KIMIZ

Burında nogaylar tütin de tartpaganlar, işki de işpegenler desem ötirikşi bolar edim. İşki de bolgan, êdemler keyiplenip te bilgenler, tütin de tartkanlar.
Halkımızdıñ bir talay işki asları da bolganlar. A sölegi zamanlarda olar bolmaganlarday bolıp ta turılar. Özimizdiñ êdemniñ deniñe darmanday bolıp yagatagan işki zatlarımızdı koyıp, baska halklardıñ bastı sastıratagan, êdemdi mıy esirik etetagan zatlarıñ nege êle köterip alıp yuremiz. Mine bizim baytaldıñ sütinnen etiletagan kımızımızdı alıp karayagıñız. Êli bizim nogaylardıñ köbisi onıñ ne ekenin de bilmeydiler. Burında ol bizim ata-babalarımızdıñ bir degen süyip işetagan zatı bolganıñ biz burıñı yırlardan, takpaklardan, habarlardan bilemiz. Mine munaday bir bala yırdı alıp karayık:

Kak-kak kargalar,
Kanatı man yorgalar,
Yaman suvda balık bar,
Yagasında yılkı bar.
Ol kimniñ yılkısı?
Biakay baydıñ yılkısı.
Biakay saga ne berdi?
Bir alasa tay berdi.
Oyga-kırga şap dedi,
Kımızlı üyge kir dedi.
Kımızınnan bermese,
Kızın al da kaş dedi.

Burın kımızdı nogaylardıñ yası da kartı da işkenkenler. “Kımız işip kızarıp” degen sözdi men köp kartlardan êvelgidiñ akında habarlaganlarında esitkenim bar. Soldı da okuvşım, burınlarda nogaylar kımız etkenler em oñı aylak bek süyip işkenler. Nege deseñ ol êdemniñ deniñe lêcin bolıp yagatagan zat eken.
Aytayagım, bir neşe yıldıñ arı yagında Yakutiyaga barmagan bolsam, men de onıñ tek atın esitip, öziñ körgen de, işken de bolmas edim.
Yakutiyadıñ keñ yerlerinde, topar-topar bolıp, üyirilip yılkılar yurediler. Yakut atlar tamam burıngı tarpan (kiyik) atlarga usap kelediler. Olar tebenteli, kayday yelge de, suvıkka da tözimli boladılar. Özleri de kısı-yazı otlap yurediler. Siz, okuvşım, Yakutiyada kısta sonday kalın kar bolaturıp, atlar kaytip otlaydı ekenler dep, seyirsinmege bolasız. Otlaydılar, tamam burıngı tarpan atlarday bolıp, aldı ayakları man kardı tebip aşıp, kar astında yatkan ölendi aşaydılar. Kısta atlardıñ söytip keşinüvlerine “Tebenevka” deydiler. “Tep” degen sözden şıgıp aytılataganı körinip te turı…
Aytayagım kımız. Ol sakalardıñ bir degen işetagan asları. Em biz konak bolıp Yakutiyadıñ bir kımız etetagan fermasında boldık.
Üyken çoron dep atalatagan agaş savıtlarga müldiretip kımız toltırıp yolıktılar bizdi fermadıñ kullıkşıları. Çoronnan kımız simirdik, Konakbaylarga mıñ müsirev ayttık.
Bulayda çorondı körgendey, basıma kelgen oydı aytıp ozalmay bolmayman.
ÇORON. Sol sözdi esitkendey, işimnen bêlenşe kere kaytardım. Bizim bir sözge usatıp kaytardım. Tagı da tigilip sol savıtka oylı bolıp karadım. “E-e, munavı bizim Nogaylardıñ şara deytagan savıtına usaydı da”. Atı da kelisedi. “Çoron” – “Şara”. Sakalar (yakutlar) “ş” sestiñ ornına “ç”, “a” sestiñ ornına “o” sesin kullanadılar. Soldı da “çoron” ol bizim “şara” eken-av. Tek agaştan etilgen. Burınlarda bizim halk ta köp savıtlardı agaştan etkendi de. Nogaylarda burın, agaş şaralarga müldiretip kımız kuyıp, kelgen konakka işirgenler. Ene sol ata-babalarımız etken yahşı êdetti sakalardıñ yeriñde kördim. Körip halkımızdıñ burıñı yaşavınıñ bir kesegin köz aldıma êkeldim.
Ötirigi neden kerek, men yaşavımda birinşi kere körip turı edim kaytip attı savataganların, kaytıp kımız etetaganların. Kımız baytaldıñ sütinnen etiledi. Biz bargan fermada ellige yuvık savılatagan baytal bar edi. Aldın baytallardı kol man savgan bolsalar, êli maşin men savadılar. Tamam sıyırlardı savganday etip savadılar. Sütti süzediler em oñnan soñ oga kımız etetagan uytkıdı, taslaydılar. Attıñ süti uytkı man, yuvırttay bolıp uyımay, yuka pisilgen maydıñ ayranınday bolıp aşıydı. Birerde êrüv uyılgan kımız bozaday börtip-börtip kaynaydı. Ene sonday kımızdı işip-toyıp bolmaydı. Ol êdemge lêcindey bolıp yagadı dep, bizge kımız etetaganlar habarladılar. Kımızdıñ uytkısına kur dep aytadı ekenler.
Kımız akiykatlay da, êlemet zat eken. İşseñ, işgiñ keledi, êdemniñ köñilin aşadı, denin aska soktıradı. Kımız em dep burınlardan beri aytılıp keleyatır. Onı man bizim ata babalarımız köp avıruvlardı emlegenler. Böten de bek ol karın, şek avıruvlardı em öpke marazdı emlevge bek yaraydı deydiler.
Kımız êdemlerge aylak bek köpten beri belgili bolgan zat, 2.400 yıl munnan aldın belgili grek istorigi Gerodot: “Kara deñizdiñ sırt betlerinde yaşaytagan köşkinşi halklar at sütinnen etilgen êlemet zattı işediler”, – dep aytkan.
Kımız êdemniñ suvsının tez kandıradı, arıp turgan dendi yanlandıradı, dem beredi. At süti êli êlimlerdiñ aytuvlarına köre, anadıñ sütine yuvıklap keledi em onada seker, türli vitaminler, mineral tuzlar köp. Sütten kımız etkende, ol zatlar êdemniñ deniñe yeñil siñediler. Ene sonıñ üşin de kımız em bolıp sanaladı.
Kımız-em. Tek mine onı tabuv kıyın. Biz betlerde attı birev de savmaydı. At özi de batta-zatta yolıgadı.
Sakalar uzak yaşaydılar. Mundagı suvıklarga da karamay, Yakutiyada yası yüzden ozgan êdemlerdiñ sanı köp. Ol zatka, sakalardıñ özleriniñ aytuvlarına köre, kımız em attıñ eti dem beredi.
Nogaylar kımızdı mıttılar. Kaytarma eken ol kaşan bolsa da bizge? Belki êle ösip keleyatırgan yas nesil, babalarımızdıñ êdemniñ yanına lêcin bir işetagan yahşı zatı bar edi, dep kımızdı kızarıp işeyek bolsa da kim biledi.
Menimşe, halktıñ êrüv êvelgisi mıtılmaga kerek tuvıl. Kuday berse kımız da kıdırıp kaytar.

SUYUN KAPAYEV

NOGAYDIÑ ÜYİ

Düzenleyen: Hasan Basri Eryiğit.