet atağa sögis keltirer. İÇ32

Krm Gaman bala Atasm basm töben tüşirir.AN321

18 Kzk. Atadan ul tuwsa iygi, Ata jolm quwsa iygi,

B alandı jurt maqtasa,Bârinen de sol iygi.ĞT63

Ngy. Atadan ul tuvvsa iygi, Ata yolrn quwsa iygi,

Atadan ul tuwmasa,Ata yolrn quwmasa, Tuwğannan tuwmağam köp iygi.BN* 147

Krm. Anadan ul tuwsa iygi, Baba colın quwsa iygi,

Baba colın quwmasa,Tuwmağam taa iygi.AN 238

19 Kzk. Ata körgen oq jonar, Ana körgen tem pişer. CT34

Ngy. Atadan, körgen oq yonar, Anadan, körgen ton pişer.İÇ 15

Krm Atadan körgen oq conar, Anadan körgen ton pişer. Ü 22

21 .Kzk. A talaştın atı ozğanşa, Awıldastm tayı ozsın. MH239

Ngy. a) Awıldastm atı ozğannan, Opnsıdın iyti ozsın. İÇ16

b)Alıstağıdıû atı ozğannan, Yuwıqtağıdın tayı ozsın.NB326

Krm Awlaqnın atı ozğaşı, Köyimnin tayı ozsın. Ü 24

22 Kzk. At alsaü avvılınmen al. Zİ49

Ngy. At alsan awılımınan. NB* 170

Krm At alsan avvılıman, Qlz alsan uruvvıman. N 243

23 Kzk. At avvnağan jerde tük qalar.014

Ngy. At avvnağan yerde tük qalar.İÇ15

Krm. At avvnağan çerde tügi qalır.MÜ 22

24Kzk.At aynalıp qazığın tabar. ÖT85

Ngy.At aylansa qazıqqa. İÇ 15

Krm.At aylansa qazığına. AN 243

25 Kzk. At basma kün tuwsa Awızdığımen suw işer,

Er basına kün tuwsa Etigimen suw keşer. CT14

Ngy. At basına kün tuwsa Awızlığıman suw işer,

Er basına kün tuwsa Etigimen suw keşer. ÎÇ15

Krm. At başına iş tüşse Awızlıqnen suw işer,

Er başına iş tüşseŞanqnen suw keşer.

26 Kzk. At qadirin joq bilmes, As qadirin toq bilmes.

Ngy. Aş qadirin toq bilmes, Awıruw qadirin saw bilmes.İÇ14

Krm. Aş qadirin toq bilmez, Xasta qadirin saw bilmez.AN 242

27 Kzk. A tpen oynağan taydın Arqası keter.OT84

Ngy. Atpan oynağan taydıû Arqası yara bolar.ÎÇ15

Krm. Atman tebişken eşeknin Arqasından cara eksik bolmaz.AN 244

28 Kzk. At tuyağın tay basar.

Ngy. At tuyağın tay basar.ÎÇ15

Krm. At tuyağm tay basar.MÜ 23

29 Kzk.Awıruwın jasırgan öledi.CT157

Ngy. Awıruwm yasırğan öler, Bonşm yasırğan büler.İÇ 16

Krm Derlin caşırğan derman tapmaz. MÜ 44

30 Kzk.Awzı küygen ürip işer.ÖT129

Ngy.Sütke awzı küygen Yuvvırttı ürip işer.İÇ28

KrmSütke awızı pişken Cugırtqa da üfirir.AN311

31 Kzk Ayağm körip asm iş, Anasın körip qızm al.ÖT65

Nğy. Ayağın körip asm iş,Anasın körip qızın al.İÇ 16

Krm a)Sabısm körip atın al,Anasm körip qızm al. AN 308

b)Qznın aruwı anadan,Üynin aruwı qonadan belli bolır.AN 292

32 Kzk.Ayanşaq közge şöp tüskiş.ÖP 108

Ngy. Ayavvlı közge şöp tüser.İÇ16

KrmSaqınğan közge şöp tüşer.AN 308

                73 ayak(ayaq): Ağaçtan yapılmış bir çeşit kap, tabak.

33 .Kzk. Aynaldırğan awruw Edaştman hastalık Almay qoymas. ÖT158

Ngy. Aylandırğan awıruw Almay qoymas. İÇ 16

KrmBorc uzasa qalır, Dert uzasa alır. AN 258

34KzkAyran işken qutılar,Şelek jalağan tutılar.CT126

Ngy.Yuwırtın aşağan qutılar, Şölmegin yalağan tutılar.İÇ33

Krm C&tıqm aşağan tutılmaz, Şanaqm calağan tutılır.MÜ 61

35 Kzk.Aytılğan söz atılğan oq.O* 136

Ngy.Aytılğan söz atılğan oq.ÎÇ18

Krm Atılğan oq keri qaytmaz, Aytılğân söz. RF9

36Kzk.Azdı ayağan Köpten qur qaladı.ZÎ68

Ngy. Azdı bilmegen Köpti de bilmes.İÇ17

Krm. Azm bisitımegenKöpten qun qalır.AN 248

37 Kzk. Âreke t bolmay bereket joq.ÖP 211

Ngy.Ârekette bereket.NB62

Krm. a)Areketten bereket tuwar.VD27

b)Xareket bolğan çerdeBereket bolır.MÜ 53

38 Kzk. Baj anı baja körse Bası qışıydı.ÖT140

Ngy.Baca bacanı körgende Bayii tana ökirer.İÇ 17

Krm.Bacanaq bacanaqnı körgende Qolı qaşınır.RF49

39 Kzk. Balalı üy bazar, Balasız üy mazar. Zİ 121

Ngy. Balalı üy bazar,Balasız üy mezar.İÇ17

Krm Balalı üy bazar,Balasız üy mezar.WZ29

40 Kzk. Balalı üydin urlığı jatpas.MA 11

Ngy.Ulanlı üydin unsı yatpas.İÇ30

M Balalı üyde öşek olmaz.MÜ 28

41Kzk. Balanı jas tan,Âyeldi bastan.ÖT42

Ngy. Baladı yastan,Kelindi bastan.İÇ 17

Bala tıysaû yastan tıy.NB377

KrmBala tıysaû caştan,Bike tıysafi baştan.MÜ 28

42Kzk.Balapan uyada ne körse,Uşqanda som aladı.CT40

Ngy Uyasında ne körse, Uşqanda sonı eter.İÇ31

Krm Camış balasıYuwasında körgenin işler.MÜ 69

Kuş yavrusu yuvada, ne gctse, Uçtuğunda omı alır.

                        74 Bu atasözü; «Çocuk olan evdeki hiçbir sır saklanamaz, çünkü çocuk evde işittiği her şeyi dışarıya gidip anlatır.» mansmdadır. (O.D.)

43 Kzk. Bal ustağan barınağın jalaydı.  CT153

Ngy. Bal tutqan barmağın yalar. İÇ 17

Krm. Bal tutqan parmagın calar. MÜ 27

44 Kzk.Barlıq j ar as tır adı,Joqtıq talaş tiradı.MA 49

Ngy.Yoqlıq unstırar,Barlıq yarastırar.İÇ33

Krm, Bar banştınr,Coq soğıştınr.MÜ 29

45Kzk.Bas janlsa börik işinde, Qol sınsa jen işinde. ÖT12

Ngy. Qol sınsa yen işinde, Bas sınsa börk işinde.İÇ24

KrmBaş carılsa börk işinde,Qol sınsa cen işinde.MÜ 30

46 Kzk. Basta mıy joq bolsa, Eki ayaqqa küş tüser. MA 106

Ngy. Basta aqıl bolmasa, Eki ayaqqa küş keler. NB57

Krm. Başta aqü bolmasa, Eki ayaqqa küş kelir. WZ29

47*Kzk. Bazar tengelige bazar, Tengesizge mazar.Zİ 333

Ngy.Akşasız bazarğa barğanşa,Kebinsiz körge kir.NB180

Krm. Parasız pazar,Kefınsiz mezar.MÜ 79

48 KzkBes sawsaq birdey emes.GT115

Ngy. Bes barmaq da birdey bolmaydı.NB70

KrmBeş parmaqnın beşi bir bolmaz.AN 254

49 Kzk. Bilekti birdi jığar,Bilimdi mındı jığar.CT37

Ngy. Bileği yuwan birdi yığar,Bilimi artıq mındı yığar.İÇ 18

Krm. Bileği qawi bir kişi ağar,Bilgisi qawi bin kişi ağar.MÜ 33

50Kzk.Bilgenge jır,Bilmegenge dır.CT56

Ngy.Bilgenge bir soqsan da saz,Bilmegenge dabılbaz da az.İÇ 18

Krm. Anlağanğa siwrisinek saz,Anlamağanğa dawıl zuma az.AN 238

51 Kzk.Birewge or qazba,Ödntüsersin.O* 293

Ngy. Kisige şunqır qazsan,Özifl atılırsın.İÇ24

KrmBaşqasın şuqınn qazma,Özin işine tüşersin.AN 251

52 Kzk.Birewge ölim tilegenşe,Özine jüıim tile.MA 90

Ngy. Kisige yamanlıq tilegenşe, Ödne yaxşılıq tile.ÎÇ24

Krm a)Birewge ölim tilegence,Özine ömir tile.RF112

b)Qpmşına camanlıq tilegenşe, Özine yaxşılıq tile.RF74

53.Kzk.Bir jılğa qoyan terisi de şıdaydı.örım

Ngy. Bir yüğa qoyan terisi de şıdağan.İÇ 19

.Krm Bir gecege qoyan terisi şıdağan.RF130

54Kzk. a)Birlik bolmay Tirlik bolmas.ÖT10

b)Intxmaq tübi iygilik.Tirlik, tirlik tübi birlik.ÖT10

Ngy.Tiriliktin küşi birlikte.İÇ29

Krm a)Kayerde birlik,Oyerde tirlik.MÜ 61

b)Birlik tiriliktir.AN 256

55 .Kzk. Bödenenin üyi joq,Ckyda barsa bıtpıldıq.ÖT162

Ngy. Bödenenin üyi yoq,Ckyda barsa bıtpıldıq.İÇ 19

Krm. Bödenenin üyi eoq, C&yda bolsa pitpidaq.AN 257

56Kzk.Böri anğm bildirmes,İytke sırtın qampaytar.ÖT 162

Ngy.Böri arığın bildirmes, İytke tisin ırcaytar.İÇ19

KrmBöri qartlığın belletmez, İtke tişin aqşaytır.MÜ 35

                          76 bıtpıldık(bıtpıldıq, pitpidaq): Bıldırcının çıkardığı ses

57 .Kzk Böri qartaysa İytke külki bolar.Zİ 303

Ngy. Böri ansa İytlerge qor bolar.İÇ 19

jfâmBöri qartaysaîtke masqara bolır. AN 258

58 Kzk. Börinin awzı jese de qan, jemese de qan

Ngy.Böridin awızı yese de qan,Yemese de qan.İÇ22

Krm. Börinin awzı cese de qan, Cemese de.AN 258

59Kzk.Bügin biter isti Ertenge qaldırma.MA 139

Ngy.Bügüngi isindi Tanlağa qaldırma.İÇ19

JömBügünki işinniYarınğa qaldırma.VD29

60 Kzk. Dos basına qaraydı, Duşpan ayağına qaraydı.GT119

Ngy. Duşpan ayaqqa,Dos basqa qarar.İÇ20

Krm. Dos başqa,Düşman ayaqqa qarar.MÜ46

61 Kzk. Dos bergennin tüsine qarama,Bos bergennin tisine qarama.MÜ8

NGy. Dos bergennin tasma qarama.ÎÇ19

Krm. Baxşış atnın üşine qaralmaz.MÜ 27

62..Kzk.Dos dep sınamay sırındı aytpa,Dostın da dosı bar.MA 54

Ngy. Sırın aytpa dosına, Dosınnın da dosı bar.ÎÇ27

Krma)Dosına sımn aytma,O aytar dosına,Toban tolar postına.MÜ 45

Dosnın dosı bolmaz mı?Köterip awzına auymaz mı?AN 264

63 Kzk. Duşpan küldiıip aytadı,Dos jılatıp aytadı.ÖT119

Ngy. Duşpan külip üyreter,Dos ursıp üyreter.İÇ20

KrmDos tüşindirir,Düşman küldirir.MÜ 45

64 Kzk. Duşpannan tük tartsan da payda.CT136

Ngy. Donızdan bir qıl tartsan da sep.İÇ19

Krm. Donuzdan bir qıl qoparsan kar.MÜ44

65.ifek.Eki keme quynğın ustağanSuwğa ketedi.ÖT39

Ngy. Eki kemedin quynğın ıslağanTenizge keter.İÇ20

Krm Eki geminin quynğından tutqan Suwğa dalar.AN 265

66Kzk.El awzına elek qoyıp bolmas.ÖT22

Eldin awızına elli arşın böz yetpes.ÎÇ20

Krm. El avvızına elli arşın böz cetmez.MÜ47

67 Kzk. El işi altrn beşik.ÖT6

Afey. Eldin işi altrn beşik.ÎÇ20

İGm Ana yurtın altm beşik.RF37

68.ifek.El jatpay iyt tmbas.CT93

A^y.El qonmay iyt yatpas.İÇ20

jKrmEl catmay it tınmaz.RF158

6 9 .Kzk. Erinşektin. erteni bitpes,Jeniltektin selteni bitpes.0*215

Ngy. Erinşektin ertengisi bitpes.İÇ20

Krrn. Erik şeknin yanm bitmez.RF25

70 Kzk. a)Erinşektin isi eki.crıo

b)Eringen eki isteydi 0*211

Ngy.Eringen eki oltırar.İÇ20

Krm a)Erinşek eki işler,Artından parmağın tişler.MÜ 48

b)Erinşek eki otırar da bir tosar.AN 269

71.Kzfc.Erte onbağan keş te onbas,Keş ofibağan eş onbas.ÖT172

Ngy.Erte onmağan keş onmas,Keş onmağan eş onmas.İÇ20

JömErte onmağan keş onmaz,Keş onmağan iş onmaz.RF29

7 2 Kzk. Erte turğan jigittin rnsı artıq.Erte turğan âyeldin bir isi artıq.ÖT8

Ngy. Erte turğan erdin insi artıq.ÎÇ21

löm Erte tıırğannın irsi artıq,Keş turğannın qısmeti tartıq.MÜ 118

73 Kzk. Esepti dos aynlmas.CT119

Ngy.Dos dos,Esap ras,Esaplı dos ayrılmas.İÇ 19

Krm. Esaplı dost ayrılmaz.RF67

74.jKzk.Et etke, Sorpa betke.ÖT150

Ngy. Et etke,Sorpa betke.İÇ21

KrmEt etke,Sorpa betke.MÜ 49

75 .Kzk. İ stemegen tistemeydi.Zî 115

Ngy. Ax demegen öx demes, İslemegen tislemes.NB 54

Jömîşlemegen tişlemez.AN 284

76Kzk.İşip toymağan,Jalap toymaydı.MA 73

Ngy. Aşap toymağan,Yalap toymas.İÇ 15

Krm Aşap toymağan,Calap toymaz.AN 239

77 Kzk. İyesin sıylağannın,İytine süyek sal.ÖT94

Ngy. Iyesin sıylağannın,İytine süyek taslar.İÇ21

Krm. İyesin saysan,İtine ötmek ber.AN 282

78 Kzk İyt iyttigin qılmay qoymas.ÛT92

Ngy. İyt iytligin eter.İÇ22

Krm.lt itliğini etmey qalmaz.RF75

79 Kzk. İyttin qutırganı ölgeni
Ngy. İyt ölerde qutırar
Krım. İt qutırsa başına.

80JKzk. İyt toyğan jerine,Er tuwğan jerine.05

Ngy.Tuwğan yerde er yürer,Toyğan yerde iyt yürer.İÇ30

KrmTuvvğan çerinden bek Toyğan çerin.MÜ 90

81JKzfc.İyt üredi,Kervven köşedi.CT94

Ngy İyt ürer,Qarawan yürer.ÎÇ22

Krma)İt ürer,Cola cürer.MÜ56

b)İt ürer,Kerwan geşer.AN 282

82 Kzk. Jaqsı söz jan azığı,Jaqsı enbek ıns qazığı.0*212

Ngy.Yaman söz bas qazığı, Yaxşı söz yan azığı.İÇ32

Kim. Yaxşı söz can azığı,Gaman söz baş qazığı.RF13

83 Kzk. Jalgızdın jagı jogalsa da tabılmas, Köptin ogı jogalsada tabılar ÖT27

Ngy.Yalğızdın yayı qalsa da tabılmas. Uruwlıdın oğı qalsa da tabılar. İÇ31

Krm. Cangıznın cayı qurılmaz, Uruwlınm oğı coyılmaz.MÜ 37

84.Kzk. janılmas jaq bolmas,Sürinbes tuyaq bolmas.MA 11

Ngy. At sürinmes bolar ma,Âdem yanılmas bolar ma.İÇ15

Krm. S ürinmegen tuyaq,Yanılmağan caq bolmaz.MÜ 84

85 Kzk. Janlğandı j aw aladı,Bölingendi böri aladı.ÖT45

Ngy. Ayırılğandı ayuw yer, Bölingendi böri yer.ÎÇ16

Krm. Ayrılgannı ayuw cer, Bölingenni böri cer.AN346

86 Kzk. Jel turmasa Şöptin bası gıymıldamaydı. BA128

Ngy. Yel espese Şöp bası qıymıldamas. İÇ 33

.Krm Gel esmese Şöp başı qıbırdamaz. NB276

87.ifek.Jeri baydın eli bay. GT23

Ngy. Yeri baydıfi eli bay. İÇ33

.Krm Geri baynın eri bay. MÜ 39

88Kzk.Jetimnin qursağı jeti qabat. Zİ 295

Ngy. Yetimnin qamı yetik qabat. İÇ33

.KrmÖksiznin qarm doqızdır. NB302

89Kzk. Jeti ret piş, Bir ret kes.ÖT36

Ngy.Eki ölşe,Bir kes. İÇ20

Krm Eki ölşe de,Bir kes.NB265

90 Kzk. Jılamağan balağa Emşek bermeydi. CT66

Ngy. Bala yılamasa,Anası emşek bermeydi. İÇ17

Krm Cılamağan balağa Emşek berilmez.MÜ40

91.Kzk. Jılı jılı söyelesen, Jılan innen şığar.GT44

Ngy. Âruw söz,Yılannı innen şığarar.İÇ21

Krm Tatlı til,Cılannı ininden şığarar.AN314

92 Kzk. Jolawşının azıgı jolında

Ngy. Yolawşı yolga yarasar.

Krm. Colcıga col, Baqaga köl kerek.


93 Kzk. Qalğan iske qar jawar.ÖP 211

Ngy.Çalğan iske qar yawar.ÎÇ22

KrmC&lğan işke qar cawar.

94Kzk.Qarğa balasın appağım der,Kirpi balasın jumsağım der.ÖT69

Ngy. Ayuw süyer balasın Appağım dep,Kirpi süyer balasın Yımsağım dep.İÇ17

Krm Ayuw balasın appağım, Kirpi balasın cımşağım dep süyer. MÜ 25

95Kzk.Qarga qarğanm közin şoqımas.ÖT161

Ngy.Qarğa qarğadın közin şoqımas.NB 149

Krm. Qarğa qarğanın közini şoqımaz.RF170

96 Kzk. Qart qoymnda qalaş bar.074

Ngy.Oart qoymnda qolaş bar.İÇ22

KrmC&rt qoymnda qalaş bar, Qırmalasan kömeş bar.MÜ60

98.Kzk, Qasapşığa mal qayğı,Qara eşkige jan qayğı.079

Ngy. Qasapşığa mal qayğı,Qara eşkige yan qayğı.İÇ23

Krm Eşki can dertinde, Qasap may peşinde.MÜ 46

99,Kzk.Qaza qas pen közdin arasında.ÖT171

Ngy.Qaza ayaq astında.NB135

Krm. Qaza körinmey kelir.RF171

100.Kzk. Qazanğa tiyme qarası juğar, Balağa tiyme bâlesi juğar.O* 181

Ngy. Qazannın qarası yuğar,Yamannın bâlesi yuğar.İÇ23

Krm. Qazanğa tiyme qarası cuğar, Cam anğa tiyme belası cuğar.AN 288

b)Tiyme balağa, Şatarsm belağa.MÜ 89

101 J

Ngy. a)C&zanına ne salsan,Şomaqağa sol iliner.İÇ23

b)Qazanına ne salsan,Şömişine sol tüser.İÇ23

jfâma)Qîzanğa ne salsan, (^şığına o kelir.AN 288

b)Cfezamna ne taşlaşan, Şomışına o kelir.RF21

102Jfck.Qumzdı kim işpes,

Qzdı kim ayttırmas.

