Narik ulu Çora

Erte-erte Narik deb, Qaraçayğa honşu bir Noğay elde caşağan bir adam bolğandı. Künnü birinde anı qatını tulpar bir caş tabhandı, atına Çora atağandıla. Tamam ol kün Narikni baytalı da egiz taila tabhandı, bulanı ekisi da tulpar bolğandıla, biri sarı, biri da qara.
Mından talay cıl ozğandan sora, honşu cerleden bir biy, wuğa aylana kelgendi da, Narik caşağan elge kirgendi. Narikni baçhasında otlay turğan bir qoynu athandı da urğandı. Narik, biyni etgenine razı bolmağandı, alay a cuq aytırğa amal tabmağandı.
Bu közüwde Narikni caşı Çora qarıwu, aqılı bıla da nögerlerine al bermegen kamsıq bir caşçıq bolub öse turğandı. Bir kün ol teñlerini biri bla oynay kelib bir caşnı cılathandı. Cılağan caşnı anası da aña açıwlanıb: «Sen allay tulpar eseñ, qarıwuñu kesi teñiñde sınama da baçhağızda otlay turğan qoyuğuznu uşqoq bıla urub, atağız Narikni da hılikge etib ketgen zalim biyde sınasaña!» -degendi. Çora munu eşitkenley üyge kelib, qoynu öltürüb ketken biyni kim bolğanın soradı. Atası munu aytırğa süymeydi. Alay bolsa da, Çora aytdırmay qoymaydı.
Dağıda talay cıl ozadı. Çora da künden küñe ösedi, cawğa cawluq, tosha tosluq eter caş boladı. Bir kün Çora qara atına minib, sawutun – sabasın da baylab, ol biyni tabıb dert cetdirirge deb, colğa çığadı. Keb barmay, Çora biyni cılqı qoşuna cetedi. Cüzle bıla cılqı at otlay, qatlarında da – cılqıçıları. «Men Narik ulu Çorama, bu cılqı bügünden arı biyni tüldü, menikidi, men bılanı kesi caşağan cerime süreme. Seni biyiñ kerti biy ese, ızımdan sürüb ceter da menden cılqısın sıyırır. Alay etalmasa wa ol erkişi tül, qatındı, mından arı börk cerine başına cawluq atsın. Endi ceñil oğuna bar da biyiñe hapar ber!» – deydi Çora cıqıçığa.
Çora cılqını sürüb tebregndi. Cılqıçı da guzaba cetib biyine quwğun bergendi. «Narik ulu Çora!» degenley, biyni cüregi çançhandı, anı ızından cetalmazın bilib, «sürgen ese sürsün, anı da bir tabı kelir» deb qoyğandı. Bolsa da biyni tögeregindegi qulluqçuları, askerbaşçıları biyge betsinib: «Alay degen nedi, cılqını sıyırırğa kerekdi, Çora degen teli caşnı da esin başına cıymasaq bolurmu?» deb, sawutlanıb, atlarına minib, colğa atlanñandıla.
Bıla birem birem Çoranı ızından cetib, anı qağarga izlegendile. Alay a Çora, cetgen cetgenni tutub, atdan alıb, tamağına bir wuwç topuraq quyub, başından da cılqıçı quruqnu artı bıla tepleb, öltürüb başlağandı. Artdan kelgen askerle ölgen nögerlerin körüb, Çorağa küç cetmezin bilib ızlarına qaythandıla. Çora da cılqını sürüb, eline keltirib kesine mal etgendi.
Bir kün Çora wuğa çıqğandı. Bara barıb bir buwnu öltürgendi. Andan tögülgen qannı qarda ariw qızarıb turğanın körüb: «Ah anasını, bıllay qızıl wuwrtlu bir ariw qatınım bolsa edi» deb, ahsınğandı. Cüregine bu talpıw tüşgenden sora ol tiyrelede bir elge barğandı, qonaqbayına da ne murat bıla kelgenin añılathandı. Qonaqbayı erlay cıyılıb, em ariw qızladan üçün üyüne çaqırıb, bılanı içinden qaysın caratsañ anı anı alırsa, degendi. Çora qızlağa qarağandı: ekisi bay üyleden, üsleri-başları da igi, alay a ariwluqda birinçi bolurça tül. Üçünçü qıznı üsü qarıwsuz, kesi da carlı üynü qızı bolğanı belgili, alay a barıb tohtağan ariw. Qıznı atı da Qutluqız bolğandı. Çoranı cüregi bu carlı qızda tohtağandı. Qız da anı carathanın, süygenin açıq etgendi. Atasından, anasından da razılıq alıb, nekyah da etdirib, kelinni Çoranı üyüne eltgendile. Bütew el cıyılıb toy-oyun etgendile.
