ESKİŞEHİR VE YÖRESİ KIRIM TATAR AĞZINDA
-p ZARF-FİİL EKİ
Arzu S. ERTANE BAYDAR*
-p zarf-fiil eki. Kırım Tatar Türkçesi edebî dilinde olduğu gibi Eskişehir ve yöresi Kırım Tatar ağzında da yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak ekin söz konusu ağızda fonetik Özellikler bakımından edebî dile göre bazı farklılıklar göstermektedir. Bu çalışmada ekin Kının Tatar ağzındaki ses yapısı ve işlevleri, zengin örneklerle ortaya konmaya çalışılacaktır.
Çok büyük bir hızla gelişen ve değişen dünyada ağız Özelliklen de yerlerini yavaş yavaş kültür diline bırakmaktadır. Bu dununda yapılan ağız araştırmalarının önemi daha da anmaktadır. Anadolu ağızları çok zengin dil verimleri ile doludur. Bu nedenle ağızlar üzerine yapılacak çalışmalar, özellikle de herhangi bir konu üzerinde hazırlanacak monografiler son derece gerekli ve Önemlidir.
1. Ekin Eskişehir ve Yöresi Kırım Tatar Ağzındaki Ses Yapısı
•p eki Kının Tatar Türkçesi edebî dilinde ünlü ile biten fiillere doğrudan, ünsüz ile biten fiillere ise -ı ya da -i yardımcı ünlülerinden biri yardımıyla eklenir. Eskişehir ve yöresi Kırını Tatar ağızlarında ise edebî dildekinin aksine -p eki önündeki yardımcı ünlünün. -ı, -i yanında dar-yuvarlak şekli (-u, -ü) de vardır.
1.1. Unlu ile Biten Kelimelerden Sonra
Başörtülerin, yazmaların köşelerin baylap, köyün epsin dolanalar. (1-83)
[Başörtülerin, yazmalann köşelerini bağlayıp köyün her tarafım dolanıyorlar.]
Birer sıra aytayım bomasa ekişer sıra aytıla ya, yerin sıymaz, şiy etmez dep birer kere de geşiyim. (1-6)
[Birer defa söyleyeyim, olmazsa -iki şer defa söyleniyor yaverin yetmez, şey etmez diye birer defada bitireyim.]
Eee garda merdiven yasap tâ cemsenin üstüne şığıp, şiylerni kömdük benzinler ni, taqımlarnı.(l3-25)
[Eee karda merdiven yapıp ta cemsenin üstüne çıkıp şeyleri -benzinleri, takınılan- gömdük.]
Eer qurt sürüsü gelirse zeten parşalap ketcek, canavar sürüsü. (13-81)
[Eğer kim sürüsü gelirse -canavar sürüsü- zaten parçalayacak.]
Emen Muammer de boncuqlarnı ne toplap toplap berdi mağa. (1-208)
[Hemen Muammer de boncukları ne toplayıp toplayıp bana verdi.]
Kıyevni qapap qaytarlar. 12-86
[Damadı kapatıp geri dönerler.]
Men sabâ turğanen eş aşamay edim. İş turğan sora, işim pıtken sora betim, qolum cuvup, tişim pırşalap, şaşım tarap ondan sora qâvaltı ete edim. (1-580)
[Ben sabah kalkar kalkmaz hiç yemek yemiyordum. İşim bittikten sonra elimi yüzümü yıkayıp, dişimi fırçalayıp, saçımı tarayıp ondan sonra kahvaltı ediyordum.]
Olan yaq, taşlap ketilir. (1-229)
[Oğlan tarafı bırakıp gider.]
Ondayın etip, istep qaytarlar. (2-17)
[Öyle edip. isteyip geri dönerler.]
Sıqı tutup, yani senek çarpmasın mağa dep köterip sala edim.
(3-7)
[Sıkı tutup, -yani yaba bana çarpmasın diye- kaldırıp salıyordum.]
Zaten babam alıp azırlap er şiyni, şuvallarman, tenekelermen, sandıqlarman. (1-155)
[Zaten babam her şeyi çuvallarla, tenekelerle, sandıklarla alıp hazırladı.]