CT70

Ağy.Qzdı kim ayttırmas, Qmızdı kim işpes.

İÇ24

KtmQzm kim ayttırmaz,

Qmızm kim işmez.

MÜ 64

103.ifek.Qinq jıl qırğm bolsa da,

Ajaldı öler.

O* 31

Ngy. Qrq yıl qırğm bolsa da, Âcelli öler, âcelsiz qalar.

NB 59

iömQrq al qırğınlıq bolsa, Ecelli ölir.

104.ifek.Qs qıstığm qılmasa

Kişkışlığmıkılmasafyaprnasa)

AN 290

Kkkyûkırgmdlsada,

EoelMdür.

Kırk yıl kırgın dsa da, Ecelli dür, ecelsiz kalır.

Kukyûkırgm dsa (da), Eoellidir.

Jaz j azdığın qılmaydı.

ÖT165

Ngy. Q.s qıslığın etpese Yaz yazlığın etpes.

NB202

KrmOş qışlığını etmese Gaz çaylığını etmez.

RF152

105.i

Dümşe molda din buzar.

ÖT 134

Ngy. Yaman arba yol buzar,

Yaman elşi el buzar.

İÇ31

iöm Cartı araba col bizar,

Gartı molla din bizar.

AN 235

106 Jfck.Qysıq bolsa da jol jaqsı,

Dolı bolsa da qız jaqsı.

ĞT71

Ağy.Aylams bolsa da yol iygi,

Az bolsa da may iygi.

İÇ 16

JGmAylanşıqlı bolsa da col iygi, C&rt bolsa da qız iygi.

MÜ 24

107J

Qpl jüzdi juwar.

Zİ160

Ağy.Qpl qoldı yuwar,

Eki qol betti yuwar.

İÇ24

iöm Qpl qolnı cuwar,

Yaz yazlığım kılmaz(yapmaz).

Kış kışlığım etmese(yapmasa) Yaz yazlığını etmezfyapmaz).

Kış kışlığım etmese(yapmasa) Yazyazhğtm etmez(yapmaz).

EğjA büğrü araba yd bczar, Bilgisiz mdla din bczar.

Kötü araba yd bczar,

Kötü elçi memleket bczar.

Konk dökük araba, yd bczar, Yanm mdla din bczar.

Eğri büğrü dsa da yd iyi, Asabi dsa da kız iyi

Edambaçlı dsa dayd iyi, Az dsa da. yağ iyi

Edambaçlı dsa dayd iyi, Yaşlı dsa da. kız iyi

Betiyıkasa,

Byüzüyıkar.

ELeHyıkar,

İki el yüzü yıkar.

B eli yıkar,

Oollar da betni cuwar.

AN 293

108 Jfek. Qonaqqa kel demek bar, Ket demek joq.

CT142

İVğy.Kel demek bar,

Ket demek yoq.

İÇ23

ümKelgen quwılmaz, Tuwğan buwılmaz.

MÜ 62

109.ifek.Qpmq qonsa et pişer,

Et pispese bet pişer.

0142

A£y.Qpnaq kelse et pişer,

Et pispese bet pişer.

İÇ24

iömMusafir kelse et pişer,

Et pişmese bet pişer.

AN 300

 Jfek. Qprqaqtı köp quwsan,

Batır bolar.

CT20

iN^y.Qprqaqtı quwlasan,

Bâtir bolar.

İÇ24

iöm Qprqaqnı quwalasan,

Batır bolır.

MÜ 66

 Jfek. Qoy körmegen qoy körse,

Quwalap jürip öltirer.

077

Merde yiîzü yıkar.

Konuğa gel demek var, Gtdemekyok.

Gel demek var,

Gt demek yek.

Gelen kovulmaz, EOğan boğulmaz.

Konuk konsa et pişer, Et pişmezse yüz pişer.

Konuk gelse et pişer, Et pişmezse yüz pişer.

Misafir gelse et pişer, Etpişmezseyüzpişer.

Korkağı çok kovalasan, Bahadır dur.

Korkağı kovalasan, Bahadır dur.

Korkağı kcvalasan, Bahadır dur.

Koyun germeyen koyun görse, Kovalayıp ddürür.

Ngy. Qpy körmegen qoy körse, Qpyın quwıp otlatır.

NB* 147

Krm.Qöy körmegen qoy alsa, Quwalap cürip otlatır.

Qz körmegen qız tapsa, Başına qına salıp oplatır.

MÜ 67

 JCzLOpyşı köp bolsa,

Qoy aram öler.

079

Ngy. Ç&yşı köp bolsa,

Qpy aram öler.

NB169

Krm. Şoban köp bolsa,

Qpy aram öler.

AN 312

 JZzk. Keşki kün qulaqtansa,

C&tmıü ul tapqanday süyin.

Ertengi kün qulaqtansa,

Elindi jaw şapqanday küyin.

Ö102

Ngy. Ertengi tan qızarsa,

Eline yaw şaptı dep bil. Keşki tan qızarsa,

Kelinin uwıl taptı dep bil.

İÇ21

Ertengi tanın qızarsa, Kelinin ul taptı bil.

Keşki tanıfi qızarsa,

Koyun germeyen koyun görse, Koyuntum kovalayıp otlatır.

Koyun görmeyen koyun alsa, Kovalayıp otlatır.

Kız germeyen kız bulsa,

Başma kına koyup hoplatır.

Çoban çek dsa, Koyun murdar dür.

Çoban çek dsa, Koyun murdar dür.

Çoban çek dsa, Koyun murdar dür.

Akşam güneşi soğusa,

Hammm oğlan doğurmuş gibi

sevin.

Sabah güneşi soğusa,

Ülkem düşman saldırmış gibi üzüL

Sabah güneşi kızarsa,

Ülkene düşman saldırdı diye bil Akşam güneşi kızarsa,

Gelinin oğlan doğurdu diye bil

Sabah güneşin kızarsa,

Gelinin oğlan doğuldu bil Akşam güneşin kızarsa,

Üyinni caw şaptı bil.

AN 270

Evine düşman saldırdı bdlS8 6)

114 J^Kmniû jerin jerleseû

Sonın jınn jırlarsın.

0172

Ngy.Kimnih arabasına inindin, Sonın yırın yırla.

İÇ24

Krm. Kininin arabasına ininse Onın türkisin arlar.

AN 290

Kimm yerine yerîeşsen Onun türküsünü söylersin.

Khnm alabaşına bindin, Cbun türküsünü söyle.

Kimin arabasına tinse Chun türküsünü söyler.

115 jKzk.Kisi atı terşen,

Kisi kiyimi kirşen.

GT30

A^y.Kisi kiyimi kirşen, Kisi atı terşefi.

İÇ24

iöm El atı terşefi,

El kiyimi kirşen bolır.

MÜ 47

EHnaü terşerfi7,

Elin giyimi kirşerP 8 (dur).

EM giyimi kirşen,

Bin atı terşen (dur).

Elin atı terşen,

Bin giyimi kirşen (dur).

116.Kzk. Köp jasağannan şurama,

Köp körgennen sura.

CT26

A^/.Köp yaşağannan sorama,

Köp körgennen sora.

ÎÇ25

Çbk yaşayandan soma, t ser.

Çbk yaşayandan sarma, Çtk gönenden ser.

iöm Köp yaşağandan sorama,

Köp gezgenden sora.

MÜ 68

 JCzk Köre köre kösem boladı,

Söyley söyley şeşen.

Zİ 193

.Ngy. Köre köre közşen bolar, Söyley söyley şeşefi bolar.

NB187

Krm. Cüre cüre kişi cürşen bolır,

Söyli söyli sözşen bolır.

MÜ 42

 Kzk. Körpene qaray ayağındı kösil.

Zİ 405

Kfey.Yurqanıöa köre ayağındı soz.

İÇ33

föm Ayağın corqanına köre uzat.

MÜ 24

119J^fc.KÖşerimdi jel bilsin,

Opnarımdı say bilsin.

örıeo

Ağy.Uşanmdı yel biler,

Opnarımdı nuw biler.

NB* 230

ü5mQpnarım cel bilecek,

Opşanm el bilecek.

MÜ66

120 JCzk. Közden ketse,

Könilden ketedi.

CT61

Ngy. Közden taysa,

Çbk yaşayandan sama,

Çkk gezenden so’.

Göte göre önder dunur,

Konuşa kanışa hatip dunur.

Gcte göre açıkgöz dunur,

Konuşa kanışa hatip dunur.

Yürüye yürüye insan yurüyücü

dur.

Kanışa kanışa hatip dur.

Yağanına göte ayağım uzat Yağanma göte ayağım uzat Ayağım yağanına göte uzat

Göçeceğimi yd bilsin, Konacağımı vadi bilsin.

Uçacağımı yel bilt,

Konacağımı aman bilir.

Konacağımı yd bilecek, (Arabaya) koşacağımı d bilecek

Gözden gitse,

Gönülden (de) gider.

Gözden uzaklaşsa,

Köflilden de tayar.

ÎÇ25

Krm. Köz körmese,

Göflil qatlamr.

MÜ 68

 Jfek. Közin awırsa qolındı tıy,

İşin awırsa avvızındı tıy.

0156

A-gy. Közin avvırsa qolın tıy,

İşin avvırsa avvızın tıy.

İÇ25

Krm.Ç^rnm avvırsa avvızın tıy,

Közifi avvırsa qolın tıy.

MÜ 60

 Jfek. Köz qorqaq, qol batır.

ör 8

Ngy. Köz qorqaq, qol bâtir.

İÇ25

Krm.Köz qorqaq, qol batır.

Rf 23

 Jfek.Külme dosına,

Keler basına.

CT120

Ngy. Külme dosqa,

Keler basqa.

İÇ25

Krm. Külme qomşına,

Kelir başma.

AN 2%

Gönülden de uzaklaşır.

Gaz görmese,

Gönül katlanır.

Gözün ağrısa eline bakim d, Kanun ağnsa ağana bakim d.

Gözün ağnsa dine bakim d, Karrm ağnsa ağzına hakim d

Kamm ağnsa ağzına bakim d, Gözün ağnsa eline hakim d

Gözkorkak,kd bahadırdır). Göz kokak, kd bahadırdır). Göz korkak, kd babadandır).

Gülme dostuna, GeHr başına.

Güme dosta, Getir başa.

Gülme komşuna, Gelir taşına.

Günün kötüsü gider; İnsanm kötüsü gitmez.

Ngy. Kün yamanı keter,

Âdem yamam ketpes.

ÎÇ25

iömKün camam geşer,

El camam geşmez.

AN 297

125 JCzkMay sasısa tuz seber,

Tuz sasısa ne seber?

BA167

Ngy.Et qurtlasa tuz seber.

İÇ21

Krm. Et sasığın tuz cuwar,

Er sasığın mal cuwar.

MÜ 49

12 6 JCzk. Mezgilsiz şaqırğan qorazdı

Soymaq kerek.

ZÎ373

Ngy.Brte şaqırğan qorazdın Bası taz bolar.

İÇ21

iömWaqıtsız şaqırğan qorazm Soyarlar.

MÜ 95

127  qayğı    bir  qanzdı ötemeydi.

BA144

A^y.Mın qayğı bir bonştı ötemes.

ÎÇ26

iömBin tasa bir kise toldırmaz.

AN 254

Günün kötüsü gider, İnsanın kötüsü gitmez.

Güniinkötüsü geçer, Halkm kötüsü geçmez.

Yağ koksa tuz serpilir,

Tuz koksa ne serpilir?

Rkurtiansa tuz serpilir.

Et kokusunu tuz yıkar, Erkeğin kokusunu mal yıkar.

Vakitsiz öten homm Kesmek gerek.

Erken öten haremm Başı kel dur.

Vakitsiz öten hmmı Keseder.

Bin kaygı bir bam ödemez. Bin kaygı bir bam ödemez. Bin tasa tir kese dddurmaz.

Kediye oyun gerek, Sıçana ölüm gerek

JV^y.Şışqanğa ölim, Mısıqqa oyın.

Sıçana clüm, Kediye oyun.

Kediye cyun,

Sıçana ölüm.

Kediye şaka,

Sıçana ölüm sebebi

ÎÇ28

jfâma)Mışıqqa oyın,

Sıçan[68]ğa ölim.

RF175

b)Mışıqqa şaqa, Işanğa öler.

AN 300

Ne eksen, cnu biçersin.

Ns saçsanfekseo), onu biçersin.

Ne eksen, cmı biçersin.

129.Kzk. Ne eksen, som orarsın.

örıoo

Ngy.Ne şaşsan, som orarsın.

İÇ26

iömNe eksen, can pişersin.

MÜ 74

130.ifefc0t körmegen ot körse, Kündiz şıraq jandırar.

Oq körmegen oq körse,

Dalağa, atıp dan qılar.

(3*65

Ngy. Kim körmegen kün körse,

Kündiz şıraq yandırar.

ÎÇ25

JömKün körmegen kün körse, Kündiz şıraq caqtırır.

Qpy körmegen qoy körse, Qıwalap cürip baqtınr.

AN 297

Ateş germeyen ateş gctse, Gündüz kandil yakar.

Üc germeyen ak gerse,

Dşan atıp gürültü çıkanr.

Güneş görmeyen güneş görse, Gündüz kandil yakar.

Güneş görmeyen güneş görse, Gündüz kandil yaktım:

Koyun germeyen koyun görse, Arkasından gidip baktırır.

13 lJfek. Cİgen sıyır sütü boladı.    Gen  sığır(inek)   sütlü    dur.

ÖP 271

Ngy. Cigen sıyır sütü boladı.

İÇ26

iömÖlgen sıyır sütli bolır.

MÜ 77

132.fök.Cİim jaylı köp aytsa,

Tirinin berekesi ketedi.

MA 59

Ağy.Cİidi aytsan,

Tiridin tatuvvı keter.

İÇ26

iöm Cİisin ansan,

Tirisin zawqı qaşar.

MÜ 77

133 J^cÖtiriktin quynğı bir-aq tutam.

ÖT132

İSğy.Ötiriktin örkeni qısqa.

ÎÇ27

Kim. Ötirik söznin örkeni bolmaz.

MÜ 78

134Jfek. Öd jığılğan bala jılamaydı.

CT69

Ngy.Özi yığılğan yılamas.

ÎÇ27

Kim. Öd ağılğan alamaz.

MÜ 78

135 .Kzk. Özi toymağannın sarqıtm işpe.

ÖT153

Ngy.Özi toymağannın sarqıtı bolmas.

İÇ27

Krm. Özi toymağannın sofrasına oürma.

NB306

Ûen sığır(mek) süttü dur.

Üen sığırfinek) sütlü dur.

Gümden çek bahsedüse,

Drinin bereketi gider.

Öüden bahsetse®,

Drinin huzuru kaçar.

Güsünü ansan,

Dıisinin zevki kaçar.

Yahnin kuyruğu bir tek tutam. Yalanın sapı kısa.

Yalan sözün sapı dmaz.

Kendi düşen çocuk ağlamaz.

Kendi düşen ağlamaz.

Kenti düşm ağlamaz.

Kendi doymayanın artığını yeme.

Kendi doymayanın artığı dmaz.

Kendi dcymayanmsdrasma

oturma.

13 6 Jfek. Şaqırğan jerden qalma,

Şaqırmağan jerge barma.

ör 140

Ngy. Şaqırğanğa bar,

Şaqqannan qaş.

İÇ28

Çbğpîmayanyerir&gOünme.

JfâmŞaqınlğan çerine erinme, Şaqınlmağan çerine körinme.

MÜ 85

Ç&ğnlan yerden kalma, Çağrılmayan yere varım.

Çağsam var, Sckandankaç

Çekirgeden kcrkan Ekin ekmez.

Çekirgeden kokan Ekin ekmez.

Çekirgeden kokan Ekin ekmez.

137 .Kzk. Şcgirtkeden qonqqan

Eğin ekpes.

crıoo

Ngy. Şegertkiden qorqqan

Eğin ekpes.

İÇ28

Krm. Ş egertkeden qorqqan Ekin ekmez.

RF115

13 8 Jfcfc. Şınımen jılasa

Soqır közden jas şığar.

CT157

A^y.Şmtısımaa yılasan

Soqır közden de yas şığar.

İÇ19

föm Meram etsen

Soqır közden caş şığar.

MÜ 72

139J£feŞoşqağa ergen Balşıqqa awnar.

MA 20

Gerçekten ağlarsa Kor gözden yaş çıkar.

Gerçekten ağlarsan Kör gezden de yaş çıkar.

Meram edersen Kör gözden yaş çıkar.

Etmuzun ardından giden Balçığa yuvarlanır.

Ngy. Ounanğa iy ergen Şeşekeyge awnar.

Donızğa iyergen

Balşıqqa awnar.

İÇ25

iöm a) Domızğa iyergen Şamırğa awnar.

AN 263

b)Domızğa üyirgen

Sazğa awnar.

MÜ 45

140J

ÖT58

Ağy. Saban tübi san altın.

ÎÇ27

Jöm Sabimin som san altın.

MÜ 81

141Jfck.Sâwir bolmay tâwir bolmas.

ÖT161

A^y.Mart şıqpay dert şıqpas.

İÇ25

iömMart ayı dert ayı.

MÜ 71

142 .Kzk. Soqırdın közi kööilinde.

Zİ 287

Ngy. Soqırdın kcfei körmese de

Yanı sezer.

İÇ27

i

MÜ 82

KunarP 1m ardından giden Çiçekliğe yuvarlanır. Etznımm ardından giden Balçığayuvadamr.

Djmvzım ardından giden Çamura, yuvarlanır.

Etmuzm ardından giden Bataklığayuvariaror.

Sabır samı san altm(dır). Sabanın samı san altmfchr). Sabrın sonu san altm(dır).

Nisan cknadan (hal) iyi dmaz. Mart çıkmadan dert çikmaz. Mart ayı dert ayı.

Karim gözii germese de Cam sezer.

Kür germese de sezer.

143.ifek.Soz süyekten ötedi,

Tayaq etten ötedi.

ÖT51

Ngy. Ağaş etten öter,

Söz süyekten öter.

İÇ 12

Krm Kötek etten öter,

Söz süyekten.

RF10

 Jfek. Suluw suluw emes,

Süygen suluw.

23 200

A^y. Közel közel tuwıl,

Kimdi yanıfi süyse sol közel.

İÇ24

ümGöüil kimni süyse,

Güzel odır.

AN 273

 Jfek. Suwğa ketken tal qarmaydı.

Ağy.Suvvğa batqan tal sermer.

İÇ28

Krm. Suwğa ketken tal qarmalar.

MÜ 17

 Jfek. Sünginin j arası biter,

TÜ jarası bitpes.

GT49

]s^y.a)Qılış yarası tüzeler,

TÜ yarası tûzelmes.

İÇ23

Sczkerrdkten (işleyip) geçer, Ekyak etten (işleyip) geçer.

Ağaç(dayak) etten (işleyip) geçer, Söz kemikten (işleyip) geçer.

Lkyak etten (işleyip) geçer,

Söz kemikten

Güzel güzel değil(dir), Sevdiğin güzel(dir).

Güzel güzel değil(dir),

Ktrni canm sevse ogüzd(dir).

Gönül kimi sevse,

Güzel odur.

Suya giden tutunacak dal arar. Suya batan dalısmr.

Suya, giden tutunacak dal arar.

Süngünün yarası iyileşir,

Dİ yarası iyileşmez.

Kılıç yarası düzelir,

Dİ yarası düzelmez.

b)Qdışpan salğan yara biter,

Tilmen salğan yara bitpes.

NB466

Krm. Qpl carası geşer,

Til carası geşmez.

AN 293

 .Kzk. Süymegenge süykenbe,

Bağın ketedi.

Mın tillalıq basındı

Bir pul etedi.

CP301

Ngy. Süymegenge süykenme.

ÎÇ28

Kem. Süymegenge süykenme.

MÜ 84

 ifek. Taûdağı tawıqtan,

Sol küngi jumırtqa artıq.

Ö98

Ağy. Tanlağı tawıqtan,

Bügüngi yumırtqa artıq.

İÇ28

iömBugünnin amırtası,

Yannnın tavvığından xayırlıdLr.

MÜ36

149.fök.Tanığan jerde boy sıylı,

Tanımağan jerde ton sıylı.

Ö141

Ağy.Tanığan yerde bas sıylı,

Tanımağan yerde ton sıylı.

ÎÇ28

iöm Bilgenge baş sıylı,

Kılıçla açılan yara, iyileşir, Dile açlan yara, iyileşmez.

Uyarası geçer,

LU yarası geçmez.

Sevmeyene sürtünme,

Bahtın gider.

Bin tilla* 7 lık başım Bir pul eder.

Sevmeyene sürtünme.

Sevmeyene sürtünme.

Yarmki tavuktan,

Bugünkü yumurtaiyi(dir).

Yarmki tavuktan,

Bugünkü yumurta iyi(dir).