Bir colda Çoranı üyüne bir biy kelgendi, munu atı Ahtarişin Alibiy bolğandı. Birgesine da eki cıyırma atlısı. Çora qonaqlanı sıylağandı, at qonaqlıq etgendi, başha qurmanlıqla da soyğandı, keb türlü aşarıqla aşathandı, çağar, sıra, boza içirgendi. Andan sora, qonaqlanı közleri açılsın deb, toy-oyun, tutuş, çare qurağandı.
Tutuşha qonaqla qatışmağandıla, qonaqbayla da namıs etib, keligiz, deb, qısmağandıla. Alay a çare başlanğanlay, qonaqla atların sınarğa tawkel bolğandıla. Atla çaphandıla, alay a biyniki da içlerinde bolub, qonaqlanı atları artha qalğandıla. Çoranı sarı aciri bıla qara acirinden cayılğan atla alğa kelgendile, em allarında wa sarı acir bıla qara acir kelgendile. Munu körüb, Alibiy içinden qara küygendi. «Men bu acirleni birin ne col bıla ne zor bıla almay qoymam» deb, içinden ant etgendi.
Talay kün qalğandan sora, Alibiy keterge deb tebregendi. Çoradan acirleni birin tilegendi. Çora, kesi bıla bir kün tuwğan eki acirin, kesleri ölgünçü bir birlerinden ayırmazğa antı bolğanın bildirgendi. Alay a, at kerek ese, cılqılarında acirlerinden cayılğan atladan, cel cetmezlerinden, quş tutmazlarından birni qoy, kesine nögerlerine da birer at berirge razı bolğanın aythandı. Biy bu cuwabha açıwlañandı, qızıñandı, Çoranı da qolun tutmay ketgendi.
Ol ketgenley Çora catıb cuqlağandı. Bir cuqlasa wa wyanmay üç-tört künnü cuq bilmei cuqlağan adeti bolğandı. Vir wyansa da talay künnü keçeni cuqu kerekli bolmay işin etib aylañandı. Çoranı bu halisin kimden ese da ürenib, Alibiy ol keçe oğuna ızına qaytıb, Çoranı bawun açıb, serı acirin çığarıb tebregendi. Çoranı atası qart Narik munu körüb: «Tünene dost bolub kelib, büğün duşmanlıqmı etese, sen biy tül, itni birise!» – degendi. Biy kelib, qartnı qamçi bıla urğandı. Çoranı anası Minseli da: «Ai it, meni qolumdan aşağan tuzdamım sanğa taş bolub tiysin!» – deb, qoşhandı. Biy mınğa da: «Sen qart begecin, gırıldama!» – deb, qoyğandı. Çoranı qatını ariw Qutluqız da çığıb: «Hey, biy, sen biy tül, qatınsa, atnı erkişiça iiyesinden alırğa qorqub, qatınladan alasa, meni cawluğumu al da başiña qısa bar!» – degendi. Biy aña da: «Sen qahme, sen gaci, seni alay-bılay eterme!» – deb, awur sözle aytıb, arbazdan çığıb ketgendi. Biyni nögerleri bu işge razı bolmağandıla, alay a aña qarşçı tururğa qorqğandıla.
Alibiy ketgenley, qart Narik cuqlab turğan caşını qatına barıb, örge enişge bara, bılay aytıb başlağandı:
Meni Çoram, meni Çoram,
Catmay endi qobsaña,
Seni üyüñe kelgen künnü
Közüñü açıb körseñ a.
Senden şohça ketgen qonaq
Duşman bolub kelgendi.
At orunnu kesi açıb
Sarı acirni eltgendi.
Qart atañı ol başına
Qamçi bıla tarthandı,
Aman bıla qatınıña
Ketmez bediş aythandı.
Çora bu sözleni eşitir eşitmez wyanıb, erlay örge qobadı, sawutların tağadı, qara tulparına minib, Alibiyni ızından sürüb tebreydi. Anı cetgenin körgenley, Alibiyni eki cıyırma nögeri da qaçadı. Çora cetib, Alibiyni colun kesib, bılay aytadı:
Ahtarişin Alibiy!