1.2. Unsuz ile Biten Kelimelerden Sonra 1.2.1. Tonlu Ünsüzlerden Sonra
Bunun ustası da ölgen son eki tane atı boğan, Qaraker atman, Ciren atnı ala diyar diyar gezip köylerde onun bunun tamir etilcek saati bolsa ete, oragını pişe, yardımğa muhtaç kişilerge cuvurûp, yardımda tabılıp, erkesin gönlünü alğan, özü, cartı şalaşında yaşap, neşeli, şen, mısqıl bir caşımız. (22-107)
[Bunun ustası da Öldükten sonra iki tane atı -Karaker atla Ciren atı- alıp. diyar diyar gezerek köylerde onun bunun tamir edilecek saati varsa tamir edip. orağını biçip, yardıma muhtaç kişilere koşup yardımda bulunup herkesin gönlünü alan kendi eski çadırında yaşayan neşeli, şen. alaycı bir gencimiz.]
Er Körgenin dos bilip sır aytma. (4-109)
[Her gördüğünü dost bilip sır söyleme.]
Eski balaban lastik Kiyip keleyatırğanın tuyaman, annem kelgenin tuyaman. (1-556)
[Eski. büyük lastik giydiği için gelmekte olduğunu duyuyorum, annemin geldiğini duyuyorum.]
Qoy, sıyır savıp, cün yigirip, örüp, on beş yaşından sora da özi şeyizlerini toplarlar. (22-46)
[Koyun, sığır sağıp yün eğilip. Örüp. on beş yaşından sonra da kendi çeyizlerini toplarlar.]
Men, şindi Toy arabasını toqtatırlar, kelin arabasın, bir tane ğîrep veya şe\re baylarlar bir şiyge, kiyevin yaqınlarından birsinin minip şıqqan atına. (12-59)
[Ben. şimdi düğün arabasını durdururlar, -gelin arabasını-damadın yakınlarından birisinin bindiği ata bir tane süslü Örtü veya oyalı mendili bağlarlar.]
O arada kök gürliy, şimşek çatır çatır çat bir şatlay amma onı da köterip ata. (4-37)
[O arada gök gürlüyor, şimşek çatır çatır çatlıyor ama onu da kaldırıp atıyor.]
Pantolonu cırtılıp tüştû. (1-415)
[Pantolonu yırtıldığı için düştü.]
[Şimdi gelinler kendileri yürüyüp biniyorlar ya. ben de kendim yürüyüp bindim.]
1.2.2. Tonsuz Ünsüzlerden Sonra
Darıla, gücene totay qız, qaytıp kete. Ondan son qurt Ali anlay ki totay qız (22-126)
[Darılıp güceniyor büyük kız. geri dönüp gidiyor. Ondan sonra Kurt Ali anlıyor ki büyük kız…]
Em özün çiğit şaqırasın
Em de catıp yuqlaysın (1-32)
[Hem kendin yiğit çağırıyorsun
Hem de yatıp uyuyorsun]
Kıılûşûp, qucaqlaşıp, oynaşıp keşenin devamını ketireler. (22-
233)
[Gülüşüp, kucaklaşıp, oynaşıp gecenin devamını getirirler.]
Qaç sene boldu kelgenimiz, unutup qaldıq Oırım’nı. Bala ekende keldik. (2-2)
[Geleli kaç sene oldu Kırım’ı unuttuk. Çocukken geldik.]
Maya üretip mayalaymız hamurnu. (20-25)
[Maya üreterek hamuru mayalıyoruz.]
Ondayın etip, istep qaytarlar. (2-17)
[Öyle edip. isteyip geri dönerler.]
Sen cılamay kim cılar ay cüreği taşıp (1-15)
[Sen ağlamadan kim ağlar ay yüreği taşıp]
Tabi kelin alıcılar baqırtıp keldi. (1-372)
[Tabi gelin alıcılar bağırarak geldiler.]
Uzun qış keşelennde bir araa kelip otnun şevresinde em qımız raqı işp em anlatırlar. (22-15)
[Uzun kış gecelerinde bir araya gelip ateşin çevresinde hem kımız, rakı içip hem anlatırlar.]
2. Ekin İşlevleri 2.1. Fiilin Tarzını / Durumunu Bildirir
Babam camige kiyinip kete. (1-62)
[Babam camiye giyinip gidiyor.]
Başörtülerin, yazmalann köşelerin baylap, köyün epsin dolanalar. (1-83)
[Başörtülerin, yazmaların köşelerini bağlayıp köyün her tarafım dolanıyorlar.]
Bîr de eki kişi bîr de arqadaşı veyâut yaqını birdiy etip otııra ekenler de onu köterip arabaa sala ekenler. (1-361)
[Bir de iki kişi. bir de arkadaşı veyahut yakmı beraber otumyorlaımış da onu kaldmp arabaya gömrüyorlarınış.]