Bugünün yumurtası,

Yarının tavuğundan hayalıdır.

Tarayan yerde bey saygıdeğer,

Tanımayan yerde kürk

saygıdeğeridir).

Tamyanyerde baş saygıdeğer,

Tanımayan yerde kürk

saygıdeğer(dt).

Bilene(tamyana) baş saygıdeğer,

Bilmegenge ton sıylı.

MÜ 33

Bilmeyene(tanımayana) kürk

saygıdeğeridir).

150 Jök. Tawıqtın tüsine tan kiredi.

GT167

i\^y.Tawıqtın tüsine tan ener.

ÎÇ28

Aç tavuğun düşüne dan girer.

Krm. Aş tawıqnın tüşine tan ener.

AN 243

Tavuğun düşüne dan girer. Tavuğun düşüne dan girer.

Ebğ dağa kavuşmaz, İnsan insanakavuşur.

Eüğ dağa ulaşmasa da, İnsan insana ulaşır.

Ebğ dağla görüşmez, İnsan insanla görüşür.

Kel taranana kadar toy9 4 dağdır.

Kd taranana kadar toy dağılır.

Kel bezenene kadar toy dağılır.15 l

.Kzk.Taw tavvğa qosılmas,

Adam adamğa qosıladı.

CT30

Ngy. Taw tawğa ılaspasa da, Âdem âdemge ılasar.

İÇ28

.Krm Dağ93 dağman körişmez,

İnsan insanman körişir.

AN 260

152.Kzk.Taz taranğanşa toy tarqar.

(^156

Ngy.Taz taranğanşa toy tarqar.

İÇ29

.Krm Taz bezengeşi toy darqar.

MÜ 87

153 .Kzk. Temirdi qızğan kezde soq.

CT9

A^.a)Temirdi qızğanda soğıp qal.

İÇ29

Ltemiri kızdığı zaman döv. Demiri kızdığında döv.

b)Temirdi qızuwında soq.

İÇ29

Krm. Temir tawında,

Qz şağında.

MÜ 87

15 4 Jfek. Tüewşinin bir beti qara,

Bermevvşinin eki beti qara.

ör 129

Ağy.Tilewşidin bir beti qara,

Bermevvşidin eki beti qara.

İÇ29

iömistegennin bir yüzi,

Bermegennin eki yüzi qara.

MÜ56

155 .K/k. Torğay janbır jawsa Balasın qorğaydı,

Burşaq jawsa

Basm qorğaydı.

CT65

Ngy.Yamğır yawsa

Oprağus balasın qorsalar, Burşaq yawsa

Basm qorsalar.

İÇ32

ü5mCawın cawsa

Balasın başın qorşalay, Burşaq cawsa Özin başın qorşalay.

AN 276

156Jfek.Toyğa barsan bunn bar, Bunn barsan onn bar.

Demiri kıydığında d&/.

Eemir tavında,

Kız çağında.

İsteyenin tir yüzü kara, Vermeyenin iki yüzü kara.

İsteyenin tir yüzü kara, Vermeyenin iki yüzü kam

İsteyenin tir yüzü, Vermeyenin iki yüzü kara.

Setçe yağmur yağsa Yavrusunu korur,

Udu yağsa Başım korur.

Yağmur yağsa Kartal yavrusunu korur,, Udu yağsa Başım korur.

Yağnıur yağsa Yavrusunun başım korur, Ulu. yağsa Kendi başmı korur.

Tofî 5 a

 gidersen önce git, Öıcc gidersen yer var.

ÖT 141

Ngy.Toyğa. barsan erte bar, Erte barsan onn bar.

İÇ30

föm Aldın barğan onn qabar.

MÜ 17

15 7 Jfek. Törkini jaqm qatmnın Tösegi jıyılmas.

CT72

Ngy.Törkini yuwıqtın

Tösegi yıyılmas.

İÇ30

Krm.Törkini caqın tözalmaz,

Töşek omın ayalmaz.

MÜ90

158Jizk.Tuwra söyleyin desem,

Tuwgamma jaqpaymın.

BA169

Ngy. Tuwra aytqan

Tuwğanğa yaramas.

İÇ30

jfömDoğnsm aytqan

Dosqa yaramaz.

AN 263

159J

CP 71

Ngy.Tüsi iygiden tünilme.

İÇ30

Krm. Ttisi arüwden tönilme.

AN318

160.fâcTüyedey boyıfi bolğanşa, Tüymedey oyın bolsın.

Toya gidersen erken git,

Erken gidersen yer var.

Qxe giden yer kapar.

Baba evi yakın (dan) kadımn Döşeği tq?İanmaz.

Baba evi yakın (dan)m Döşeği toplanmaz.

Baba evi yakın (dan) dayanamaz, Döşeğini toplayamaz.

Dcğru konuşayım desem, Akrabama yaranmam.

EOğnı söyleyen Akrabaya yaramaz.

Ebğrusımu söyleyen Dosta, yaramaz.

Siması temizden ümit kesme. Siması temizden ümit kesme. Siması temizden ümit kesme.

Deve kadar bcyundacağma, Düğme kadar fikrin cisun.

MA 105

Ngy.Tilyedey boyın bolğanşa, Tüymedey aqılın bolsın.

İÇ30

jfâmTüyediy boyın bolğaşı,

Tümediy aqlın bolğaydı.

MÜ 91

 Jfek. Üre bilmegen iyt,

Üyine un tüsirer.

ÖT92

Ngy.Üre bilmes küşelek,

Üyine qonaq keltirer.

İÇ31

iömürmesin bilmegen it,

Sürige qaşqır keltirer.

MÜ 94

 Jfek. Ürgen iyt kisi qappas.

GT97

jv^y.Ürgen iyt kisidi qappas.

ÎÇ31

Krm Abalağan it tişlemez.

AN 233

 Jzfc. Üyine kelgenge

Üydey ökpendi aytpa.

ÖT14

Ngy. Üyine kelgenge

Üydey öpken bolsa da aytpa.

İÇ31

.Kim Üyine kelgenge

Üyday öfken bolsa aytma.

Deve kadar bcyundacağma, Düğme kadar akta dsun.

Deve kadar bcyun alacağına, Düğme kadar akim olsaydı.

Ürümesini101 bölmeyen it Evine basız düşürür.

Havlamasını bilmeyen enik10 2 Evine konuk getirir.

Ürümesini bilmeyen it Sürüye kurt getilir.

Ürüyen it adam kapmaz. Ürüyenitadamıkapmaz. Havlayan it dişlemez(ısırmaz).

Evine gelene

Ev kadar öfkem söyleme.

Evim gelene

Ev kadar öfken dsa da söyleme. Evim gelene

Ev kadar öfken dsa (da) söyleme.

AN 320

164J£fc.Üy meniki demeniz,

Üy artında kisi bar.

er 122

Ngy.lJy meniki dep söyleme, Üy artında kisi bar.

İÇ31

£imüyim bar dep sölenme, Üy artında kişi bar.

AN 320

Ev benkn demeyiniz,

Ev ardında kişi(insan) var.

Ev benim diye konuşma, Ev ardında kişi(insan) var.

Evim var diye konuşma, Ev ardada kişi(insan) var.

KAZAK ve NOGAY TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATASÖZLERİ

 Adam bolar bala Onbesinde baspm deydi, Adam bolmas bala Jıyırmabesinde jaspm deydi.

MH238

Ağy.Bolayaq 10 yasmda yas tuwıl,

Bolmayaq 25’te de yas.

İÇ 19

 J

Taltüste adasadı.

ör 32

Ngy. Adaspayman değen erdi Curanı tuman adastıradı.

İÇ12

 Jfek. Ağanın üyi aq jaylaw.

ĞT147

Ngy.Ağadm üyi yaylaw,

İnidin üyi indey qaya.

İÇ 12

 .Jfek. Ağaş kessen uzın kes,

Şaba kele qısqarar.

Adam alacak çocuk (Meşinde başım der,

Adam dmayacak çocuk Yînnibeşirıdp. küçüğüm der.

(Adam) olacak lOyaşmdakûçük

değil.

(Adam) dmayacak 25’te de küçiık

Yatumu şaşırmam diyen adam Cğte vakti ydımu şaşmr.

Ydumu şaşırmam diyen eri Kam duman şaşırtır.

Ağanın evi akyayla(dır).

Ağanın evi yayla, Biraderin evi in gibi kaya.

Ağaç kesersen uzun kes, Kestikçe kısalır.

Temir kessen qısqa kes,

Soğa soğa uzarar.

ÖP 122

Ngy. Ağaş kessen uzm kes, Yona yona qısqarar.

Kiyiz kessen qısqa kes,

Tarta tarta uzayar.

İÇ12

 JCzk, Ağayınnın azan bolsa da

Bezen bolmaydı.

ÖT147

j\ğy.Qgirdaştın azan bolsa da Beteri bolmas.

İÇ22

 JCzk. Ağayın tatuw bolsa at köp,

Abısm tatuw bolsa as köp.

örıı

Ngy. Ağalı- inili tatuw tursa, Yekpege at köp bolar. Abısm-kelin tatuw tursa, Aşamağa as köp bolar.

İÇ12

 Jfek. Aj aldı öle me?

Awruwlı öle me?

CT170

Ağy.Awırğan ölmes,

Âceli yetken öler.

ÎÇ16

Denûrkesersen kısa kes, Vura vura uzar.

Ağaçkesensen uzun kes, Yantayonta kısalır.

Keçe kessen kısa kes, Çeke çeke uzar.

Akrabanın hktmalığı dsa da BezcMdügİdmaz.

Kardeşin boktmalığıdsada Beteri dmaz.

Akrabalar iyi geçimse at çek, Eltiler iyi geçinirse aş çok.

Ağabey-kardeş iyi geçinirse, Koşmaya, at çek dur.

Ettir gelin iyi geçinirse,

Yemeye aş çok dur.

Eoelîi(eceli gden) im dür? Hastalıklı mı dür?

Hastalanan dmez,

EoeÜ gelen dür.

Eod gelmeden can çıkmaz, Gmrizengmden ekmek çıkmaz.

Eod gelmeden düm yek,

Âreket yetpey kelim yoq.

Hareket etmeden gelme yek.

Aksak koyun eğeden sonra, meler.

Aksak koyun Cğleden sonra meler.

NB 258

9 Jfek. Aqsaq qoy

Tüsten keyin manıraydı.

CT77

A£y.Aqsaq qoy

Tüsten son manıraydı.

ÎÇ13

10Jfek.Alasanı atqa sanama, Jaqsmı jatqa sanama.

GT106

Njgy.Yamandı yatqa sanama, Eşekti malğa sanama.

ÎÇ32

Aİasa9 8yı at sayma, İyiyi yabana sayım.

Kötüyüyabana sayma, Eşeğin]aP9saymal100)

Alp anadan doğar, At kısraktan doğar.

Alpanadan,

At kısraktan doğar.

11 Jfek. Alıp anadan tuwadı,

At biyeden tuvvadı.

MA 15

Ngy. Alıp anadan,

At biyeden tuwar.

ÎÇ13

Hmayedesuiç Zıyıfhmazsan bana, gel İğdeye de su iç Şişmanlamazsan bana geL

Agy.Alma ye de suw iş, Avvırmasan köreyim. Nârtük ye de suw iş,

Semirmesen köreyim.

İÇ14

13.ifek.Alpıs kün atan bolğanşa,

Altı kün buwra bol.

ÖT80

A^y.Altı kün atan bolğanşa,

Bir kün bota bol.

İÇ14

 Jfek. Altı jasar bala atqa minse,

Alpıstağı şal aldınan şığar.

CT66

Ngy. Altı yasar alıştan kelse, Alpıs yasar aldına şığar.

İÇ 14

 J^cAltm erin atqa tiyse,

Altının al da otqa jaq.

CT34

Ngy. Altın iyerifi atqa tiyse, Altının al da otqa sal.

İÇ14

Bmayedesuiç, Hastalanmazsan gezeyim. Mısıryedesuiç Şişmanlamazsan gaşyim.

Altmış gün atan106 duna kadar, Altı gün buğra107 d

Altı gün atan duncaya kadar.

Bir gün bota10 8 d.

Altı yaşındaki çocuk ata binse, Altmıştaki ihtiyar önüne çıkar.

Alü yaşındaki uzaktan gelse, Altmış yaşamdaki önüne çıkar.

Altın eğerin ata değse, Altınını al da ateşte yak.

Altın eğerin ata değse, Altınını al da ateşe at

Sağ dsa bu başım, Dıha çıkar bu saçım.

Sağ dsa bu başım, Ebha çıkar bu saçım.

İÇ14

17 -Kzk. Arışının keşikkeninen süyin.

CT144

Ağy.Elşidin keşikkeni xayır.

İÇ20

fök.Anstan asqınsa ayğa şabar,

Aqmaq asqınsa anasın sabar.

örııı

Ngy. Arslan qutırsa ayğa şabar.

İÇ 14

fek. As adarnnın arqawı.

CT149

Ngy. As âdemnin qursawı.

İÇ 14

20J

Tıyış qulağım.

CT150

Ngy. Aş tamağım,

Tınış gulağım.

İÇ 14

Avanm gecikmesine sevin.

Bçinin gecikmesi hayırlıdır).

Arslan ağır şekilde hastalansa aya

saldırır,

Ahmak hastalansa anasım döver. Arslan kudurursa aya. saldırır.

Aş insanm güç kaynağıfdır). Aş insanm çemberedir).

Aç kamım,

Sakin kulağan$109)

Aç kamım,

Sakinkulağım.

Tuzlu ile tuzsuzu tadan bitir,

Uzak ile yakını gezip (Maşan bitir.

Uzak ile yakını gezip dalaşan bitir, Aa üe tatlıyı tadan bitir.

 J&fc.Atadan altaw tuwsa da,

Basma bir jalğızdıq tüser.

(T 147

ı\£j/.Atadan altaw tuwsan da,

Basına tüser yalğızlıq.

İÇ 15

 J&k. Atağa tartıp ul tuwmas,

Anağa tartıp qız tuwmas.

MH240

Atağa usap ul tuwmas,

Anağa usap qız tuwmas.

İÇ15

24.Kzk, At ayında,

Biye jılında qulındaydı.

ÖT 86

Ngy. At ayında,

Biye yılında qulınlaydı.

İÇ15

 Jtzk. At erindi keler,

Er munndı keler.

ÖT15

Ngy. Er iygisi bunnlı bolar,

At iygisi erinli bolar.

İÇ20

(Bir) babadan altı (kardeş) doğsa

da,

Başına bt yalnızlık düşer.

(Bir) babadan altı (kardeş)

doğsanızda,

Başına düşer yalnızlık.

Babaya çekip cğlan dcğmaz, Anaya çekip kız doğmaz.

Babaya benzeyip oğlan doğmaz, Anaya benzeyip kız doğmaz.

At ayında,

Kısrak yılında yavrular. At ayında,

Kısrak yılında yavrular.

At dudaklı dur,

Er burunlu dur.

Bin iyisi burunlu dur, Atm iyisi dudaklı dur.

Atm dduğundayer tam,

Bahvan yürü de halk tam.

Baban dduğunda memleket tam, Atm dduğundayer tam

27 J

GT84

Ngy.At yamanı tayğa iyerer.

İÇ15

A ön kötüsü tayla oynar.

Atın kötüsü tayın arkasından

Atm sim sahihinemaluml105)

A îm sim sahibine malum.

2SJCzkAt sın iyesine mâlim.

MH240

Ngy.At sın iyesine mâlim.

NB219

2 9 J&k. Attın atı ülken,

Tüyenin tabam ülken.

ÖT85

Ağy. Attın atağı,

Tüy edin tabam üyken.

İÇ16

Atmadı büyük, Ehvenin tabanı büyük

Atmadı(şam),

Ehvenin tabanı büyük.

30 JZzk. Avsaldın iyti ala boka da, Bön kelgenge birigedi.

CT94

Awıl iyti ala bolsa da,

Böri kelgende biriger.

İÇ 16

Köyün îti aladsa da,

Köyüniti ala dsa da, Kurt geldiğinde birleşir.

31 JCzk. Awılğa jaqmdağanda iyt ozadı.

CT92

Ngy. Awûğa. yuwıqlağanda iyt ozadı.

İÇ 16

Köyün itinin kuyruğu kıvrık (dur). Köyün itinin kuyruğa kıvrık (dur).

33 JCzk. Ayağı jaman tördi bılğar,

Awzı jaman eldi bılğar.

GT51

Ağy. Ayağı yaman tördi bulğaydı,

Awızı yaman eldi bulğaydı.

İÇ16

Ayağı kötö(pis) başköşeyi kirletir, Ağa. kötü(pâs) memleketi, kirletir

(karıştırır).

Ayağı kötü(pis) başköşeyi kirletir,

Ağzı kötü(pis) memleketi kirletir

(kanştmr).

34 .KzfcÂkesiz jetim jartı jetim, Şeşesiz jetim amq jetim.

MA 114

Ngy. Ataşız öksiz yartı öksiz,

Anasız öksiz kerti öksiz.

ÎÇ15

Babasız yetim yanm yetim, Anasız yetim106 gerçek yetim.

Babasız öksüz yanm cksüz, Anasız &ssüz gerçek öksüz.

3 5 .Kzk. Ârkimnin öz jeri,

Mısır şahan.

ÖT6

Ağjy. Mısır’da patşa bolğannan,

iyidk.

Elimde şoban bolğanım artıq.

İÇ26

Helkesin kendi yeıi(vatanı), Mısır şehri (gibidir).

Mısır’da padişah almaktan, Memleketimde çoban dmam

Bahkçmm atı susayıp ölür.

3 6 Jök. Balıqşının atı şöldep öledi.

ÖT162

Ağy.Balıqşıdın atı suwsızlıqtan öler.

NB311

37Jfcfc.Barma qanğa, Qri keler malğa. Barma biyge, Od keler üyge.

Balıkçının atı susuzluktan ölür.

Gtmehana, Kendi getir mala. Gtmebiy^^e, Kendi gelir eve.

CT126

Ngy.Barma. töre qasına,

Bayısan özi keler qasına.

İÇ18

Gitme töre10 8 nin yanına,

Zengin dursan kendi getir yanma.

Veren ahr,

Ecen biçer.

Verirsen alırsın, Ekersen Mçersin.

Verenccmertdeğıi,

Alanccmert(tir).

Veren ccmert değil, Alan cömerttir).

3 8.Kzk. Bergen alar,

Ekken orar.

örıoo

Ngy.Bersen alarsın, Eksen orarsın.

NB251

39 J^k. Bergen jomart emes,

Alğan jomart.

CT48

A^y. Bergen yumart tuwıl,

Alğan yumart.

İÇ18

40 JfcOermegendi berip uyalt.

Cr47

Ngy. Bermegendi berip uyalt.

İÇ18

Vermeyeni verip utandır. Vermeyeni verip utandır.

Meşakkatsiz rahat yek.

Meşakkatsiz huzur dmaz.

Bir gemiye binenin cam tir.

Kzk.Bır kemege mingennin janı bir.

CT36

Ngy. Ayawh dostın malı bir,

Kemege mingennin yanı bir.

İÇ 16

fâk.Bir körgen biliş,

Eki körgen tanış.

ÖT142

Ngy. Bir körgen biliş,

Eki körgen tanış.

İÇ 18

Kzk.Bir kün tuzm tatqanğa,

Qnq kün sâlem ber.

CT106

Ngy.Bir kün tuz-dam işken yerge,

Mın kün salam ber.

NB364

 ~Kzfc.Böri balasm asırasan iyt bolmaydı.

SP141

Ağy.Böridin quynğm keskenimen

Cl iyt bolmas.

İÇ19

 J^k.Buqanıfi aramzası

Buzaw arasında jüredi.

GT91

Ağy.Ögiz aramı

Buzavvlar arasında yatar.

İÇ26

Kıymetli dostun mah tir, Gemiye binenin canı bir.

Bir (kete) görülen bildik,

İki (kete) görülen tamdık.

Bir (kete) görülen bildik,

İki (kete) görülen tamdık.

Bir gün tuzunu, tattığın (kişiye), Kok gün selam ver.

Bir gün yemek yediğin yere,

Bin gün selam ver.

Kiurtyavrusunu beslesenitdmaz.

Kurdun kuyruğunu kesmekle Oitdmaz.

Bcğanmsoysuzu BuzağıOar) atastndayürür.

Ckiizün mendeburu Buzağılar arasındayatar.

Buluttan çıkan güneş aa, Kötü kişinin dili aa.

Kötükjşkmsözüaa, Yapağı elbisenin biti aa.

İÇ32

48 Dosınnın asm qasmday iş.

ÖT154

A^y.Dosınnın asm duşpanday aşa.

İÇ19

49.Kzk. Dosınnın pışağımen müyiz kes,

Duşpanınnıfi pışağımen kiyiz kes.