Ali-biy tül teli biy.
Tosça kelib duşmança ketese,
Sarı acirni sormay qayrı eltese?
Alibiy: Atıña miñenesem tüşeyim,
Kiyimiñi kiygenesem teşeyim,
Aşıñı aşaganesem qusayım,
Mından arı şohluğuñu tutayım.
Çora: Qırq qonaqlı qonağı bolduñ üyümü,
Tosça turduñ meni bıla beş künnü.
İçeriñe boza bıla bal berdim,
Aşarıña qazı bıla caw berdim,
Celcetmezle bere edim – almadıñ,
Quştutmazla bere edim – bolmadıñ,
İgilikge camanlıq dep etgense,
Qart atamı qamçi bıla tarthansa,
Qatınlağa bediş, sögüş aythansa.
Sen bılanı endi qalay qusarsa,
Meni bıla şohluq qalay tutarsa?
Endi maña teñlik eter sen bolsañ,
Sarı acirimi alırsa da keterse.
Alay bolmay meni allımda qaltırasañ.
Keb barmayın toñuz kibik köberse.
Alibiy, Çoranı bu sözlerin eşitgenley, qorqub, qaltırağandı, alay bolsa da qorqanın tanıtmay, kesin cıyıb uruşha hazırlanñandı. Qılıçın qınından çığarıb, Çorağa: «Alğıburun sen ur!» – deb, tawuş etgendi. Çora da qılıçın çığarıb: «Oğay, sen alğın ur! Duşman bolsañ da qonaqsa», – degendi. Alibiy Çoranı başın sermegendi, alay bolğanı üçün Çoranı atı eñişge iyilib, qılıç oğartın ozğandı. Alibiy ekinçi kere Çoranı belinden sermegendi. Bu col da anı atı örge çınñab, qılıç töbentin ozub ketgendi, «How endi, közüw sendedi», – degendi Alibiy Çorağa. Çora wa cañız sermegenley, Alibiyni başın tönñeginden ayırıb cerge tüşürgendi.
Çora atından enib, Alibiyni başın «zorçulağa ülğü bolsun» deb, col canında bir qazıqğa çançhandı, serı acirin da adejge alıb, ızına qaythandı.
Çoranı atası anası anı saw qaythanına ullu quwanç etgendile, qurmanlıkla etib, saw elni sıylağandıla.
Andan sora Çora talay cılnı üyünde turğandı. Künleni birinde ol Qırım bıla Orusnu arasında uruş barğanın eşitgendi, tışından boluşluq barmasa cawnu küçlerigin añlağandı. Türq qarnaşları ullu qıyınlıqğa qalıb, qan tege turğan zamanda, bıllay bir cigitligi bolğan adamnı qatınlanı içinde tınçayıb turğanın ayıbha sanağandı. Çora bu aqılın atası Narikge bildirgendi.
Atası: Bar, balam, bar, balam.
Esenlik bıla bar, balam
Başiñdan rahmatla çaçılsın
Sen barlıq şaharlanı eşigi
Cartı coldan açılsın.
Bar, balam, bar, balam.
On tamırdan süt bergen
Qart anañı köre bar.
Çora barıb, anasından da razılıq tilegendi.
Anası: Bar, balam, bar, balam.
Başiñdan rahmatla çaçılsın.
Sen barlıq şaharlanı eşigi
Cartı coldan açılsın.
Bar, balam, bar, balam.
Üç ariwudan saylab alğan ariwuñu
Mıdah etmey razılığın ala bar.
Çora kelib, ariw Qutluqızdan da razılıq tileydi.
Qutluqız: Bar, Çoram, bar, Çoram.
Esenlik bıla bar, Çoram.
Sensiz meni eki közüm kör bolur,
Seni otowuñ cılamuqdan köl bolur.
Men hazırma seni bıla ölürge.
Kete eseñ, meni qoymay elte ket.
Sen kesiñ tarğa tüşgen közüwde
Razıma, başımı kes da ket.
Çora, qatınını kesine bıllay teren süymekligi bolğanına quanadı, alay a gyawur bıla barğan uruşha tişirıwnu eltirge madar bolmağanın da biledi. Qatınına keb ariw aytıb, üyde qalırın tileydi. Qutluqız da em ahırında razılıq bergendi, bolsa da cañız bir şart bıla: eri uruşdan saw qalsa, başha cerde qalıb ketmey, üyüne qaytırğa söz berse. Çora bu şartnı qabıl etgendi. Qatın: «Bu meni unutdurmasın», – deb, kesini altın cüzüğün Çoranı barmağına saladı.