Keteceksin keteceğ ay bayırlar aşıp (1-14)
[Gideceksin gidecek ay bayırlar aşıp]
Sen cılamay kim cılar ay cûreği taşıp (1-15)
[Sen ağlamadan kim ağlar ay yüreği taşıp]
Sıqı Tutup, yanı senek çarpmasın mağa dep koterip sala edim.
(3-7)
[Sıkı tutup, -yani yaba bana çarpmasın diye- kaldırarak salıyordum.]
2.2. Fiilin Zamanını Bildirir
Meni korüp can da kuy (1-48)
[Beni gördükçe yan da yan]
2.3. Fiilin Sebebini Bildirir
Ekisi qaşalar yılıp askerlikten. (21-27)
[Askerlikten yıldıklan için ikisi kaçıyor.]
Eski balaban lastik kiyip keleyatırğanın Tuyaman, annem kelgenin tuyaman. (1-556)
[Eski. büyük lastik giydiği için gelmekte olduğunu duyuyorum, annemin geldiğini duyuyorum.]
2.4. Âna Fiilden Önce veya Arka Arkaya Yapılan Hareketi Bildirir
-(y)Ip/-(y)Up’lu zarf-fiil, bağlı bulunduğu esas fiildeki hareketten biraz önce gerçekleşmiş olan bir hareketi karşılar. Bu hdlanılış ile, şekilce, esas fiildeki kipin yehni dolduran bir “ikame” özelliği arka arkaya aynı şekil yapısındaki kiplerin tekrarım önlemek üzere, bir önceki fiilin çekim eki atılmış ve yehne -(y)Ip/-(y)Up zarf-fiil eki getirilmiştir. (Korkmaz 2003: 999)
Bu Tatarlar gene postlardan yasalğan çalaşlarında ballarnı östürûp, daa cûrûmee başlamadan at üstünde oturturlar. (22-12)
[Bu Tatarlar gene postlardan yapılan çadırlarında çocuklarım büyütüp büyütürler, daha yürümeye başlamadan at üstüne oturturlar.]
Şimdi acige ketip keldi. Acı Zekeriya oldu. (1-302)
[Şimdi hacca gidip /gitti geldi. Hacı Zekeriya oldu.]
3. Ekin Görevleri
3.1. Tekrar Grubu Oluşturur
3.1.2. Avneıı Tekrarlar
Emen Muammer de boncuqlarnı ne toplap toplap berdi mağa. (1-208)
[Hemen Muammer de boncukları ne toplayıp toplayıp bana verdi.]
Tabaq börek pişirip pişirip Tabaq börek pişirip pişirip (22/217)
[Tabak börek pişirip pişirip Tabak börek pişiıip pişirip]
3.1.3. Yakın Anlamlı Tekrarlar
Caşların başında da bir qodaman bolııp, onlarnı bek sayıp sürerler. (22-19)
[Gençlerin başında da bir kodaman olur. onları pek sayıp severler.]
3.2. Birleşik Fiil Oluşturur
3.2.1. Tasvir Fiilleri
3.2.1.1. tur- [dur-] Yardımcı Fiili ile
Ballar tabi anlamay bunu, qarap turalar. (19-71) [Çocuklar tabi anlamıyor bunu. bakıp duruyorlar.]
Faqat o sıçanday belli bolup tura edi. (17-99) [Fakat o sıçan gibi belli oluyordu.]
Mağa yirmi beş quruş berip tur. (1-515)
[Bana yirmi beş kuruş ver.]
Şıqtım, otura, aqşam sat qaş, sat on bîrgeşik qızlar şala oynay, caşlar da qapının avzından qarışıp turalar.(l-214)
[Çıktım oturuyor, akşam saat kaç. saat on bire kadar kızlar çalıp oynuyor, gençler de kapının ağzından karışıyorlar.]
Şıqtım yuqarğa qurtarıcı şoforu beklep tura. (13-50)
[Yukarıya çıktım, kurtarıcı şoförü bekleyip duruyor.]
3.2.1.2. kal- Yardımcı Fiili ile
Erkes birbirlerine ediyesini bergende OıırtAli şaşırıp qala. (22-
124)
[Herkes birbirine hediyesini verince Kurt Ali şaşırıp kalıyor.]
Qaç sene boldu kelgenimiz, unutup qaldıq Oırım’nı. Bala ekende keldik. (2-2)
[Geleli kaç sene oldu Kırım’ı unuttuk. Çocukken geldik.]