GT119

Ngy. Dosınnın bekisimen müyiz kes,

Duşpanıflnın bekisimen kiyiz kes.

İÇ19

5 O.Kzk. Diiniyede bal tâtti,

Bala baldan da tâtti.

MA 114

Ngy.Bal tâtli,

Baldan da bala tâtli.

ÎÇ17

5 lJCzk.EL ağasız bolmas,

Ton jağasız bolmas.

GT24

Ngy.EL ağasız bolmas,

Ton yağasız bolmas.

İÇ20

52J£k.Elde bolsa eringe tiyedi,

Awılda bolsa awızğa tiyedi.

CT22

İS^y.Hde bolğan emime tiyer.

ÎÇ20

Dostunun aşını düşmanınmış gibi

ye.

Dostunun aşım düşman gjbiye.

Dostunun bıçağıyla boynuz kes, Düşmanımı bıçağıyla keçe kes.

Dostunun çakısıyla boynuz kes, Düşmanmın çakısıyla keçe kes.

Dünyada bal tatlı,

Çocuk baklan da talk

Bal tatlı,

Baldan da çocuktan.

Memleket ağasız dmaz,

Kürk yakasız dmaz.

Memleket ağasız dmaz,

Kürk yakasız dmaz.

Memlekette dsa dudağa değer, Köyde dsa ağza değer.

Memlekette dan dudağıma değer.

Memlekette tilki açtan ölmez.

Ngy.Elde tiilki aştan ölmes.

İÇ20

 JfcfcEl jasımen körikti,

Taw tasımen körikti,

Ayaq asımen körikti.

CT25

A^y.Tawdın körki tas, Bastıâ körki şaş.

ÎÇ28

 J

ÖT126

A^y.Elşige ölim yoq.

ÎÇ20

5 6 J

ÖT 141

Ngy. Enkeygenge enkey, Basın yerge tiygenşe. Kenkeygenge keâkey,

Ensen yerge tiygenşe.

ÎÇ20

57.Kzk.Br ansa arwaq,

At ansa tuwlaq.

018

Njgy. At ansa tuwlaq,

Er ansa awıraq.

İÇ15

Memlekette tilki açtan ölmez.

Memleket genciyle güzel,

Ebğ taşıyla güzel,

Ayak109 aşıyla güzel

Lbğm güzelliği taş,

Başmgüzelliği saç.

Bçtye&ümyck.

Elçiye ciüm yek,

Eğilene eğH

Başm yere değineeye kadar. Böbürlenene böbürlen, Ensenyere değineeye kadar.

Er adam zayıflaşa sıska,

At zayıflaşa tuvlak110 (dur).

At zayıflaşa tuvlak,

Er adam zayıflaşa hastalıklı (dur).

5SJCzk.Br aytpas,

Aytsa qaytpas.

crn

Ngy. Er aytpas,

Aytqanınan qaytpas.

İÇ20

59JKzk.Br bir ret öledi,

Qprqaq mın ret öledi.

CF17

Ngy. Qprqaq miti öledi,

Bâtir bir öledi.

İÇ24

60J£feErdi namıs öltirer,

Opyandı qamıs öltirer.

ĞP 15

Ngy. Attı qamşı öltirer,

Erdi namıs öltirer.

İÇ 16

 Jfek. Erdin atın ya atı şığaradı,

Ya qatını şığaradı.

CT16

Ngy. Erdin atın ya atı şığarar,

Ya da xatını şığarar.

İÇ20

Er (adam) scylemez,

Söylerse (sözünden) denmez.

Er (adam) söylemez, Söylediğinden dönmez.

Er (adam) tir defa, ölür, Kokak bin defa ölür.

Korkak bin dür, Babadır tir dür.

Er adamı namus ddiirür, Tavşam kamış ddürür.

Ah kamçı ddürür,

Er adamı namus ddürür.

Erkeğin adım ya ati çıkanr,

Ya kadmı çıkanr.

Erkeğin adım ya atı çkanr,

Ya da kadım çkanr.

Erkeğin utanması ölmesi,

Enen11 lin bükülmesi kırılması

(demektir).

Nazik (insanın) utanması chnesi

(demektir).

b)Emen ağaştın eyilgeni sınğanı, Emen ağacının eğilmesi kırılması

(demektir),

Atadın uldın aytqan sözden tayğanı Baba oğulum söylenen sözden

ölgeni.  denmesi ölmesi (demektir).

63 .Kzk. Erdi qorlasan sastırar, Astı qorlasan qustırar.

ÖP 18

Ngy. Astı qorlama qustırar,

Erdi qorlama sastırar.

İÇ14

SÇ48

Er adamı boslarsan şaştırır,

Aşı boslarsan kusturur.

Aşı harlama kusturur,

Er adamı heriama şaşîmr.

64J£fc Er j anılıp qolğa tüser, Qus j anılıp torğa tüser.

ÖT17

Ngy. Er yanılıp qolğa tüser, Qus yanılıp torğa tüser.

ÎÇ20

Er (adam) yanılıp de geçer, Kuşyamhp ağayakalarur.

Er (adam) yamlıp efe geçer, Kuş yanılıp ağayakalamr.

Er (adam) yalan söylemez, Vaziyet yalan söyle(ti)r.

Er (adam) yalan konuşmaz, Vaziyet yalan kcnuş( tur)ur.

66 .Kak. Er şekispey bekispeydi,

Er tanqpay molıqpaydı.

cm

Ngy. Er tanqpay molıqpas.

ÎÇ20

6 7 .Kzk. Eşektin eti aram,

Küşi adal.

ö:9o

A^y. Eşektin küşi alal da,

B~ adam çekişmeden barışmaz,

Er adam darlık çekmeden bdluğa

ulaşmaz.

Er adam darlık çekmeden bdluğa

ulaşmaz.

Eşeğin eti haram,

GücübeM.

Eşeğin gücü helal de,

Eti aram.

NB443

6 8 J

Opydan köp bolmaydı. İyt segiz tawıp

Maldan köp bolmaydı.

BA161

Ngy.Bşkı egiz tawıp Opydan ozbas.

İyt segiz tavvıp

Elden ozbas.

İÇ 21

Kzk.Vsi ketken eşki jıyar,

Eşkimen esin jıyar.

S(?36

Ngy. Esi keşken eşki yıyar,

Eşkimen esini yıyar.

ÎÇ21

£zk.Xannın basm xan alar,

Cferdın basm qar alar.

OT125

Ngy. Qırdın basm qaz keser, Xannın basm yaw keser.

İÇ22

Kzk.lmsi bardın tınısı bar, Ağası bardın jağası bar.

ÖT 147

Eti haram.

Keçi ikiz yavrulayıp Koyundan çek d(a)maz. İt sekiz yavrulayıp Mal112 dan çok d(a)maz.

Keçi ikiz yavrulayıp Koyunu. geç(e)mez.

İt sekiz yavrulayıp Halkı geç(e)mez.

Aklım kaybeden keçi toplar, Keçiyle akimı teplar!’113 ^

Aklım kaybeden keçi toplar, Keçiyle aklım toplar.

Hanm başım han alır,

Karm başım kar alar.

Kaim başım kaz Jceser/114) Hanın başım düşmankeser.

İnf15 si damnrabaîı var, Ağabeyi danın yakası var.

İnişi bardın tınısı bar.

İÇ21

72J£fc.İyesiz qalğan eşekti böri jeydi.

ÖT91

Ağy.İyesiz eşekti böri yer.

NB117

73 JCzk. İyt joqta şoşqa üredi qorada.

CT94

A&y.İyt bolmasa tülki ürer.

İÇ22

74J£fc.îyt jüyrigin tülki süymes.

CT92

Ngy.lyl yüyrigin qoyan süymes.

İÇ22

75 Jzfcjyt qarğısı börige jetpeydi.

2İ 235

i^y.İyt qarğısı börige yetpes.

İÇ22

76J£k.İytti qonaq jaraspas.

ÖT92

Ngy Aylı qonaq oramğa sıymas.

ÎÇ22

İnişi danm rahatı var.

Sahipsiz kalan eşeği kurt yer. Sahipsiz eşeği kurt yer.

İt yekken domuz ürür121 avluda. İtdmasa tilki ürür.

İtmyürüğ12 2 ünii diki sevmez. İtin yürüğünü tavşan sevmez.

İtin bedduası kurda, ulaşmaz.

İtin bedduası kurda ulaşmaz.

İtti konuk yakışmaz.

İtli kemik mahalleye sığmaz

İtiniçine(karnına) tereyağı hoş

gelmez.

İ tin kamına tereyağı yakışmaz

78Jfek.İyttin tabam qışısa

Kervvenge eredi.

ör92

Ağy.İytke azap kerek bolsa

Arbağa iyerer.

ÎÇ22

İtin tabam kaşınsa Kervanın ardından gider.

İte azap gerek dsa Arabanm andından gider.

19J(zk. Jaqsılıqqa jaqsılıq ar kişinin isi dür İyiliğe iyilik her kişinin işidt.

Jamandıqqa jaqsılıq er kişinin isi dür. Kötülüğe iyilik er kişinin işidir.

ÖT113

Ağy.Yaxşılıqqa yaxşılıq ar kisidin isi di, İyiliğe iyilik her kişinin işidt,

Yamanlıqqa yaxşılıq er kisidin isi di.    Kötülüğe iyilik er kişinin işidir.

İÇ31

 Jaman atqa jal bitse Jamna torsıq baylatpas,

Jaman adamğa mal bitse Jamna qofisı qondırmas.

ÖP 260

Ngy. Alasağa yal bitse

Yanına artpaq arttırmas, Yaman kisige mal bitse Yanına qonsı qondırmas.

İÇ 13

 Jfck. Jaman ayğır enesine tap berer.

ÖT84

Ngy. Yaman ayğır anasına qas, Yaman âdem yoldaşına qas.

İÇ32

Kötü atta yele çıksa Yanma tarak[69] bağlatmaz, Kötü insan mal sabiM dsa, Yanma komşu kcmdıırtmaz.

Alasa da yele çıksa Yanma heybe astırmaz,

Kötü insan mal sahibi dsa Yanma komşu kcndurtmaz.

Kötü aygır anasına saldırır.

Kötü aygır anasına düşman, Kötü adam yddaşma düşman.

82 JZzk. Jaman aytpay jaqsı joq. Kötü söylemeden    iyi  yeki119)

ÖT122

Ngy.Yamandı körmey

Yaxşıdın basm bilip bolmas.

İÇ32

Kötüyü germeden

İyinin, başım (ne dduğurm) bilmek mümkün değjldir.

83 ~Rzfc. Jam aşımastın qasmda Basın awırmasm.

ÖT 147

Ağy.Yam avvırmağannın qasmda

Basın avvırmasm.

ÎÇ32

Cknıaamayanm yanında Başmağnmasm.

Cam aamayanm yanında Başmağnmasm.

84 JZzk. Jarlınıfi baylığı deninin sawlığı.

ÖP 106

Ngy.YarhĞm baylığı deninin sawlığı.

İÇ32

Fakirin zenginliği vücudunun

sağhğı(dır).

Fakirin zenginliği vücudunun

sağlığı(dır).

Ağlayanı sorma, Güleni ser.

Ağlayana sorma, Gülene sar.

8 5 .Kzk Jılağandı şurama,

Külgendi sura.

MA 66

Ngy. Yılağannan sorama,

Külgennen sora.

ÎÇ33

86J

ÖT35

Ngy.Yiğittin aslınan sorama,

İsinnen sora.

İÇ33

Yiğjdin görünüşünü anlatma, İşim anlat

Yiğidin aslmı(scyunu) sorma, İşini sor.

8 7 JZzk. C^rğanın bir közi oqta bolsa,

Bir közi boqta.

ÖT161

Ngy. Cferğadıfi bir közi oqta,

Bir közi boqta.

Karganın bir gam okta dsa, Bir gazü bokta.

Karganm tir gazü okta,

Bir gözü bokta.

NB149

88Jfcfc.C&wip qaydan bolsa Qıter sodan.

CT122

Ngy.Qgw ıf qaydan bolsa

Xâte sonnan bolar.

İÇ23

89J

CT149

Ngy.Tentek suwğa semirer.

İÇ29

90.Kzk. Qızannan qaqpaq ketse

İyttin uyatı ketedi.

ÖT92

Ngy.Qazan awm aşıq bolsa İytke de namıs kerek.

İÇ23

91 .Kzk. C&zanşının erki özinde, Qıydan qulaq şığarsa.

ĞT34

Ngy. Oızanşıdın erki bar,

Ç&ydan qulaq şığarsa.

NB* 230

92J

071

Ngy.Qz qılığıman süydirer.

İÇ24

Tehlike (endişesi) nereden dsa Tehlike azdan.

Tehlike nereden dsa Hata cradan dur.

Kaygısız kam suyla semirt. Gamsız suyla (da) semirt.

Kazandan kapak gitse îtin (de) utanması gider.

Kazanmağa açık dsa İte de namus gerek.

Kazananın erk[70]ikendisit Nereden kulak çıkarsa (da).

Kazancının erki var, Nereden kulak çıkarsa (da).

Kız karakteriyle çek (kişfye)

kenefini sevdirir.

Kız karakteriyle sevdirir.

93 J

CT39

Altın elde dsa kadri yek.

Ngy. Altınmû qolda barsa bası yoq.

İÇ14

94.Kzk. Qplı qıymıldağannın

Awzı qıymıldar.

CT8

Ngy.QçAı qıyımldağannın

Awm da qıymıldar.

NB198

M kımıldayanm(hareket edenin) Ağzı (da) kımıldar hareket

eder)$[71]^

Eti kmrüdatyanın(hareket edenin) Ağzı da kmuldar(hareket eder).

Konuk az oturup çek eleştirir.

Konuk az oturup çek deştirir.

95 J£k.Qpnaq az otinp köp smaydı.

ÖP 198

Ağy.Qpnaq az oltınp köp smaydı.

İÇ24

Kcd&naçiftgfffinürl[72])

Kokana çift gprunür.

96.Kzk Qpnqqanğa qos köriner.

ÖT20

Ngy. Qprqqanğa qos köriner.

İÇ24

91 .Kzk Qoyannın qarasın körip

Qılj aşınan tünil.

ÖT 164

Ngy. Opyannın boyına qara da Qîlcasınnan tünil.

ÎÇ24

Tavşanın boyunu gerüp Kata[73]sırdan vazgeç.

Tavşanm boyuna bak da Kakasından vazgeç

Kuru söz baş ağrıtır, Boş kaşık ağız yırtar.

98.i

ÖT55

Ngy. Qun qasıq awız yutar.

ÎÇ25

99.Kzk.Qxs qanatımen uşadı,

Ouynğımen qonadı.

Zİ304

Ngy.Q£s qanatunan uşar,

Oiiynğıman qonar.

ÎÇ25

100.ifek.Quttı qonaq kelse Qoy egiz tabadı,

Qp.tsız qonaq kelse Qpyğa qasqır şabadı.

CT141

Ngy.Q$Xk qonaq kelse Qpy egiz tabar,

Qutsız qonaq kelse

Qpyğa böri şabar.

İÇ25

101 JZzk. Kedeylikten kisi ölmeydi, Oynaladı jan şirkin.

CT137

Ngy. Yarlılıqtan er ölmes, Amanat yanı qıynalar. Anqlıqtan at ölmes, Yürisine yubanar.

İÇ32

102J£k.Kelgenşe qonaq uyalar,

Kelgen son üy iyesi uyalar.

ÖT142

Ngy. Kelgenşe qonaq uyalar,

Boş kaşık ağız yutar.

Kuş kanadıyla uçar, Kuyruğuyla kanar.

Kuş kanadıyla uçar, Kuyruğuyla kenar.

Kutlu kenuk gelse Koyun ikiz yavrular,

Kutsuz kenuk gelse Koyuna kurt saldırır.

KüÜu konuk gelse Koyun ikiz yavrular,

Kutsuz kemik gelse Koyuna kurt saldmr.

FakirtiktenkişicMıez Eziyet çeker cam (bey gidi).

Fakirlikten er adam cimez, Emanet cam eziyet çeker. Zayıflıktan at cimez, Yürüyüşüyle avunur.

Gelene kadar konuk utanır, Geldikten scnrn ev sahihi utanır.

Gelene kadar konuk utanır,

Kelgennen sofi qonaqbay uyalar.

İÇ23

103 .Kzk. Kenespen pişken ton kelte bolmas.

CT10

Ağy.Kenesli ton kefi şığar.

İÇ23

104.Kzk. Kerekti tastıfi awırlığı joq.

ÖT34

Ngy.Kerek tastıfi awırlığı yoq.

İÇ23

105 .Kzk. Ketpennifi basm bassan,

Sabi özifie tiyedL

0*336

A§y.Tayaqtı bassan uşı tiyer.

ÎÇ29

106.ifek.Kisi bolar balanın Kisimenen isi bar,

KLsi bolmas balanın

KLsimenen nesi bar.

GT31

Ngy.Âdem bolar baladın Kisiminen isi bar,

Âdem bolmas baladın

Kisiminen nesi bar.

İÇ21

107 Jfcfc. Kiyim kiri juwsa ketedi,

Könil kiri aytsa ketedi.

CT171

Ağy.Köylek kiri yuwsa keter,

Könil kiri söylese keter.

ÎÇ25

Geldikten sanra ev sahibi utanır.

İstişareyle biçilen kürk kısa dmaz. İstişareü kürk geniş çıkar.

Gerekti taşm ağırlığı yek.

Genek(ti) taşm ağuiğıyek.

Kazmanın başım bassan, Sapı kendine değer.

Sopaya basarsan um değer.

Adam dacak çocuğun Adam ile işi var,

Adam dmayacak çocuğun Adam ilenesi var.

Adam dacak çocuğun Adam ile işi var,

Adam dmayacak çocuğun Adam ilenesi var.

Gyim kiri yıkansa gider, Gcnül kiri söylense gider.

Gömlek kiri yıkansa gider, Gönül kiri konuşulsa gider.

108JvzfcKöp avvız bitikse

Kere awız joq boladı.

Öl* 62

Ngy. Köptin awazı bir bolsa

Birdin awazı yoq bolar.

İÇ25

Çok ağız birleşse Düşük çene yek dun(12 4)

Çoğunluğun avazı bir dsa Bir (kişinin) avazı yek dur.

109.Kzk.Kop tükirse köL

GT25

Ngy. Köp tükirse köl bolar.

İÇ25

Çok (kişi) tükürsegd (dur). Çkk (kişi) tükürsegci otur.

1 10 JKzk, Körgendi kisi körgenin aytar, Körgensiz kisi bergenin aytar.

ÖT1Ö7

Ngy.Yaxşı körgenin aytar,

Yaman bergenin aytar.

İÇ31

Görmüş(medeni) kişi gördüğünü

söyler.

Görmemişkişi verdiğini söyler.

İyi (insan) gördüğünü söyler,

Kötü (insan) verdiğjm söyler.

lllJ&k.KÖsew uzın bolsa qol küymes.

ÖT25

Ngy.Kösewi uzıntııfi qolı küymes.

ÎÇ25

Köseği125 uzundursadyanmaz Köseğisi uzunun eli yanmaz

112 JKzk. Kündestin küni de kündes,

Küli de kündes.

073

Ağy. Kündestin otı da,

Suwı da kündes.

Fakitmgünü de rakip, Külüderakq)(12b)

Bakibin odufateşi) da, Suyu. da. rakip.

İÇ25

113 Jfek. Laqpın dep oylaydı toqal eşki.

ÖP 246

Ağy.Boyı alasa künde yas,

Toqal eşki künde ulaq.

İÇ19

Cglağmıdiye düşünür boynuzsuz

İceçi(127)

Boyu alçak hergün genç Boynuzsuz keçi hergün oğlak

114J

ör43

Ngy.Mm âdemnin atın bilgennen, Bir âdemnin tüsin bil.

İÇ26

Binin yüzünü taruymcayakadar, Birin adını tdL

Bin kişinin adım biteceğine, Birkişamyüzünü M(12 8)

115 Orta jolda atın ölmesin,

Orta jasta qatının ölmesin.

MA 96

Ngy. Orta yolda arban sınmasın,

Orta yasta qatının ölmesin.

İÇ26

Yolunun atasında atm çimesin, Ctta yaşta kadınm ölmesin.

Yolunun ortasında araban

kırılmasın.

Orta yaşta kadının ölmesin.

Oturan kızyer buhırf[74]

Oturan kız yerini bulur.

116Jfcfc.0ürğan qız orrn tabar.

CT70

Ağy.Citırğan qız ornm tabar.

İÇ26

117J£k.0tqa barğan qatmnın Oüz awız sözi bar.

ÖT71

Ngy. Otqa barğan xatmnm

Otıs awız sözi bar.

İÇ26

KrmAteş almağa barğan apaynın

Otız ağız131 sözi bar.