Sallanıp qaldıq. (13-72)
[Sallanıp kaldık]
Yuqlap qaldım, turdum. (1-523)
[Uyuyup kaldım, uyuyup durdum.]
3.2.1.3. sal- Yardımcı Fiili ile
Uyerge kelgen zamanda ana taşı gediğine qoyma derler ya, o zaman bunu ayttp sahrsın. (17-138)
[Oraya geldiği zaman taşı gediğine koyma derler ya. o zaman bunu söylersin.]
3.2.1.4. kel- [gel-] Yardımcı Fiili ile
Neyse arqadas diyo ben senin qizin istep keldim diy. (7-25)
[Neyse arkadaş, ben senin kızım istedim diyor.]
3.2.1.5. cûr- [yürü-] Yardımcı Fiili ile
Bunlar o tav senin bu cılğa menim dep kös etjp cürerler. (22-7)
[Bunlar o dağ senin, bu dere benim deyip göç ederler.]
Ondan sora balaban ballarğa da şeker toplap cüre. (1-S4)
[Ondan sonra büyük çocuklara da şeker topluyor.]
Oırım’da neday yaşanıp cûrülgen bek bilmiymiz. (22-3)
[Kırım’da nasıl yaşandığını pek bilmiyoruz.]
3.2.1.6. cat- [yat-] Yardımcı Fiili ile
Avuzına burnuna qum topraqlar tolup çatır (17-6)
[Ağzına burnuna kimi topraklar doluyor.]
Col boyunda bır balaşıq, olup çatır (17-5)
[Yol boyunda bir çocuk Ölmüş.]
Oart babaylar cenazesin qtlıp çatır (17-7)
[Büyük babalar cenazesini kılıyor.]
3.2.1.7. al- Yardımcı Fiili ile
Sora Mııqaddes ‘ten portaqal satıp alaman. (1-539)
[Sonra Mukaddes’e portakal satıyorum.]
3.2.1.8. ket- Yardımcı Fiili ile
Orda aytıp ketken. (13-78)
[Orada söyleyip gitmiş.]
4. -p Ekli Zarf-Fiil / Zarf-Fiil Grubunun Kullanıklığı Cümlelerde Zaman Sıralaması
•p ekli zarf-fıil / zarf-fîil grubu bazı kullanılışlarda ana cümlenin yükleminin belirttiği hareket ile aynı zamanda bazı kullanılışlarda ise ana fiilin belirttiği hareketten Önce yapılan hareketi ifade etmektedir.
4.1. -p Ekli Zarf-Fiil / Zarf-Fiil Grubu Ana Fiilin Belirttiği Hareketten Önce Olan / Yapılan Hareketi ifade Eder
Eğer ZP’nın tam fiili “son sının vurgulayan” (“Finaltransfonnativ”) cinsten ise, hareketin önemli noktası “sonuç”udur. Bu durumda, TP’nın gösterdiği hareket, ZP’mn sonuç noktasından sonra başlamaktadır; burada zaman süreçlerinin birbirini takip ennesi söz konusudur. (Uğurlu: 1999a: 1185)
Başörtülerin, yazmalann köşelerin baylap, koyun epsin dolanalar. (1-83)
[Başörtülerin, yazmaların köşelerim bağlayıp köyün her tarafım dolanıyorlar.]
—* Yukarıdaki cümle [Onlar. Önce başörtülerin, yazmaların köşelerini bağlıyorlar, sonra da köyün her tarafını dolanıyorlar.] şeklinde de yorumlanabilir. Bu cümlenin [Onlar, başörtülerin, yazmaların köşelerini bağlarken (başörtülerin, yazmaların köşelerini bağlamaya devam ederken) köyün her tarafım dolanıyorlar.] şeklinde yorumlaımıası mümkün değildir. Yani bu cümledeki -p ekli zarf-fiil grubu ana fiilin belirttiği hareketten Önce yapılan bir hareketi ifade etmektedir.
Maya üretip mayalaymız hamurnu. (20-25)
[Maya üreterek hamuru mayalıyoruz.]
—* Yukarıdaki cümle [Biz Önce maya üretiyoruz sonra da bu mayayla hamuru mayalıyoruz.] şeklinde de yorumlanabilir. Maya üretme işi hamuru mayalama işinden Önce yapılmıştır. Bu cümlede de •p ekli zarf-fİil grubu ana fiilin belirttiği hareketten önce yapılan bir hareketi ifade etmiştir.