RF13

Ateş (almaya) giden kadmm Otuz ağız sam varfdır).^13 0)

Ctuz ağız sözü var(cbr).

A teş almaya barğan kadınm Otuz ağız sözü var.

118JZzfc.0ttı quwzağan öşirer,

Opnsını quwzağan köşirer.

ÖT23

Ngy.Ottı köp şuqısan öşer,

Opnsıdı köp şuqısan köşer.

İÇ26

Ateşi karıştıran söndürür, Komşuyu rahatsız eden

göçürür.

Ateşi çok kanştmrsan söner,

Komşuyu çek rahatsız edersen

göçer.

119J£k.Oynap söyleseü de,

Oylap söyle.

ÖT51

Ngy. Oynap aytsan, Oylap ayt.

NB30

Qmayarak(şaka) konuşsan da, nişünüpkonuş.

Qmayarak(şaka) söylesen (de), Düşünerek söyle.

Clümden utanç beter.

Öümden utançkötü.

12 O.Kzk. CÜmnen uyat küşti.

ÖT42

İV^y.Climden uyat yaman.

NB258

12 lJfefc.Qıerdi üyren de, jiyren.

ĞT34

Agy. Öaerdi üyren de, yiyren.

ÎÇ26

Hüneri öğren de, iğren{137) Hüneıi öğren de, iğren

122 JCzk. Öneril jigit örde ozar, Önersiz jigit jer soğar.

ÖT33

Ngy. Önerli öre yürer, Önersiz körge kirer.

ÎÇ26

Hünerli yiğit yokuşta öne geçer, Hünersiz yiğit yere vurur.

Hünerli yükselir,

Hünersiz mezara, girer.

123 .Kzk. Ötirikşinin şın sözi zaya.

CT51

A^y.Ölirikşidin uşın sözi de zaya.

İÇ27

Yakmanın doğru sözü (de) boş. Yalancımı doğru sözü de boş.

för bıçak el keser. Kör bıçak el keser.

Kzk. ÖLpes pışaq qol keser.

CT37

A^y.Ötpes pışaq qol keser.

İÇ27

Kzk. 0/1 bolğan qız

Törkinin tammas.

CT70

Ağy.Toyğan qız

Törkinin tammas.

ÎÇ30

Kendi ailesini kuran kız Baba evini tanımaz

Doyan kız Baba evini tanımaz.

126JCzk.Qdm bilem değen öler,

Köp biledi değen küler.

CT28

Ağy.Köp biledi değen küledi,

Kendim bilirim diyen ötür, Çoğunluk bilir diyen güler.

Çoğunluk bilir diyen güler,

Özim bilemen değen öledi.

İÇ24

127J&fcCMndi körgen ölürse ölsün,

Atandı körgen ölmesin.

ÖT63

Ngy. Atafi ölse de,

Atandı körgen ölmesin.

İÇ15

128 Jtzk. Sarğayğan jeter muratqa,

Asıqqan qalar uyatqa.

ÖT58

Ağy. Sabır etken

Muradına yetken.

NB 231

129J^k.Sayaq jürsefi

Tayaq j ersin.

örn

JSğy.Sayaq yürgen Tayaq yer.

İÇ27

13 CLKzk. Sırın bilmegen attın Sırtınan jürme.

ĞT83

Ngy. Sırrn bilmegen attın Sırtınnan aylanma.

NB322

13 IJCzk. Sıyır suw işse

Buzaw muz j alaydı.

ÖT89

Ngy. Sıyır suw işkende Buzaw buz y alaydı.

Kendimbdlirim diyenölür.

Kendini gönen (Sürse cfcün, Babanı geren çimesin

Baban (üse de,

Babam geren etmesin.

Saranp sdan erer murada, Acele eden utanır.

Sabreden

Muradım ermiş(tir).

Yabnzyürüsen

Dsyakyersin.

Yalmz yürüyen Ekyakyer.

Huyunu bilmediğin atm Arkasından yürüme.

Huyunu bölmediğin atm Arkasından ddaşma.

Sığırfinek) su içse Buzağı buz yalar.

Sığır(inek) su içtiğinde Buzağı buz yalar.

İÇ27

13 2.i

CT47

b)Sıylasuw eki kisige birdey.

MA 18

A^y.Sıylasan siy körersin.

İÇ27

133.ifefc.Soqır tawıqqa bari biyday.

BA180

A§y.Soqır tawıqqa bari de biyday.

İÇ27

134.ifek.Sözdin bası bir pışaq,

Ayağı bir quşaq.

CT54

Ngy. Sözdifi bası bir puşıq,

İzi bir quşaq.

İÇ28

135 JfcfcSöz quwğan bâlege jolığar,

Şarwa quwğan qazmağa jolığar.

CT54

Ngy. Yol quwğan qaznağa yolığar,

Söz quwgan bâlege yolığar.

İÇ33

13 6 J

Söylemese qaydan tuwadı.

ÖT54

Ngy.Söz sözdi şığarar,

Yumınq közdi şığarar.

Saygıya saygı, şıraya bal. Karşılıklı saygı iki kişi için bir.

Saygı gastersen saygı gcrürsün.

Fer tavuğa, hepsi de buğday.

Sözün başı bâr bıçak, Scnu btkucakS133)

Sözün başı tir buçuk, İzi tir kucak.

Söz peşinde koşan belaya çatar,

İş uğraş peşinde keşan hâzineye

rastlar.

Biryd takip eden hâzineye rastlar, Söz peşinde koşan belaya çatar.

Söz sözden doğar,

Konuşulmasa nereden doğar.

Söz sözü çkanr,

Yumruk gözü çkanr.

İÇ28

Güzel güzel değil, Sevilen güzel(dt).

137J

Süygen suluw.

ör 62

Ngy.Közel közel tuvvıl di,

Könil tûsken közel di.

ÎÇ25

138J

Un bayımas.

MA 87

Ngy. Sıq semirmes,

Un bayımas.

İÇ27

139J

Süyekpen ketedi.

GT48

Ngy.Sütpen kirgen,

Süyekpen şığar.

ÎÇ28

 J£zk. Şeşingen suwdan tayınbas.

ÖT16

Ngy.Yalanaş suwdan qorqpas.

İÇ31

Gönlün düştüğü (sevilen) güzeldir.

Açgözlü şişmanlamaz,

Hırsız zengin almaz.

Açgözlü şişmanlamaz,

Hırsız zengin almaz.

Sütle imlikte duşanhuy,

Kemikle gideri13 4)

Sütle giren,

Kemikle çıkar.

Soyunan sudan çekinmez.

Çplak sudan korkmaz.

Şakpaı13 5ı sallamasını bilmeyen Kendine değirir,

İğneyi tutamayan Gözüne sekar.

Ngy. Çkmşıdı silke almağan

Kamçıyı sallayamayan Kendine değirir.

Özine tiygister.

ÎÇ22

142J&k.Taw men tasa suw buzar, Adamzattı söz buzar.

ÖT53

A^.Tavvdı tastı yel buzar,

Eki âdemdi til buzar.

İÇ28

Dağ ile taşı su bczar, Bütün insanlığı saz bozar.

Dağı taşıyel bczar,

İki insanı dil bczar.

143Jfek-Til tas jaradı,

Tas jarmasa bas jaradı.

ÖT48

Ngy. Âdem sözi tas yanr, Tas yarmasa bas yanr.

İÇ21

Ul taş yarar,

Taş yarmasa baş yarar.

İnsanm sözü taş yarar, Taş yarmasa baş yarar.

Dİ tiyek13 6 siz(dir). Dle tiyekyck.

144.jKzk.Til tiyeksiz.

ÖT49

i^y.Tilge tiyek yoq.

ÎÇ29

145 J^k. Tiride sıylaspağan

Cİide jılaspaydı.

CT141

Ngy.Tiride sıylaspağan Öİide yılaspas.

İÇ29

Hayatta birbirini saymayan Üümde ağlaşmaz.

Hayatta birbirini saymayan Öümde ağlaşmaz.

Dşi çıkan çocuğa Çiğneyip verilen aş dmaz.

ÖT69

Ngy.Tıs şıqqan balağa

Şaynap bergen as bolmas.

İÇ29

 Toğız qabat torqadan

Toqtışağmı terisi artıq.

CT78

Ngy. Toğız qabat torqadan Toqlışaqtın terisi artıq.

NB358

 J&k. Toy din bolğanınan

Boladısı qmq.

CT140

A^y.Toydın bolğamnnan da

Boladı değeni qmq.

İÇ30

 JZzk.Toyğan üyge toğız bar.

ÖP 338

Ngy.Toyğan üyge toğız bar.

ÎÇ30

15 0 Jfefc. Tördegi külse

Esiktegi ırjıyadı.

öp ı%

i^y.Tördegiler külseler Esiktegiler ırcayarlar.

İÇ30

Dşi çıkan çocuğa Çiğneyip verilen aş ohnaz.

Löküz kat taka13 7 dan Toklu13 8çoğumun (kimiyidir.

Löküz kat tcrkadan Tcklucuğun derisi iyidir.

Toy13 9 tın ckluğıtndan Üacağı heyecan verici.

Toyun olduğundan (h üacak denmesi heyecan verid.

Buyduğun eve dokuz git. Lüyduğun eve dokuz git

Başköşedeki gülse Kapıdaki smtır.

Başköşedekiler gülseler Kapıdakiler sırıtırlar.

Başköşesinden mezan yakm(dır).

136 tiyek(tiyek): Dombıra gibi telli sazlarda teller ve sazın gövdesi arasında bulunan ve bu pozisyonuyla telleri biraz yükseltip seslere hakim olmayı sağlayan

nesne.

CT169

Ağy.Törinnen körifi yuwıq.

ÎÇ30

152 JSfcTöske ayıldın batqanın îyesi bilmes atı biler,

Er jigittiii qadirin

Ağayın bilmes jat biler.

ÖT16

Ngy. a)Qmağadın batqanm Cfeptal bilmes at biler, Atadan yaxşı ul tuwğanın C&rdaş bilmes yat biler.

İÇ22

b)Er qadirin el biler.

ÎÇ20

Başköşenden mezarm yakm(dır).

Lö^40ekcko^4lmbaitığtm Sahihi bilmez atı bilk,

Er yiğidin kadrini Akraba bilmez yabana bük.

Kobnmbamğmı Kaptzfi42 bilmez at bilir, Babadan iyi evlat doğduğunu Kardeş bilmez yabana bilk.

Er (adamm) kadrini halk bilk.

Tulpaı143 m m bitmez, Toynak 44ı aşınmaz.

Tulpar ataya çıkmaz, Çiksagjtmez.

Tulpann otlağı bâr dsa. da. Ünlenme yer başka(drr).

Tulpann odağı bâr dsa da Ünlendiği yer başka(dır).

 Kzk. Tulpardın. öz tuyağı özine dari.

CT83

Ngy. Tulpardın öz tuyağı özine em.

ÎÇ30

 J^fcTûzde buzawı jamırağannın

Üyde ayranı tögiledi.

ÖT90

Ngy.İJyde yuwırt tögilse

Qtrda buzaw yamırar.

İÇ31

157.Kzk.XJl tuwğanğa kün tuwar.

ör 66

Ngy.Ul tuwğanğa kün tuwadı.

ÎÇ30

158.ifek.Unspas ul bolmas,

Kerispes kelin bolmas.

ÖT 129

Ağy.Unspas ul bolmaydı,

Kelispes kelin bolmaydı.

İÇ30

159Jfck.Urlıq,

Urlıq tübi qorlıq.

ör 130

A^y.Urılıq tübi qorlıq.

İÇ30

160Jök.Uw işken bir öledi,

Ant işken mın öledi.

ÖT133

Ngy.Uw işken bir öledi,

Tufaaı145mkendi tioynaj^ 46ı

kendisine ilaç(tır).

Ttûpaımkeodi toynağı kendisine

ilaç(tır).

Kırda buzağısı anasım bulanm Evde yoğurda dökülür.

Evde yoğurt dakülse Kırda, buzağı anasını bulur.

Cğlan doğurana gün doğar.

Cğlan doğurana gün doğar.

Kavga etmeyen oğul dmaz, Münakaşa etmeyen gelin cbnaz.

Kavga, etmeyen oğul dmaz, Anlaşıl(a)mayacak gelin dmaz.

Hırsızlık,

Hırsızlığın sonuhotiuk(tur). Hırsızlığın smu hcrluk(tur).

Zehir içen bir dür,

Ant içenim dür.

Zsbfr içen tir dür,

Ant işken mıfi öledi.

ÎÇ30

161.i

CT160

Ürker batsa yer qatar.

ÎÇ31

 J^cÜyde ösken buzaw

Tüzde ögiz bolmas.

ÖT89

A^y.Üyde ösken buzavv

Tüzde ösken ögiz bolmas.

İÇ31

 Jtzk. Zamanına qaray külkisi,

Tawına qaray tülkisi.

CT124

Ngy.Ta.wma. köre tülkisi, Yerine köre külkisi.

ÎÇ29

Ant içen bin ölür.

Ürker yıldızı dan aym tümü kış

(dur).

Ürker yıldızı batsa yer donar!-[75]

Evde büyüyen buzağı Koda öküz ohnaz.

Evde büyüyen buzağı Koda büyüyen öküz almaz.

imanına göre gülmesi,

Lhğma göre tilkisi

Ftiğım göre tilkisi,

Yerine göne gülmesi.

164vKzk.Zorlap qosqan tazı tülki almaş.   Zzia ava çıkarılan tazı tilki almaz

Zİ417

Ngy.Tottnan awlağan iyt qoyan almaş.  Zrla avlayan it tavşan almaz.

İÇ33

KAZAK ve KIRIM ÇÖL TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATASÖZLERİ

l.Kzk.Adam qatasız bolmas,

Köl baqasız bolmas.

031

iömC&ıl qusırsız bolmaz.

MÜ68

İnsan hatasız olmaz, Gcikurbağasız ohnaz.

Kul kusursuz ohnaz.

2 JCzk. Adam sözinen j azadı, Sıyır müyizinen jazadı.

cr 129

iöm İnsan sözinden,

Cgiz müyi zinden tutılır.

MÜ56

İnsan sözünden mahcup otur, Sığır boynuzundan mahcup dur.

İnsan sözünden,

Cküz boynuzundan tutulur.

Akacak kan damarda durmaz.

Akacak kan damarda durmaz.

3J£fc.Ağatm qan tamırda turmas.

FT123

iömAğacaq qan tamırda turmaz.

MÜ 16

4 J

Mısıqtın quyrığımen oynaydı.

Zİ 155

Krm. Eceli cetken ışan,

Catqan mışıqnın quynğm tımar.

AN 265

Esim dürttüğü sıçan,

Kedinin kuyruğuyla oynar.

Eceli yeten(gden) sıçan,

Yatan kedinin kuyruğu tamalar.

5 J

Azbas baylıq.

MA 108

iömAqıl azmaz,

Keman tozmaz,

Aqılsızdan vefa bolmaz.

AN 235

6J&k.Aqıldığa işaret,

Aqımaqqa tayaq.

MA 108

Krm. Aqıllı kişige taazir kerekmez,

Oıravvdan anlar.

AN 235

7Jfefc.Aqılsız dostan,

Aqıldı duşpan artıq.

MA 110

jfâmAqıllı düşman,

Aqılsız dostan iygidir.

MÜ 16

8Jfek.Aqsaq tüyenin awzına

Jel aydağan qanbaq tüser.

CT79

İGm Catqan tüyenin awızına Tığırğan qamğaq.

AN 276

9 J£k.Alladan qonqpağannan qonq.

FT123

Akıl zenginlik,

Yddan sapmaz zenginhkftir).

Akıl doğru yddan sapmaz, Keman eskimez,

Akılsızdan vefa dmaz.

Akûhy a işaret,

Ahmağa dayak

Akıllı kişiye taazir gerekmez. Bakıştan anlar.

Akılsız dosttan,

Akıllı düşmaniyi(dir).

Akühdüşman,

Akılsız dosttan iyidir.

Aksak devenin ağzına

Yelin sürüklediğikanbak148

düşer.

Yatan dövenin ağzına Yuvarlanan kamgak.

Allahtan korkmayandan kcsk.

JKmı Allahtan qorqmağandan qorqılır.  Allah’tan korkmayandan

Mü 17    kokulur.

10 JZzk, Altın tapsaü sanap al.  Altm bulsan   (da) sayıp    aL

CT47

Krm. Golda tapsan sayıp al. Ydda bulsan   (da) sayıp    aL

MÜ 41

HJKzfc.Amanat,     Emanet,

Amanatqa qılma qıyanat. Emanete  etme hıyanet

Kim. Emanetke xıyanet etme. Emanete hıyanet etme.

AN 267

12J

atıp gitsen de

Omzınan qutıla almaysıfL    Borcundan kurtulamazsın.

ĞT66

Krm. Anafinı arqana yüklep üş kere    Anara sırtmayükleyip üçkere

Kabege alıp barsan da,  Kabeye   alıp gitsen   de,

Borannı ödep olamazsın. Borunu ödeyemezsin.

RF118

13 J5k. Aralannan qara mısıq ötken eken. Aralanndankarakedi geçmiş.

*

Krm. Aralarından qara mışıq geşken derler. Atalarından kam kedi geçmiş

AN240    derler.

14.jKzk.Arli arına qarasa,  Ari arma baksa,

Arsız j endim deydi.    Arsız yendim der.

MA 133

Krm. Abrili abrin saqlasa,  Şerefli şerefini saklasa,

Abrisiz men cendim der. Şerefsiz ben yendim der.

MÜ 15

Arpa, buğday aş imiş, Atim gümüş taş imiş,

Arpa kürpe aş imiş Altmgümüş taş imiş.

15 Jfek, Arpa biyday as eken,

Altın kümis tas eken.

crıoo

Krm Arpa kürpe aş eken,

Altın kümiş taş eken.

MÜ 20

16.ifek.Arpa işinde bir biyday.

Lan içinde misafııuk

Krm Arpa işinde bir biyday,

Tan işinde qonaqay.

AN 240

17 Jfek. Aşuw duşpan, aqıl dos,

Aqılına aqıl qos.

ÖT44

KrmAşuw düşman, aqıl dost[76].

RF99

Öke düşman, akıl dost, Aklına akıl ekle.

Öke düşman, akıl dost

18.ifek.Awzi qıysıq bolsa da,

Baydıfi ulı söylesin.

MA 49

fömAwızı qıyış bolsa, Bay balası sölensin.

MÜ 24

Ağzı yamuk dsa da, Zenginin oğlu konuşsun.

Ağzı yamuk otsa (da), Zengin çocuğu konuşsun.

Kzk. Ayuwdan qorıqqan ormanğa barmas. Ayıdan kakan ormana gitmez.

örıoo

Krm. Ayuwdan qorqqan ormanğa barmaz. Ayıdan kakan amana gitmez.

VD28

20 Jfek. Ayuwğa namaz üyretken tayaq,

Moldağa namaz üyretken tamaq.

CT135

iöm Tayaq aytıvvğa namaz üyretken.

MÜ87

Ayıya namaz öğreten dayak, Mollaya namaz öğreten yemek

Ekyak ayıya, namaz öğretmiş.

21.ifek.Ângime buzaw emizer,

Buzaw tayaq jegizer.

GT90

Krm Fazla laf buzaw emzirir.

AN 272

Çtk söz buzağı emzirir, Buzağı dayak yedirir.

Fazla M buzağı emzirir.

2 2 Jfek. Ârkimdiki özine, ay köriner közine.

ÖT62

iöm Özinki özine, ay körinir közine.

RF48

Herkesinki kendine, ay görünür

gözüne.

Kenchnmki kendine, ay görünür

gözüne.

23 Jfcfc.Ây deytin âje joq, Qpy deytin qoja joq.

GT64

iöm Al değen ana coq,

Qpy değen qoca coq.

RF63

Ay diyen yaşlı kadın yek, Yeter diyen yaşlı adamyek.

Al diyen ana yek,

Yeter diyen yaşlı adamyek.

2 4 Jfek. Balam jımısasan,

Artman özin hararsın.

MA 115

Krm. Balağa iş aytsan, Artından özin de ket.

AN 249

Çocuğa iş buyursan,

Andından kendin (de) gidersin

Çocuğa, iş buyursan,

Andından kendin de git

Bahk başından kakar,

25 Jfek. Balıq basman sasıydı,

Jaman ayağman sasıydı.

örııo

föm.Balıq baştan sasır.

MÜ 29

26J&k.Basqa tüsse baspaqşıl.

ÖT128

iöm Başına tüşse basmaqşı bolırsın.

RF116

27J

Redeydin janı keyise

Ouralın qarğaydı.

ZÎ 415

Krm. Canı canğan tanrısın qarğar.

AN 275

28J^fc.Baysız âyel üyde turmas,

Bawsız oymaq qolda turmas.

CT71

iöma)Baysız bike qıdıra,

Bawsız oymaq tığıra.

AN 253

b)Bawsız oymaqm kölde kör, Baysız bikeni elde kör.

AN 252

2 9 Jizk. Bitpegen maldan ümit,

Şıqpağan jannan ümit.

ÖT98

jfâmŞıqmağan canda ümit bar.

AN312

Kctü ayağından kokar.

Bahk baştan kckar.

Başa düşse mecbur.

Başım düşse mecbur dursun.

Zsnginüzülse Tanrısına beddua eder, FaJdrüzüJse Aletine beddua eder.

Chnı yanan tanrısına beddua, eder.

Beysiz barom evde durmaz;

Bağsız yumak dde durmaz.

Bey siz hanım gezer,

Bağsız yumak yuvarlanır.

Bağsız yumağı gdde ger,

Beysiz haramı elde gör.

Bitmeyen maldan ümit,

Çkmayan candan ümit (kesilmez).

Çıkmayan canda ümit var.

30J£k.Bizdin alaqanımızğa da qarğa tışar.

(155)

073

JömBizge de bir kün qarğa tos ar.

AN 257

Bizim avucumuza da karga

sıçar!

Bize de tir gün karga, sıçar.

3 lJKzfc.Bolar bala boğman.

ÖT68

Krm. Bolacaq bala boğından belli bolır.

NM76

(Adam) alacak çocuk fokundan

(belli dur). (Adam) dacak çocuk bckundan

belli dur.

32.ifek.Bunn şıqqan qulaqtan

Keyin şıqqan müyiz ozadı.

iöm Müyiz soradan şığar, Amma qulaqm ozar.

AN 300

Cİıce çıkan kulağı Sonra çıkan boynuz geçer.

Boynuz semadan çıkar, Ama qulağı geçer.

Pireye öfkelenip Kürkünü ateşe atma.

Bir pireye kızıp Yorgan yakılmaz.

33 Jfek. Bürgege ökpelep

Tonındı otqa tas tama.

CT79

iömBir bürşege qızıp Gorqan cağılmaz.

MÜ 33

3 4 Jfek, itasına at berme,

At bersen aqınn jür deme.

CT120

iömAtıö berme,

Bergen son terledi deme.

AN 244

35 Jfek. Eki quzğm talassa,

Bir qarğağa jem tüser.

örn

Dostuna at verme,

At versen yavaş yürü deme.

Atmı verme,

Verdikten sonra terledi deme.

İki kuzgun15 6 dalaşsa,

Bir kargaya yem düşer.

iömEki it talaşsa, Şingene col tabar.

İki it dalaşsa, Ongene yd bulur.

AN 265

36 jKzfc.Er jigit el üşin tuwadı,

H üşin öledi.

ör 13

Krm. Er tigit özi üşin tırvvar,

Millet üşin ölir.

AN 268

Er yiğit memleket için doğar, Memleket için ötür.

Er yiğit kendi için doğar, Millet için ötür.

3 7 .Kzk Erli qatınnın ortasına Esi ketken otırar.

CT61

fön.a)Emen qadın arasına Esi ketken kirişir.

RF60

b)Apaqay man aqay ortasına

Esi ketken qanşır.

MÜ 19

Kan kocanın atasına Aklım kaybetmiş (dan) oturur.

Erkekle kadın arasına Aklım kaybeden girer.

Kadm ile adanmı ortasına Akim kaybeden karışır.

38J

CT150

IGmEbin tapqan et aşar.

MÜ 46

Hesatam(ydunu) bulan M (kere)

yer.

Ydunu bulan et yer.

R tırnaktan ayrılmaz.

R tırnaktan ayrılmaz.

39Jök.Et tımaqtan aynlmas.

Krm. Et tımaqtan ayrılmaz.

AN 277

Kzk.Xahq aytpaydı,

Xalıq aytsa qalt aytpaydı.

Halk söylemez;

Halk söylese yanlış söylemez.

ÖT25

jfâmXalq aytmaz,

Xalq aytsa yanlış aytmaz.

RF36

Kzk.Xamh soqır bolsa

Bir közindi qısıp jür.

ÖT125

Krm. Barğan çerin soqır bolsa

Bir közifini kim.

AN 250

42-Kzk.İyilgen bastı qılış kespes.

Zİ156

Krm Aman degenge qılış tiymez.

MÜ 18

43.Kzk.lyt adamnın qulağı.

Zİ 233

Krm İt qaraldının qulağı.

AN 282

44J£k.İyt iytti jumsaydı,

İyt quynğın jumsaydı.

CT94

.Kimİtitke,

İt quynğına sıltar.

AN 282

45-Kzfcİyt jengenin talaydı.

ÖT95

Krm.lt cengenin talar.

MÜ 56

Halk söylemez,

Halk söylese yanlış söylemez.

Hanmkcrdsa Bir gazümıkısıp yüril

Gttiğinyerkcr dsa Birgazünüyum

Eğilen başı kılıç kesmez. Aman diyene kılıç değmez.

İtiDsanmkulağı(dır).

İt ev halkının kulağı(dır).

İt iti vazifelendirir,

İt kuyruğunu vazifelendirir.

İtite,

İtkuyruğunaiş buyurur.

İ t yendiğini dalar.

46.i

Boqpen toy etersin.

CT91

Krm, İ tmen quda bolğan

Boqman sıylamr.

MÜ 56

İtle taam olsan Bakla toy[77] yaparsın

İtle hısım dm Bokla sayılır.

İyi aş kalana kadar Kötükannyanism

İyi aş kalana kadar Kötü kann patlasın

47J£k.Jaqsı as qalğanşa

Jaman qann janisin.

0152

fömYaxşı aş qalğanşa

Gaman qursaq patlasın.

RF143

48 JCzk. Jaqsığa aytsan biler,

Jamanğa aytsan ktiler.

MA 107

Hm Aqıllığa ayttım, oylandı bildi; Axmaqqa ayttım, şaqıldadı küldi.

AN 235

İyiye söylesen bitir,

Kötüye söylesen güler.

Akıllıya söyledim, düşündü bildi; Ahmağa, söyledim, şakradıgüMi.

İyi yerde yalsan İyi iyi düş görürsün, Kiötü yerde yalsan Kötü kötü düş görürsün

İyi yende yatsan Kötü düş gctmezsin

Yalnız yonga15 5 yanmaz,

50.i[78]janbaydı,

Jalğızdıfi isi onbaydı.

ÖT29

löm Canğız ağaş calbarsan canmaz.

MÜ 37

5 lJKzk. Jamanat jatpaydı.

O* 293

Krm Gaman qaber çatıp qalmaz.

MÜ 37

52 Japalaq japalaq qar jawar, Jaman qatm qız tabar,

Jambasına muz qatar.

*

İGm Capalaq capalaq qar cawar, Gaman bike qız tabar.

Yabmnişi cnmaz.161 Yalnız ağaçyalvarsan yanmaz.

Kötülük yatmaz(gMenmez).

Kötü haber yatıp kalmaz

(gizlenmez).

Lapa lapa kar yağar, Kötükadmkız doğurur,

Kalçasına buz bağlar.

Lapa lapa kar yağar,

Kötü hanım kız doğurur.

53 Jfcfc Japalaq körseü atıp al,

Jamannan basıödı satıp al.

Crııo

.Krm.Capalaq körseü çatıp al,

Gamandan boyın satıp al.

Mü* 118

Baykuş görsen vurup al, Kötüden başım satmaL

Pervane görsen yatıp aL Kctüdenkendim satm aL

54 Jtzk Jatqan jılannın quynğm baspa.

MA 54

Krm. Fitne catqan alanğa uşar,

Oiiynğına basma.

MÜ50

Yatan yılanın kuyruğuna

basma.

Fitne yatan yılana benzer, Kuyruğuna basma.

5 5 .Kzk. Jawğa j anındı bersen de

Sırındı berme.

ÖT19

Krm. Duşmanğa ser (baş) berilir.

Sır berilmez.

AN 264

Düşmana canan versen de Sırrım verme

Düşmana ser(baş) verilir. Sır verilmez.

56 J^zk. Jetim bala kekşil.

Zİ 385

Krm. Cksiz qız öpked bolır.

AN 302

5 7 .Kzk. Jığılğanğa judınq.

IGm Gğılğanğa bir tepme.

AN 277

Yetim çocuk kindar (dur).

Cksüzkızcfked dur.

Yıkılana tsryumruk.

Yıkılana bir tekme.

Yığıhn(yenilen) güreşe doymaz.

Yıkılan(yenilen) güreşe doymaz.

58.i

ÖT130

jKnnQğılğan küreşke toymaz.

MÜ40

İp inceyetinden kepar.

İp ince yerinden kopar.

59J

MA 47

jfâmGp ince çerinden qobar.

AN 278

60.fök.Jlgit adamğa jetpis öner de az.

CT34

IGmGgitke qırq öner de azdır.

RF15

Yiğit adama yetmiş hüner de az. Yiğide kırk hüner de azdır.

61J&fcJoqqa jüyrik jete me?

Ycğayürük15 7 yetişir mi?

Yoğayürük yeüş(e)mez.

SÇ82

Krm Coqqa cüyrik cetmez.

AN 280

62 JCzk Jügirgen jetpes,

Buyırğan ketpes.

ÖP 336

Krm Buyırğan almaz,

Cuvvırğan alır.

MÜ 36

Keşan ulaş(a)maz,

(Allah’ın) buyurduğa (baştan)

gitmez.

(Allah’ın) buyurduğu almaz; ,Kcşana/ır.[79]

Yürüyen ayağa fayda ilişir.

Yürüyen ayağa fayda ilişir.

63 Jtzk. Jürgen ayaqqa jörgem iliner.

İGm Gürgen ayaqqa ürmew ilişir.

RF33

64 Jfck. Jüyeli söz jüyesin tabar, Jüyesiz söz iyesin tabar.

ÖT53

Jöma)Oksiz qarğış çerin tapmaz.

MÜ 40

b)C3ksiz qarğış çerin tabar, Aylanıp kelip özin qağar.

AN 277

Haklı saz(beddua) hakkını bulur, Haksız saz(beddua) sahibini bulur.

Haksız beddua yerini bulmaz.

Haksız beddua yerini bulur; EtHaşıp gelip kendini vurur.

Kadının saçı uzun, Aklıkısa(dır).

65 Jök-Ç^tınmn şaşı uzm, Aqılı qısqa.

SÇ96

Krm. C&dınnın şaşı ımn, Aqlı qısqa.

Kadana saçı uzun, Aklıkısa(dır).

MÜ 58

66Jfek.Qa.tt1 jawğan kün tez aşıladı,

Qıttı aşuwlanğan kisi tez basıladı.

CT33

Krm Celli cawın tez geşer.

AN 276

Şiddetli yağan hava tez açılır, Çek sinirlenen kişi tez sakinleşir.

Yelli yağmur tez geçer.

67J[80]zdın tamağı qılday.

MA 74

Krm, Qz qursağı qınıday, Ul qursağı unday.

MÜ 64

Kızın bcğazı kıl kadar.

Krzkarm km kadar (ince)

Cğul kaim un15 9 kadar (derin).

6 8 .Kzk. Qzğanğanmdı qızıl iyt jesin.

BA147

Krm. Qızğanğanın qızıl itke cem bolsın.

MÜ 65

Kskandığun kızıl ityesinS[81] Kıskandığın kızıl ite yem dsun.

69Jfck.Qprqaq kölenkesinen de qorqadı.

CT20

Krm. Qprqaq öz köleflkesinden qorqa.

RF115

Kokak gölgesinden de kokar. Kokak kendi gölgesinden kokar.

7 O.Kzk. Qprqaqtın közi ülken,   Kokağoıgczü büyük,

Aqımaqtın sözi ülken.   Ahmağın sözü biiyük

ÖT20

Krm. Qprqaqnıfi közi balaban,    Kokağın gözü büyük,

Axmaqnın sözi.

Ahmağmsczü.

RF114

71.Kzk Qoy awzınan şöp almaş,

Qpnırqay momm men bolam.

SÇ62

Krm.Ç&y avvzından şöp almaz.

AN 294

Koyuna,

Kcyun ağzından çcp almaz Koyu uysal ben duyanım.

trjııvviı

çöp almaz.

7 2 Jyşının tayağınan, Kelinnin ayağman.

CT96

Krm. Şoban tayağıman,

Kelin ayağıman.

MÜ 85

Çbbanm sopasından, Gelinin ayağından^166)

Çoban sopasıyla,

Gelin ayağıyla.

Kıyamet günü komşudan.

Kıyamet günü komşudan.

73 Jfek.Qy.dayi küni qonsıdan.

i

MÜ63

7 4 Jfek. Karige qurmet, jasqa jol.

ÖT47

iüm Qırtqa ürmet, caşqa col.

RF82

Yaşbyahürmet, gence yd Yaşlıya hürmet, gence yel

75 JCzk Kariliktin aldı jigittiktin som.

(573

iûm.(^rtlıqnın başı caşlıqnın sonıdır.

RF83

Yaşlılığın başı yiğitliğin sam. Yaşlılığın başı gençliğin sonudur.

Gelinim sana söylüyorum,

7 6.Kzk. Kelinim sağan aytam,

Oızım sen tında.

ÖT40

Krm. OLzrnı sağa aytaman, Kelinim sen tınla.

AN 292

Kzım sen dinle.

Kızan sam söylüycrum, Gelinim sen dinlet162)

77Jfefc.Kimnin tansı pisse Sonın tavvığı.

CT166

föm.(^yemifi tansı on

O yemin bödenesi.

MÜ 61

Kimin dansı pişse(dgunlaşsa) Chun tavuğu.

Neremi dansı iyi (ise)

Oranın baldıranı.

78 JSfcKöpke topıraq şaşpa.

CT25

üSmKöpke kül şaşılmaz.

MÜ 68

Çoğunluğa tcprak saçma. Çcjğunluğa kül saçılmaz

79.£zk.Köppen körgen ulı toy.

ÖT25

ümXalqnen birge qara kün de bayram.

RF36

Çğunlukla görülen (gün) ulu

toy163 (dur).

Halkla birlikte kam gün de

bayram

80Jfek.Köpten dâmetken

Azdan qur qalar.

ÖT28

iöm Röpten tama e tip

Azdan qun qalma.

AN 2%

Çoğa, tamah eden Azdan mahrum kalır.

Çoğa tamah edip Azdan mahrum kalma.

81 Jfek. Köp tında, az söyle.

Çok dinle, az konuş. Az konuş, çek dinle.

ÖT46

Krm Az qonış, köp tınla.

Gözünün yağı büyümüş.

MÜ 25

8 2 Jfek. Közinnin mayı ösken eken.

iömînsan bayısa közin mayı öser.

büyür.

AN281

83 Jfek. Küyew kelse qız turmas, Besin bolsa kün turmas.

GT70

iöm Aprel kelse buz turmaz,

Qyda kelse qız turmaz.

RF59

Güvey gelse kız durmaz, İkindi gelse güneş durmaz.

Nisan gelse buz durmaz, Dünür gelse kız durmaz.

Ö/gülü kız toyda osurur.

Övülen kız toyda osurur.

84 Jfek. Maqtağan qız toyğa osırar.

iömMaqtawlı toyda osırar.

AN 298

85Jfek.Mâweli ağaş mayısqaq.

ör 103

Krm. Meyvvalı tereknin başı iyik bolır.

AN 299

Meyveli ağaçmayıskak16 4 ör. Meyvah ağacın başı eğik dur.

86 J£k.Mısıq joqta tışqan töbege şığadı.

0166

Krm. Mışıq coqta sıçan165 baş.

Kedi dmachğmda sıçan tepeye

çıkar.

Kedi olmadığında sıçan baş.

RF161

(kumasız bilgi yek. Bilgisiz günim yek.

(kumasız tâgiyok, Bilgisiz günün yek.

Okadan

Hanm kızında da dur.

Okadarkusur Kadı kızında da var.

87 Jzfc.Qquwsız bilim joq.

Bilimsiz künin joq.

CT40

Krm Qquwsız bilgi coq

Bilgisiz künin coq.

RF15

88.fök.Qtıday onday

Xannın qızmda da boladı.

MA 111

Krm. Oğadar qusır

Qadı qızmda da bar.

AN 301

Vatansız adam, amansız bülbül

Vatansız adam, türküsüz bülbüL

89.ifek.Otansız adam, ormansız bulbul.

CT6

Kim. Vatansız adam, arsız bülbül.

RF37

90.Kzk Otız tisten şıqqan söz Otız ruw elge taralar.

ÖT54

KrmBır awızdan şıqqan

Bin awızğa cayılır.

MÜ 33

Otuz dişten çıkan söz Otuz uruğ halka yayılır.

Bir ağızdan çıkan Bin ağzayayılır.

91 J^zk. Otız ulın bolğanşa Osıraq şalın bolsın.

MA 97

KrmCKız ulım bolğaşı

Kelimedeki bu değişiklik ileri seviyedeki bir etkileşimle ilgili olduğu için kelimeye dokunmadık. (O.D.)

Otraq qartım saw bolsm.

Otuz oğlun olacağına Cburuklu (bir) ihtiyarın olsun.

Otuz oğlum olacağına Yatalak ihtiyarım sağ dsun

AN304

9 2 .Kzk, Oynaqtağan bota ot basadı.

ÖT154

Krm, Oynaqlağan at şulın artar.

MÜ 76

93.ifek.Öner erdin qanatı.

ÖT36

KtmÜner emin qanatı.

RF17

94.ifek.Ögizge tuwğan kün Buzavvğa da tuwadı.

ÖT88

Krm. Boranın başına kelgen Botanıfi da başına kelir.

MÜ34

95 Jfek. Ötirikşi aldımen özin aldar.

MA 121

iömAldatqan aldanır.

AN 236

9 6.Kzk. Ö/A toysa da közi toymas.

SÇ78

Krm, Ö/i toysa da közi toymaz.

RF107

97 Jfek.Pâlen jerde altın bar,

î zdep barsan baqır da joq.

Hoplayıp zıplayan bota[82] ateşe

basar.

Hoplayıp zıplayan at çulunu yutar.

Hüner er adamm kanadı(dır). Hüner er adamın kanadı(dır).

Öküze doğan gün Buzağıya da doğar.

Buğrat17 2 nm başma gelen Botanm da taşına, gelir.

Yalana önce kendini aldatır. Aldatan aldanır.

Kendi doysa da kendi doymaz. Kendi doysa da gözü doymaz.

Falan yende altın var,

Aramaya gitsen bakır da yok.

*

Krm. Falan çerde altın bar,

Barsan baqır da coq.

MÜ 50

9 8 .Kzk. Semizdikti qoy köterer.

örn

Krm. Semizlik qoyğa yaraşır.

RF158

99.i

OT48

JömSezikli sekirir.

RF172

Falan yerde alîm var, Gtsen bakır da yok.

Semizliği koyun kakhnrf-16 8 [83]

Semizlik koyuna yaraşır.

Şüpheli sekirir,J1 Şüpheli sektir.

Sirkesi su kaldırmıyor.

Sirkesi su kaldırmıyor.

100 Jfek. Sirkesi suw kötermey otır.

*

Kim. Sirkesi suw kötermey.

RF151

101J^fc.Soqırdıfi qolına tüspe,

Sanırawdın astına tüspe.

BA132

iömSoqır tutqamn bek tutar.

MÜ 82

Kütün dine düşme, Sağırın altına düşme.

Kcr tuttuğunu sıkı tutar.

Sorup verene kadar, Vurup ver.

Sorup verene kadar, Vurup ver.

102J

Unpber.

CT150

iöm Sorap bergenşi, Soğıp ber.

AN310

103 J5k. Şaban üyrek bunn uşar.

Uyuşuk ördek öıce uçar.

Aksak karga önce uçar.

CT160

Krm. Aqsaq qarğa aldın ıışar.

MÜ 17

104 Jfek. Şam janğı tübine tüspeydi.

ÖP İB

iöm Mayşıraq tübine canq bermez.

AN 299

Şamdanm ışığı dibine düşmez. Mum dibine ışık vermez.

Saç al dese baş alan.

105..Kzk.Şaş al dese bas alğan.

iömBörk al değende baş alğanlardan.

alanlardan.

AN 258

Hevesfî ere nur yağar.

Hevesliye nur yağar.

106 Jfek. Talaptı erge nur jawar.

ÖT16

Krm. Talapkarğa nur yağar170.

RF30

107 Jfek. Tamşıdan tama tama

Eöriya bolar.

ÖT25

Krm. Damla damla köl bolır.

AN 260

Lümladan damlaya damlaya Laya dur.

Lamla damla gd dur.

108.ifek.Tas tüsken jerine awır.

MA 131

iöm Taş çerinde awır.

MÜ86

Taş düştüğü yere ağuidır). Taş yerinde ağır(dır).