Ne qadar aldılar bilmiymen menden de ya işte eki yüz mü edi o zaman, eki yüz elli mi edi, nedi, bir taqîm aldılar ondan sora şujıp tagsige minsetip oturttular meni. (1-389)
[Benden de ne kadar aldılar biliniyorum ya. işte iki yüz müydü o zaman, iki yüz elli miydi neydi, bir takım aldılar: ondan sonra çıkıp, taksiye bindirip beni oturttular.]
—»Bu cümle […. Onlar Önce beni taksiye bindirdiler, sonra da otuıttular.] şeklinde ifade edilebilir. Cümlenin [Onlar beni taksiye bindirirken oturttular. / Onlar beni taksiye bindirmeye devam ederken otuıttular.] seklinde yorumlanamayacaâı açıktır. Bu Örnek cümlede de •p ekli zarf-fiil grubu ana fiilin belirttiği hareketten önce yapılan bir hareketi ifade etmektedir.
Şimdi kelinler özü cürup mine yâ, men de özüm cûrûp mindim.
(1-362)
[Şimdi gelinler kendileri yürüyüp biniyorlar ya. ben de kendim yürüyüp bindim.]
—* Bu cümle de […. Ben de kendim yürüdüm, bindim / yürüdüm ve bindim.] şeklinde yorumlanabilir. Çünkü yürüme işi biımıe işinden Önce yapılmıştır. Yürürken de binilemeyeceği için -p ekli zarf-fİil cümledeki ana fiilin belirttiği hareketten Önce yapılan bir hareketi ifade etmiştir.
4.2. -p Ekli Zarf-Fiil / Zarf-Fiil Grubu Ana Fiilin Belirttiği Hareket ile Aynı Zamanda Olan Yapılan Hareketi İfade Eder
Eğer ZP’mn tam fiili, sınır vurgulamayan cinsten ise, temel parça ile “zaman süreçleri” örtüşmekte; diğer bir ifade ile, ikisi de “aynı zamanda”gerçekleşmektedir. (Uğurlu 1999a: 1184)
Asker kop, insan kâp, yüzlerce insan ittirip şalıştırdıg qıırtarıcını. (13-106)
[Asker çok. insan çok. yüzlerce insan ittirerek kurtarıcıyı çalıştırdık.]
kurtarıcıyı çalıştırdılar çalıştırdık. Biz ittirmeye devanı ederken kurtarıcı çalıştı vb.] şeklinde de yorumlanabilir. Yani bu cümledeki -p ekli zarf-fîil ana fiilin belirttiği hareket ile aynı zamanda yapılan bir hareketi ifade etmektedir.
Kuluşüp, qucaqlaşıp, oynaşıp kesenin devamını ketireler. (22-
233)
[Gülüşüp, kucaklaşıp, oynaşıp gecenin devamını getirirler.]
—»Bu cümle [Gülüşerek gülüşürken, kucaklanarak / kucaklanırken, oynaşarak oynaşırken gecenin devamını getirirler.] şeklinde yorumlanabilir. Bu cümledeki -p ekli zarf-fiiller ana fiilin belirttiği hareket ile aynı zamanda yapılan hareketi ifade etmektedirler.
Sen cılamay küm cıîar ay cûreği taşıp (1-15)
[Sen ağlamadan kim ağlar ay yüreği taşıp]
—♦Bu cümle de […. Yüreği taşarak kim ağlar. Kim yüreği taşarken ağlar.] şeklinde yorumlanabilir. Bu Örnek cümlede de -p ekli zarf-fiil grubu ana fiilin belirttiği hareket ile aym zamanda yapılan bir hareketi ifade etmektedir.
Sonuç
•p zarf-fiil eki Eskişehir ve yöresi Kırım Tatar ağzında farklı şekillerde, görevlerde ve işlevlerde kullanılmaktadır. Yukarıda verilen tamklı Örnekler de bunu göstermektedir.
Ekin bu çeşitli kullanılış, görev ve işlevlerinin dile kattığı zenginlik bir kez daha bu çalışmayla ortaya konulmuştur.
Ağızlar üzerine derinlemesine yapılacak her çalışma Anadolu ağızlarının her bakımdan son derece zengin olduğunu ortaya koyacaktır. Yapılan her ağız araştırması Türk dilinin ayrı bir problemine çözüm getirmekte ve dilimizin birçok bilinmeyen yönünü açığa çıkarmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi ağızlar yerlerini hızla standart dile bırakmaktadır. Bir an Önce bu Önemli dil ve kültür verimlerinin derlenip incelenerek, değerlendirilmesi gerektiğini bir kez daha vurgulamak istiyoruz.