109 Jfek.Tawıq şaqırmasa da tan atadı.

Tavuk ötmese de tan atar.

Hotoz ötmese de sabah dur.

JömQpraz ötmese de saba bolır.

AN 294

Cenk dengiyle, tezek çuvalıyla,

Cenk dengiyle, teke boynuzuyla.

110 Jfek. Ten tenimen, tezek qabımen.

ÖT21

Krm Ten tenimen, teke müyizimen.

MÜ88

111 Jfek. Toyğa barsan toyıp bar.

ÖT140

Krm Toyğa barsan toyıp bar, Şontıq tonın kiyip bar.

MÜ89

Toy17 6 a

 gitsen doyup git

Toya gitsen doyup git Şcotuk[84] kürkünü giyip ğt

112.Kzk.Toy ötken son dağara.

ÖT140

.Krm Toy pitken son qınanı közine sep.

MÜ89

Toy geçtikten sanrayaygara.

Toy bittikten sonra kınayı

gözüne serp.

Turna, gckte, tuzak yerde. Turna, gökte, tuzak yerde.

Deveyi yd sarssa Keçiyi gökte gör.

114 Jfek. Tüyeni jel şayqasa Eşkini kökten kör.

ÖT81

Krm Dewe[85]ni cel alsa   üveyi    yel  alsa

Eşkini kökte kör.  Keçiyi   gckte    gör.

AN 262

115 .Kzk. Ündemegen üydey pâleden qutıladı.    Susan ev kadar beladan kurtulur.

ĞT48

Krm Ündemegen ev[86]day beladan qurtılır. Susan ev kadar beladan kurtulur.

RF136

NOGAY ve KIRIM ÇÖL TÜRKÇESİ’NDE ORTAK OLAN ATASÖZLERİ

Analı kum kuyruklu (dur).

Analı kum kuyruklu dur.

Ngy. Analı qozı quynqlı.

NB* 42

Krm. Analı qozı quynqlı bolır.

AN 238

Ngy.AnĞ2L bol da munda bol,

Berdazide üyde bol.

NB77

Krm. Çayda, bolsan anda bol,

Perdalezde üyde bol.

MÜ 61

Ctada d burada, d (farketmez), Kbcakan soğuğunda evde d.

Nerede dursan orada d, Kocakarı soğuğunda evde d.

Ağrımayan başa Yağbk180 bağlama.

Ağnmayan başına Yağlık bağlama.

3 .Ngy. A vvırmağan basqa

Yawlıq baylama.

İÇ 16

Krm. A vvırmağan başına Gawlıq baylama.

MÜ 24

4JS|[y. Baldı barmaq tâweser.

ÎÇ17

JömBalı parmaq tavvsir.

Bah parmak tüketir.

Balı parmak tüketir.

MÜ 28

5 JS^y.Barğa bayram etpek qolay.

İÇ18

Krm. Bayğa toy yasamaq ne işkar.

MÜ 31

6J\jgy.Bası basqadın aqılı basqa.

İÇ 18

iömBaşı başqanın aqlı başqa.

MÜ30

7J\|jy.Basqa öskennin bawın qatı, Tawda öskennin tuyağı qatı.

İÇ18

iGmBaşqa öskennin bawın qatn.

MÜ 30

8J\^y.Baysız pişe patşa.

İÇ18

iöm Bay sız bike padışa,

Neni bolsa qonışa.

MÜ 31

9JS^y.Bir şeşekeymen yaz bolmas.

İÇ19

jfâmBir şeşekmen caz bolmaz.

MÜ34

lOJVğy.Böri qılın taşlaşa da,

Opığm taslamas.

İÇ 19

£rmBöri tügin taşlar,

Varbklıya bayram etmek kolay. Zengine toy176 yapmakişmiĞr.

Başı başkanın aklı başka(dtr).

Başı başkanın aklı başka(dır).

Başka (yerde) yetişenin bağn katı, Löğdayetişenin toynağ 7 71 katı

Başka, (yerde) yetişenin ciğeri katı

Beysiz kadınpadişab(tır).

Beysiz kadın padişah(tnr),

Ne dsa. konuşur.

Bir çiçekle yaz dmaz.

Bir çiçekle yaz dmaz.

Kurt kılım dekse de,

Huyunu bırakmaz.

İM tüyünü döker,

Oiiyın taşlamaz.

Huyunu tarakmaz.

AN 258

11 JStgy. Erte ytirgcn yolma süyiner.

sevinir:

İÇ21

iömErte turğan col alır,

Erte tiylengen töl alır.

MÜ 49

(178)

Erken yürüyen ydurn

Erken kalkan yd ahr, Etken evlenen dd ahr.

Keçi veren koyun ahr, Hiç vermeyen ne alır?

Keçi veren koyun ahr, Hiç vermeyen ne ahr?

12J^y.Eşki bergen qoy alar,

Eş bermegen ne alar?

İÇ 21

.Kim Eşki bergen qoy alır,

Eş bermegen ne alır?

MÜ 46

13J\£y.Et körmegenge öpke tansıq.

R görmeyene ciğer ilginç(tir).

İÇ21

jKrmEt körmegenge ciğer tansıq.

MÜ 49

l4.Ngy.Qrrtnm aytqanm tmlamasan

C&rtayğanşa onmassın.

NB* 179

jûmC&rtmfi sözin tutmasan Oırtayğaşı onmazsın.

AN 287

Yaşhnm söylediğim dinlemezse Yaşlanıncaya kadar onmazsın17 9.

Yaşbmn sözünü tutmazsan Yaşlanıncaya kadar onmazsın.

15JV^y.Qız kimdi süyse sonıkı.

İÇ24

Krm.Qmfı kimni süyse kiyevvin odır.

Hz kimi sevse munki(dir). Kızmkimi sevse damadın odur.

Ulın kimni süyse kelinin odu*.   Cğhmkimi sevse    getirin  odar.

MÜ 64

Konuş180 bulma,kcsnşu bul.

Ev alma,konşu aL

16.Ağy.Qpnıs tappa, qonsı tap.

İÇ24

iömüy alma, qonşı al.

MÜ 94

 JSgy.Qorqpa marttın qısınan,

Qprq apreldin besinen.

İÇ24

.fâmQprq abirlinin beşinden, Cgizni ayırır eşinden.

MÜ 66

 .Ngy. Kerekpesti yıymasaö

Kerekkende tappassın.

İÇ23

Kim. Kerekmegenni ay,

Kerekken küni bolır.

AN 289

Kcrkmamartmkışmclan, Kcrk nisanın beşinden.

Kok nisanın beşinden, Cküzüaymr eşinden.

Gerekmeyeni toplamazsan Gerektiğinde bul(a)mazsm.

Gerekmeyeni topla, Gereken günü dur.

Çok gülmenin semi ağlamaktır.

Çtk gülen çok ağlar.

19Jv§y.Köp külkidifi astı sıyt.

NB* 192

iöm Köp külgen köp alar.

AN 295

Ngy.Mal malğa yetkenşe, Azrail yanğa yetedi.

İÇ25

Krm. Mal malğa cetkeşi,

Azrail canğa ceter.

AN 299

Mal mala, ulaşıncaya kadar, Azrail cam ufeşan(181)

Mal mala, ulaşıncaya kadar, Azrail cam ulaşır.

2 l

.Ngy. Martta baqa siymesin, Quralayda qırq tamsın,

Qrq tammasa bir tamsın.

İÇ26

Martta kurbağa işemesin,

Nisanda kırk (defa) damlasın

(yağmur yağsın),

Kok (defa yağmasa da) bt (defa

yağsan)/18 2)

Krm. Martta baqa siymesin, Abirlide bir tamsın.

MÜ 72

2 2 .Ngy. Onğannın üyine qobız kir er, Oomağannın üyine abız kirer.

İÇ26

jKrmQûacaqqa mal tabılır, Qömaycaqqa qaza tabılır.

MÜ 75

Ngy. Cksiz qızdın törkini yoq.

NB* 257

Krm. Cksiz qıznın törkini bolmaz.

MÜ 76

Martta kurbağa işemesin,

Nisanda bir damlasın (yağmur

yağsm).

Oıanm183 evine kopuz girer, Chmayanın evine hafız184 girer.

Chacağa mal bulunur, Olmayacağa kaza bulunur.

Cksüz kızın baba. eviyck( tur). Cksüz kızın baba evi olmaz.

Ngy. Sabanda sırlaspağan

indir da ınldasar.

İÇ27

Krm. Sabanda anlaşmağan

Qraqta töbeleşir.

MÜ 81

Saban (vaktinde) anlaşmayan Hasat (mevsiminde) bmldaşır.

Saban (vaktinde) anlaşmayan Orak (vaktinde) dövüşür.

25JSTgy.Seni şaqpağan yılan Mırt yaşasın.

Seni sokmayan yılan Binyaşasm

Bam değmeyen yılan Binyaşasm.

NB400

iömMağa tiymegen alan

Bin yaşasın.

VD33

26JV^y.Suw könney etik şeşpe.

ÎÇ28

iömSuw körilmeden balaq türilmez.

MÜ 84

Sufyu) germeden çizme(yi)

çıkarma.

Su görülmeden paça dürülmez.

2 7 .Ngy. Toqsansız torğay şırlamas,

Toymay yetim yırlamas.

İÇ29

İ3m Eöqsansız torğay şırlamaz,

Toymay öksiz orlamaz.

MÜ44

CtksarıL85sızseııçeötmez> Eöymadan yetim türkü söylemez

Ebksansız serçe ötmez,

Doymadan öksiiz türkü söylemez

Döküleniyala. Döküleni yala.

2 8 NJgy. Tögilgennen yalap qal.

İÇ30

Krm. Tögilgenden calap qal.

MÜ 90

29.Ngy.Uwıt,

Yaxşı bolsan bes kün suwıt,

Yaman bolsan yırmabes kün suwıt.

İÇ30

Krm. 80 delüw, 90 qantar, 100 uwıt, Yaqşı bolsan mirza uwıt Bir kün suwıt,

Gaman bolsan mirza uwıt 25 kün suwıt.

Şubat,

İyi dsan beş gün soğut,

Kötü dsanyirmibeş gün soğut

80 delüv, 90 kantar, 100 şubat, İyi dsan bay şubat Bir gün soğut,

Kötü dsan bay şubat 25günscğut

AN 309

İyilik et de suya at, Balık bilir.

Balık bilmese (de) Halik[87] faffir.

İyilik et de suya at, Balık bilir.

Balık bilmese (de) Halik bilir.

Ağy.Yaxşılıq et te suwğa tasla, Balıq biler.

Balıq bilmese

Xalq biler.

NB* 473

iömiygilik et te suwğa at, Balıq bilir.

Balıq bilmese Xaliq bilir.

AN 283

3 lJ\£y.Yaqında turğan tisleser, Alışta turğan kisineser.

İÇ31

Krm. Uzaqtaqılar kişneşir, Qıwıqtaqılar tişleşir.

AN 320

Yakında duran dişleşfr, Uzakta duran kişneşir.

UzaktakÜer kişneşir, Yakındakiler dişleşir.

32J\gy.Yaman tamaq yarlı eter, Yaman nepis qor eter.

İÇ32

Kim. Gaman tamaq carlı eter,

Öskin cürek qanlı eter.

MÜ 37

33 JSgy.Yazda tımağan qısta yırlar.

İÇ33

Krm. Cazda şalğan qışta oynar.

AN 322

Pisboğaz fakir eder,

Pisboğaz fakir eder,

Kabank yürekfkendini beğenmiş)

kanlıcder.

Yazda çalışan kışta şarkı söyler.

Yazda çalan kışta oynar.

Yaz günü fakirliğin günü(dür).

Yaz fakirin, kış varhkhnm.

Ngy. Yazlıqtın küni yarlılıqtm küni.

İÇ33

Krm. Caz carimin, qış barlımn.

AN 322

Ngy.Yaz yennet, qıs qıyamet.

İÇ33

KuilOş qıyamet, caz cennet.

AN 291

36Jv^y.Yigit öler dam qalar.

İÇ33

Krm, At ölir meydan qalır,

dgit ölir şan qalır.

MÜ 23

Yaz cennet, kış kıyamet Kış kıyamet, yaz cennet

Yiğit dür şanı kalır.

At diir meydan kalır, Yiğit dür şan kahr.

BİBLİYOGRAFYA

ADAMBAYEV, Baltabay, Tozğan Qazdı Toptanğan Qarğa Jeydi, Almatı 1991, 188 s.

AKÇOKRAKLI, Osman, Kırım’da Tatar Tamgalan, Akmesçit 1925.

AKÇOKRAKLI, Osman, Kırım’da Tatar Tamgalan, Emel Dergisi, S. 135, İstanbul 1983, s.168-169.

ALBANIY, Bayuzaq Opjabekulı, Tarıyxıy Tanım, Almatı 1994, 398 s.

AQQPZÎN, M., Qazaq Maqal-Mâtelderi, Almatı 1990, 286 s.

ÂLİMBAYEV, Muzafar, Maqaldar,Mâtelder,Jumbaqtar, Almatı 1978, 111 s.

BARTOLD, B. B., Otçyot o Komandirofke v Turkestan.

BASKAKOV, NA., Nogayskiy Yazık i Ego Dialektı, Leningrad 1940, 271 s.

BASKAKOV, NA., Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskva 1963, 562 s.

BAVBEK, Osman, Noğay Türkleri, TK XXIV, S.275(Mart), Ankara 1986, s.160-165.

CAFEROĞLU, Ahmet, Kafkasya Türkleri, TK IV, S.38(Aralık), Ankara 1965, s.172-178.

CAFEROĞLU, Ahmet, Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara 1994, 355 s.

CAFEROĞLU, Ahmet, Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Ankara 1995, 264 s.

ÇAĞATAY, Saadet, Kazakça Metinler, Ankara 1961.

ÇAĞATAY, Saadet, Nogay Atasözlerinden Birkaç Örnek, TDAY Belleten(1961), Ankara 1961, s. 47-51.

ÇENELİ, İlhan, Nogay Atasözleri, Türklük Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1985, S.l, s.11-54.

r .  ‘

DEVLET, Nadir, Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul 1989, 327 s.

DEVLET, Nadir, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ek Cilt, İstanbul 1993, 327 s.

DRİMBA, Vladimir, Dobruca Tatar Atasözleri=Dobruca Tatar Proverbs, Türk Folkloru Araştırmaları I, İstanbull985, s.25-36.

FAZIL, Rıza, Qayda Birlik Anda Tirilik, Taşkent 1971, 187 s.

G.ALİ, Ahmet Nagi; ABLAİ, Memet; VUAP, Nuri, Boztorğay, Bucureşti 1980, 384 s.

GÖZAYDIN, Ethem Feyzi, Kırım Türklerinin Yerleşme ve Göçmeleri, İstanbul 1948,111 s.

GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu, İstanbul 1993, 517 s.

GÜLENSOY, Tuncer, Kütahya ve Yöresi Ağızlan, Ankara 1988, 257 s.

HAKİM, Meryem, Kazak Atasözleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1980, S.9, s.237-242.

İNALCIK, Halil, Han ve Kabile Aristokrasisin. Sahib Giray Döneminde Kırım Hanlığı, Emel Dergisi, S.135, İstanbul 1983, s.51-73.

İNALCIK, Halil, Kmm Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı I, Ankara 1992, s.420.

İSMAİL, Zeyneş, Kazak Atasözleri, Ankara 1995, 417 s.

İVANOV, P. P., Oçerki İstorii Karakalpakov, Materyali po îstorii Karakalpakov VII, Moskva; Leningrad 1935.

Qazaq SSR Tanyxı(5 cilt), Almatı 1983.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul 1962, S.12, s.175-184.

Kazak Türkçesi Sözlüğü, (Qazaq Tilinin Tüsindirme Sözdigi’nden tere. Doç. Dr. Nuri Yüce ve diğerleri), İstanbul 1988, 328 s.

MAHMUT, Nedret; MAHMUT, Enver, Ayuw Qjılaq Batır, Bucureşti 1991, 252 s.

MAHMUT, Nedret; MAHMUT, Enver, Bozcigit, Bucureşti 1988, 261 s.

MINJAN, Nığmet, Qazaqtın Qısqaşa Tanyxı, Almatı 1994, 399 s.

MÜNİR, Erten, Diyarbakır Ağzı, Ankara 1994, 175 s.

PINAR, Saadet, Kazak Folklorunda Atasözleri, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1983, S.22, s.135-142.

RADLOFF, W., Proben VII, Santpeterburg 1896, s.I-XVI.

SARAY, Mehmet, Kazak Türkleri Tarihi, İstanbul 1993, s.107.

TAMİR, Ferhat, Barköl’den Kazak Türkçesi Metinleri, Ankara 1989, 170 s.

Temel Türkçe Sözlük(4 dit), (hazırlayanlar: Doç. Dr. Mertol Tulum ve diğerleri), İstanbul 1991,1532 s.

TEMİR, Ahmet, Kıpçak Edebiyatı, Türk Dünyası El Kitabı III., Ankara 1992, s. 103.

TEMİR, Ahmet, Nogay Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı I., Ankara 1992, s.435.

TOGAN, A. Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul 1981, 696 s.

TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul 1981, 537 s.

TURMANJANOV, Ötebay, Qazaq Maqal-Mâtelderi, Almatı 1993, 173 s.

TURMANJANOV, Ötebay, Qazaqtın Maqal-Mâteli, Almatı 1980, 352 s.

ÜLKÜSAL, Müstecip, Dobruca ve Türkler, Ankara 1987, 270 s.

ÜLKÜSAL, Müstecip; Dobruca’daki Kınm Türkleri’nde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970, 253 s.

ÜLKÜSAL, Müstecip, Kırım Türk-Tatarları, İstanbul 1980, 366 s.

YAKUBOVSKİY, A. YU., Altın Ordu ve Çöküşü, Ankara 1992, 277 s.

ZAJACZKOWSKİ, Wlodzimierz, Jezyk i Folklor Tatar o w z Dobrudzy Rumunskiej, Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk, 1975, s.26-33.

60 CAFEROĞLU, Ahmet, Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Ankara 1995, s.99.

61 Aynı eser. s. 107.

62 GÜLENSOY, Tuncer, Kütahya ve Yöresi Ağızlan, Ankara 1988, s.200.

63 Aynı eser, s.201.

64 Aynı eser, s.208.

65 Aynı eser, s.228.

7 9 Jfek. İ yttin qutırğanı ölgeni.

MA 54

İÇ22

Kim. İt qutırsa başına.

9 2 .Kzk. Jolavvşının azığı jolmda.

ÖT144

Ağy.Yolawşı yolğa yarasar.

İÇ33

Krm Çolağa col,

Baqağa köl kerek.

AN 323

97 Jtzk. Qaşıp ketsen şaşıp ket.

ÖT99

Ngy. Qa.şıp ketsen şaşıp ket.

İÇ23

iömQışıp ketsen saç85ıp ket.

12 4 Jfek. Kün j amam keter,

Adam j amanı ketpes.

BA143

12 8.Kzk Mısıqqa oyın kerek,

Tışqanğa ölim kerek.

ÖT166

8 Jfek. Ajal jetpey jan şıqpas,

Saran baydan nan şıqpas.

Zİ 155

Njgy. cel yetpey ölim yoq,

12 Jfek. Alma je de suw iş,

Arımasan mağan kel.

Jiyde je de suw iş, Semirmesefi mağan kel.

Zİ162

16 Jfek. Aman bolsa bul basım,

Tağı şığar bul şaşım

CT158

Ngy. Aman, bolsa bu basım,

Tağı şığar bu şaşım.

21 Jtzk, Aşşı menen tuşşını tatqan biler,

Alış penen jaqmdı jortqan biler.

zi 12

Ngy. Alış pan yuwıqtı yortqan biler, Aşı man tatli tatqan biler.

İÇ 13

26 J&k. Atın barda jer tanı,

Jelip jür de el tanı.

MH240

Ngy. Ataû barda el tanı,

Atın barda yer tanı.

İÇ15

32 Jfcfc.Awıl iytinifi quynğı qayqı.

CT92

Ngy.Awû iytinin quynğı qayqı.

İÇ16

41 .Kzk. Beynetsiz raxat joq.

CT8

Ağy.Cİymsız tanışlıq bolmas.

NB199

108 töre(töre):    Kıpçak   Türklerince,  Moğol    idaresindeki  devlette     han

sülalesinden gelen asilzade kimselere verilen ad. Kazakistan’da hala han sülalesinden geldiklerini iddia eden ve Kazak Türklerini oluşturan 3 jüzlük sisteme(3 büyük uruğ grubuna) kendilerini dahil etmeyen “Töre” adında bir Kazak tayfası yaşamaktadır. (O.D.)

47 J^cBulttan şıqqan kün aşşı,

Jaman kişinin tili aşşı.

crııı

Ngy.Yaman kisidin sözi aşı,

Yabağı tonnıü biyti aşı.

53 J£k.EIde tülki aştan ölmes.

ÖT22

62 Kzk. Erdin uyalğam ölgeni,

Emenniö. mayısqam sınğam.

ÖP 40

A^y.a)Ispaydın uyalğam ölgeni.

İÇ21

65 .Kzk. Er ötirik aytpaydı,

Ep ötirik aytadı.

ÖT132

Ngy. Er ötirik söylemes,

Ep ötirik söyler.

İÇ20

77 J^fcîyttiü işine sanmay jaqpas.

CT93

A^y.İyttin qursağına sanmay yaraspas.

İÇ22

119 Bu atasözü; «Kötü insan konuşup da kötülüğü anlaşılıncaya kadar, iyi inşam kimse bilmez.» manasmdadır. (O.D.)

127 gu atasözü; «Boynuzsuz keçi kendini oğlak sanır. Yani, bazı insanlar yaşları geçkin olsa bile kendilerini genç görmek isterler.» manasmdadır. (O.D.)

128 Daha önce de karşılaştığımız bu tür bazı atasözlerinde, her varyantın tarihin derinliklerinden birlikte çıkmış, tek bir atasözü olduğu açıkça belli olmakla beraber, aralarından birisinin değişik manada olduğu ve tamıtamma ters bir mesaj taşıdığını görmekteyiz. Buna göre, bu atasözünün de Nogay Türkçesi ile Kazak Türkçesi varyantları birbirlerine göre zıt anlam taşımaktadır. (O.D.)

 Bu atasözü; «Kadın ocak tutuşturmak için komşulunna ateş almaya bile gitse, bir yerde mutlaka dedikoduya oturur.» manasmdadır. (O.D.)

131 Bu kelime Kırım Çöl Türkçesi’nde her zaman “awız” şeklinde olmasına rağmen, bu atasözünde Türkiye Türkçesi’nin tesiriyle “ağız” şeklinde tesbit edilmiştir. Kelimedeki bu değişiklik ileri seviyedeki bir etkileşimle ilgili olduğu için kelimeye dokunmadık. (O.D.)

141 J£fc.Şoqpardı sala bilmegen

O/ine tiygizer,

İ yneni ustay bilmegen

Közine kirgizer.

ÖP 32

146 .Kzk. Tisi şıqqan balağa

Şaynap bergen as bolmas.15 l

.i&k.Törinen köri juwıq.

153 Jtzk. Tulpardın izi bitpeydi,

Tuyağı ketpeydi.

CT83

i^y.Tulpar bitpeydi,

Bitse ketpeydi.

İÇ30

15 4.Kzk. Tulpardın ottawı bir bolsa da

Juwsawı basqa.

ÖT84

Ngy. Tulpardın otlawı bir bolsa da

Yuwsawı basqa.

İÇ30

I48 kanbak(qanbaq, qamğaq): Bozkırlarda yetişen ve kuruyunca dibinden koparak rüzgarın tesiriyle savrulup yuvarlanan bir tür ot.

* Kaynak kişi: Gawhar Ojdıraliyeva, 1935 Jambıl doğumlu. Derleme yeri: Şayan/KAZAKISTAN.

* Kaynak kişi: Oarşığa Sügirbayeva, 1902 Jambıl-Qaroy doğumlu.

Derleme yeri: Jafiatas/KAZAKİSTAN.

49 J

Jaqsı jaqsı tüs körersin, Jaman jerde jatsan Jaman jaman tüs körersin.

ÖT115

JGmYaxşı çerde çatsan Gaman tiiş körmezsin.

RF76

155 yonga(janqa, janğa): Kesilen odun ve keresteden çıkan ufak parçalar, talaşın irisi.

157 yürük(jüyrik,yüyrik): Hızlı koşan.

159 urı(urı): Yiyecek ve içecekleri muhafaza etmek üzere ağzı dar, dibi geniş 3-4 metre

 derinliğinde kuyu. Evvela içerisine bir tabaka kuru saman döşenir, zahire doldurulur. Üstü samanla örtüldükten sonra toprakla ve taşla kapatılır. (ÜLKÜSAL,Müstecip; Dobruca’daki Kırım Türkleri’nde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970)

166 gu atasözü; «Çobanın değneği nasıl onun herşeyiyse, gelin de gelişiyle iyi ve kötü noktadaki pekçok şeye tesir etme durumundadır.» manasındadır. (O.D.)

172 buğra(buwra, bora): Erkek deve.

* Kaynak kişi: Gülnar Şadiyeva, 1964 Şımkent-Bayjansay doğumlu. Derleme yeri: Janatas/KAZAKİSTAN.

 gu atasözünde “semizlik” ile “zenginlik” kastedilmektedir.

 Bu atasözü; «Şüphe çeken adam suçunu kendi belli eder.» manasmdadır.

113 Jfek. Tuna kökte, tuzaq jerde.

BA171

Krm. Turna kökte, tuzaq çerde.

RF173

* Kaynak kişi: Bilen Şadiyev, 1931 Şımkent-Şayan doğumlu.

Derleme yeri: Şayan/KAZAKİSTAN.

176 toy(toy): Düğün, şenlik, eğlence, toplantı, cemiyet.

bu atasözünde Türkiye Türkçesi’nin tesiriyle “ev” şeklinde tesbit edilmiştir. Kelimedeki

bu değişiklik ileri seviyedeki bir etkileşimle ilgili olduğu için kelimeye dokunmadık.

(O.D.)

---

^[1] DEVLET, Nadir, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ek Cilt, İstanbul 1993,

s.287.

[2] CAFEROĞLU, Ahmet, Kafkasya Türkleri, TK IV, S.38(Aralık), Ankara 1965, s. 172-

^[3] ÜLKÜSAL, Müstedp; Dobruca’daki Kınm Türkleri’nde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970, s.8.

^[4] DEVLET, Nadir, Çağdaş Türk Dünyası, İstanbul 1989, s. 13 4.

^[5] Asya’da yaşayan Türk kabile adlannın ve tamgalanmn pek çoğuna Kırım’da rastlanmıştır. Kabile adlannın ve kullanılan tamgalann birbirine benzemeleri, Kınm Nogaylan (Çöl halkı) ile Asya Türkleri arasındaki ırkı ve tarihî yakınlığı gösterir. En çok rastlanan kabile adları ve tamgalan Kırgız ve Kazak kabilelerine aittir. ÜLKÜSAL, Müstecip; Dobruca’daki Kınm Türkleri’nde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970, s.250.

^[6] TEMİR, Ahmet, Kıpçak Edebiyatı, Türk Dünyası El Kitabı III., Ankara 1992, s. 103.

^[7] KARAMANUOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul 1962, S.12,s.l75.

^[8] GÖZAYDIN, Ethem Feyzi, Kınm Türklerinin Yerleşme ve Göçmeleri, İstanbul 1948, s.20.

^[9] Aynı eser, s.21.

^[10] İNALCIK, Halil, Kınm Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı I, Ankara 1992, s.420.

^[11] GÖZAYDIN, Ethem Feyzi, Kınm Türklerinin Yerleşme ve Göçmeleri, İstanbul 1948, s.30.

^[12] GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu, İstanbul 1993, s.383.

^[13] YAKUBOVSKÎY, A. YU., Altm Ordu ve Çöküşü, Ankara 1992, s. 208.

^[14] İNALCIK, Halil, Kınm Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı I, Ankara 1992, s.420.

^[15] Ajan eser, s.420.

^[16] İNALCIK, Halil, Han ve Kabile Aristokrasisi:I. Sahib Giray Döneminde Kınm Hanlığı, Emel Dergisi, S.135, İstanbul 1983, s.54.

^[17] MINJAN, Nığmet, Qazaqtın Qısqaşa Tanyxı, Almatı 1994, s.43,45.

[18] TOGAN, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul 1981,

s. 138.

^[19] Qazaq SSR Tanyxı II, Almatı 1983, s.270. {“BARTOLD, B. B., Otçyot o Komandirofke v Turkestan, s. 143.”dan naklen.}

^[20] Aynı eser. 38, 39.

^[21] BAVBEK, Osman, Noğay Türkleri, TK XXIV, S.275(Mart), Ankara 1986, s.160.

^[22] Aynı eser, s.161-162.

^[23] TOGAN, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul 1981, s. 139. {“Prodoljenye Drevnerossiyskoy Biblioteki, XI, 19, 60.”dan naklen.}

^[24] Asırlar boyu ormalarda yaşayıp 1040’iı yıllara kadar da yazılı bir dillerine bile rastlanamamış, savaşmayı bilmeyen Rus milleti, varlıklarını sürdürmek ve yok olmamak için harp uzmanı Türkleri, özellikle de Kazak Türklerini herşeyleriyle(giyim- kuşam, attan faydalanış, silah, savaş teknikleri ve yiyeceklerine kadar) taklit ederek savaşçı birlikleri kurmuş ve bunlara “Kazak” adım vermişti. (O.D.)

^[25] CAFEROĞLU, Ahmet, Kafkasya Türkleri, TKIV, S.38(Aralık), Ankara 1965, s.172-

174.

^[26] Qazaq SSR Tanyxı II, Alman 1983, s. 190. f’İVANOV, P. P., Oçerki îstorii Karakalpakov, Materyali po îstorii Karakalpakov VII, Moskva; Leningrad 1935, s.30.”dan naklen.}

^[27] TEMİR, Ahmet, Nogay Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı I., Ankara 1992, s.435.

^[28] BAVBEK, Osman, Noğay Türkleri, TK XXIV, S.275(Mart), Ankara 1986, s. 163.

^[29] O devirde kendilerine Kazak demeseler de, daha önce de bahsettiğimiz gibi, adı geçen bu göçebe halklar günümüz Kazak ve Nogay Türklerini meydana getiren ve bazıları daha başka çağdaş Kıpçak boylarında da bulunmakla birlikte, Kazak Türklerinde yoğun şekilde ömrünü sürdüregelen Argın, Kıpçak, Nayman, Konrat, Kerey, Calayır, Mangıt, Alem ve bunun gibi pek çok uruğlardan teşekkül etmişlerdi. (O.D.)

^[30] İNALCIK, Halil, Kınm Hanlığı, Türk Dünyası El Kitabı I, Ankara 1992, s.428.

^[31] İNALCIK, Halil, Han ve Kabile Aristokrasisi:!. Sahib Giray Döneminde Kırım Hanlığı, Emel Dergisi, S.135, İstanbul 1983, s.54. {Burada adı geçen Kazaklar Rus Kazaklan olmasa gerek. Çünkü aynı kaynakta daha sonra şöyle deniyor: «Sahip Giray’m devrinde ise Kınm Tatarlannın bu otlaklardaki en büyük tehlike Nogay tehdidi idi. Bir seferinde Baki ve Nogaylann 40.000-50.000 ata sürüp götürmelerinden endişe edilmişti.» (O.D.)}

^[32] RADLOFF, W., Proben VII, Santpeterburg 1896, s.I-XVI.

^[33] Aynı eser. s.429-430. {Bu bilgide, bu dört büyük uruğ ile Nogaylann aslmda birbirlerinden başka, apayn unsurlar olduğu gibi yanlış bir düşünce akla gelebilir ise de, bu adlandırmanın bölgeye geliş tarihleriyle ilgili olduğu ve Yalı boyu ve Bahçesaray Kınm Tatarlannın eskiden beri bu halklann hepsini birden “Nogay” diye adlandırdığını unutmamak gerekmektedir. (O.D.)}

^[34] GÖZAYDIN, Ethem Feyzi, Kınm Türklerinin Yerleşme ve Göçmeleri, İstanbul 1948, s.30.

^[35] TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, İstanbul 1981, s.362,363.

^[36] AKÇOKRAKU, Osman, Kırım’da Tatar Tamgalan, Akmesçit 1925.

^[37] AKÇOKRAKLI, Osman, Kırım’da Tatar Tamgalan, Emel Dergisi, S. 135, İstanbul 1983, s.168-169.

^[38] Aynı adet Kazak Türklerinde “aytıs” adıyla hala canlı olarak yaşamaktadır.

(O.D.)

^[39] ÜLKÜSAL, Müstecip; Dobruca’daki Kırım Türkleri’nde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970, s.249.

^[40] Bütün dünyada halk tabakasının değişik milletleri genel isimlerle adlandırdığı malumdur. Mesela; Türkiye Türklerince bütün zenciler Arap, bütün KafkasyalIlar Çerkeş, Araplarca bütün Arap olmayanlar Acem olduğu gibi şark dünyasmda da tüm çekik gözlü özellikle de Orta Asya halkları TATAR’dır. İşte bu sebepten dolayı Kırım Kazaklan da yıllarca hususiyle Türkiye Türkleri tarafından yanlış olarak “Tatar” adıyla adlandırılmışlardır. (O.D.)

^[41] ÜLKÜSAL, Müstecip, Kınm Türk-Tatarlan, İstanbul 1980, s.39,40.

^[42] DEVLET, Nadir, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, Ek Cilt, İstanbul 1993,

s.261.

^[43] tuwğan cer: Ana vatan, doğulan yer.

^[44] SARAY, Mehmet, Kazak Türkleri Tarihi, İstanbul 1993, s. 107.

^[45] Kuzey Kırım Türkleri kast edilmektedir. (O.D.)

^[46] ÜLKÜSAL, Müstecip; Dobruca’daki Kınm Türkleri’nde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970, s.8.

^[47] BASKAKOV, N.A., Nogaysko-Russkiy Slovar’, Moskva 1963, s.32.

^[48] CAFEROĞLU, Ahmet, Kafkasya Türkleri, TK IV, S.38(Aralık), Ankara 1965, s. 172-

174.

^[49] ALBANIY, Bayuzaq Opjabekulı, Tanyxıy Tanım, Almatı 1994, s.218.

^[50] SARAY, Mehmet, Kazak Türkleri Tarihi, İstanbul 1993, s.107.

^[51] MAHMUT, Nedret; MAHMUT, Enver, Bozcigit, Bucureşti 1988, 261 s.

^[52] MAHMUT, Nedret; MAHMUT, Enver, Ayuw Qulaq Batır, Bucureşti 1991, 252 s.

^[53] CAFEROĞLU, Ahmet, Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara 1994, s.271.

^[54] Aym eser, s.251.

^[55] CAFEROĞLU, Ahmet, Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Ankara 1995, s.20.

^[56] GÜLENSOY, Tuncer, Kütahya ve Yöresi Ağızlan, Ankara 1988, s.201.

^[57] CAFEROĞLU, Ahmet, Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Ankara 1995, s.99.

^[58] MÜNÎR, Erten, Diyarbakır Ağzı, Ankara 1994, s. 119.

6° CAFEROĞLU, Ahmet, Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Ankara 1995, s.20.

^[60] MÜNİR, Erten, Diyarbakır Ağzı, Ankara 1994, s. 111.

^[61] Aynı eser. s. 109.

[62] “ç” sesinin bulunmadığı Kazakistan Kazakçası için bu değişim söz konusu değildir. (O.D.)

^[63] Daha da ileri giderek Nogay Türkçesi’nde n>d>t değişiminin de olmadığmı söyleyebiliriz. Çünkü, Nogay Türkçesi’nde, Kırım Çöl Türkçesi’nde -m, -ni şekillerinde olan akkuzatif eklerinin -dı, -di, -tı, -ti şekillerinde, -nın, -nifi şekillerindeki genitif eklerinin de -din, -din, -tın, -tin şekillerinde mevcut olduğunu biliyoruz. Bu eklerin n konsonantıyla başlayan şekillerine ise yalnızca n, fi, m sesleriyle biten kelimelerden sonra rastlayabiliyoruz. Bize göre akkuzatif ve genitif eklerinin d ve t’li şekilleri bu ağıza Kazak Türkçesi’nden doğrudan yani yapılmış halde geçmiştir, d ve t sesleri arasındaki münasebet ise Türk şivelerinin hemen hemen hepsinde geçerli olan d>t değişiminden başka bir şey değildir. (O.D.)

[64] CAFEROGLU, Ahmet, Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ankara 1994, s.251.

^[65] Hatta Rusların Türk Dünyası’nda yaptıkları gibi hepsine ayrı ayn diller demek. (O.D.)

^[66] Bu kelime Kınm Çöl Türkçesi’nde her zaman “üy” şeklinde olmasına rağmen, bu atasözünde Türkiye Türkçesi’nin tesiriyle “ev” şeklinde tesbit edilmiştir. Kelimedeki bu değişiklik ileri seviyedeki bir etkileşimle ilgili olduğu için kelimeye dokunmadık. (O.D.)

Ngy. İyt ölerde qutırar.

[68] Bu kelime Kınm Çöl Türkçesi’nde her zaman “ışan” şeklinde olmasına rağmen, bu atasözünde Türkiye Türkçesi’nin tesiriyle “sıçan” şeklinde tesbit edilmiştir. Kelimedeki bu değişiklik ileri seviyedeki bir etkileşimle ilgili olduğu için kelimeye dokunmadık. (O.D.)

^[69] torsık(torsıq): Dumana konmuş, özel olarak işlenmiş deriden yapılan, yolcunun yanında su ve diğer içecekleri taşıdığı kap.

erk(erik): Bir işi yapabilme ve yaptırabilme gücü, söz geçerlik.

^[71] Bu atasözü; «Çalışan insan karnını doyurabilir, aç kalmaz.» manasmdadır.

(O.D.)

^[72] Bu atasözü; «Korkan kişiye herşey iki katı görünür Yani, korkan kişi herşeyi abartarak görür.» manasmdadır. (O.D.)

[73] kalca(qalja, qalca): Doğum yapan hanım için özel olarak kesilen hayvanın taze eti.

[74] Bu atasözü; «Evde kalmış kız birgün gelir evlenir.» manasında teselli mahiyetinde kullanılmaktadır. (O.D.)

^[75] Daha önce de karşılaştığımız bu tür bazı atasözlerinde, her varyantm tarihin derinliklerinden birlikte çıkmış, tek bir atasözü olduğu açıkça belli olmakla beraber, aralarından birisinin değişik manada olduğu ve tamıtamma ters bir mesaj taşıdığını görmekteyiz. Buna göre, bu atasözünün de Nogay Türkçesi ile Kazak Türkçesi varyantları birbirlerine göre zıt anlam taşımaktadır. (O.D.)

[76] Bu kelime Kırım Çöl Türkçesi’nde her zaman “dos” şeklinde olmasına rağmen, bu atasözünde Türkiye Türkçesi’nin tesiriyle “dost” şeklinde tesbit edilmiştir. Kelimedeki bu değişiklik ileri seviyedeki bir etkileşimle ilgili olduğu için kelimeye dokunmadık. (O.D.)

[77] toy(toy): Düğün, şenlik, eğlence, toplantı, cemiyet.

[78] b_u “janqa” kelimesi metinde “janğa” şeklinde tesbit edildi. (O.D.)

[79] Daha önce de karşılaştığımız bu tür bazı atasözlerinde, her varyantın tarihin derinliklerinden birlikte çıkmış, tek bir atasözü olduğu açıkça belli olmakla beraber, aralarından birisinin değişik manada olduğu ve tamıtamma ters bir mesaj taşıdığını görmekteyiz. Buna göre, bu atasözünün de Kırım Çöl Türkçesi ile Kazak Türkçesi varyantları birbirlerine göre zıt anlam taşımaktadır. (O.D.)

* Kaynak kişi: Bilen Şadiyev, 1931 Şımkent-Şayan doğumlu.

Derleme yeri: Şayan/KAZAKÎSTAN.

[80] Kaynak kişi: Gavvhar Oıdıraliyeva, 1935 Jambıl doğumlu.

Derleme yeri: Şayan/KAZAKİSTAN.

[81] g_u atasözü; «Cimrilik ederek kıskandığın malının hayrını görme.» manasmdadır. (O.D.)

^[82] bota(bota): Deve yavrusuna bir yaşına gelinceye kadar verilen ad.

[83] Kaynak kişi: Bilen Şadiyev, 1931 Şımkent-Şayan doğumlu.

Derleme yeri: Şayan/KAZAKÎSTAN.

^[84] şontuk(şontıq ton): Kısa kollu ve etekli kürk. (ÜLKÜSAL, Müstecip; Dobruca’daki Kınm Türkleri’nde Atasözleri ve Deyimler, Ankara 1970)

^[85] Bu kelime Kınm Çöl Türkçesi’nde her zaman “tüye” şeklinde olmasına rağmen, bu atasözünde Türkiye Türkçesi’nin tesiriyle “dewe” şeklinde tesbit edilmiştir. Kelimedeki bu değişiklik ileri seviyedeki bir etkileşimle ilgili olduğu için kelimeye dokunmadık. (O.D.)

^[86] Bu kelime Kınm Çöl Türkçesi’nde her zaman “üy” şeklinde olmasına rağmen,

İ91 Halik(xalq, xalik): Yaradan Allah(^c–^c-).