Çora bir atına minib, bir atın da adejge alıb colda bara turğanlay, uzaq bir elde suw ala turğan belek qızğa tübeydi. Qızladan biri munu tanıb, bılay aytadı:
Coluñ bolsun, sen Narik ulu Çorasa,
Eki at bıla kesiñ qayrı barasa?
Mindir meni sarı atıña, cararma,
Uruşlada cara tüşse bağarma.
Çora: Men Çora tülme qarama.
Qırım Hanña boluşurğa barama.
Sarı acirim qatınlanı mindirmez,
İyesine cara sallıq tübemez.
Qız: Men tanıyma, Narik ulu Çorasa.
Boluşurğa Qırım Hanña barasa,
Sen duşmanña ullu köllü qaraysa,
Cañız kesiñ anda nege cararsa?
Çora: Kerti aytasa, Narik ulu Çorama.
Qırım Hanña boluşurğa barama,
Duşmanña da sen aythança qarayma,
Barın da qarıwsuzğa sanayma,
Men cawnu andan alga eslesem, Adam tül temir kibik bolama. Alay bolmay menden alğa ol körse, Tulpar tül cumurtha içinde qalama.
Çora alaydan ozub, Qırımğa cetedi. Ol kelgen közüwde uruş em qatı halda boladı. Eki canından da allay keb adam qırıladı, kökden taş tüşse ölükge tiygen bolmasa, cerge tiymezlik boladı. Aladan aqğan qan adam kirib ötelmezça ullu ırhıla bolub sarqadı. Sora Orus askerni çüyre canından kirib, börü qoy sürüynü wuadıh etgença, gyawurlanı cüzle bıla miñle bıla qırıb tebreydi. Çoranı allından qaçhan bolmasa, aña qarşçı turğan sıñar bir caw asker bolmaydı. Orus askerle quru da etiwçuleriça kündüz uruş etib, keçe soluw alğandıla. Künle keçele bıla cuqlamağan Çora wa gyawurlanı keçe solurğa da cuqlarğa da qoymağandı. Sora, eki atına da közüw minñendi: keçe qara atına, kündüz sarı atına. Orus asker tulpar Çoranı küçüne çıdayalmay buzulub tebregendi. Tamam arıb, talay keçeni da cuqlayalmağan Orus askerle sılhır bolğandıla, aralarında nizam buzulğandı. Kiçileri tamadalarına sıyınmay tebregendile. «Çora keledi!» – deb eşitgenley, gyawurla qoy sürüwley bir birleni tepleb miñle bıla qırılğandıla. Qalğan kesegi da ızına qaramay başlı tüblü bola Ereseyge kaçadı.
Uruş boşalğandan sora Çora Kafqazda üyüne üydegisine qaytırğa izleydi. Alay a Qırım Han munu boşlamaydı, sarayına çaqıradı, sıylı sawğala beredi, askerlerine başçı etedi, kesi razılıq berse, küyöw eterge izlegenin da bildiredi.
Bu turumda Çoranı aqılı çayqaladı, ne eterin bilmeydi. Mında qaladı da qatınına bergen sözün buzadı; ketedi da – han erkinlik bermeydi.
Tamam bu közüwde oruslula da Çoranı ızından bir tahsaçi ciberedile: ullu orus askerni horlağan tulparnı caşırtın öltürürge, alay bolmasa da sırların bilirge. İygenleri da kimdi desegiz: türq tilni igi bilgen bir orus qız. Bu qızda wa allay ariwluq bolğandı, anı kör gen em qatıcürek askerni da cüregi balawuz çıraqlay erigendi. Munu qallı da bolmay qız bek aqıllı bolğandı.
Türlü türlü hıylala bıla qız sarayğa kiredi, Çora bıla tanışadı, anı cüregine örten saladı. Çora qıznı süedi, taşa bıla tabışadı, altın cüzüğün da anı barmağına tağadı. Qıznı cüreginde da süymeklik wyanadı, tab, Çora bıla üylenib qalırğa da tawkel boladı. Alay a Çora üylenirge razı bolmaydı, qıznı umutun da üzmey, uzaq bolcal saladı. Qız bu işge qızınadı, çamlanadı, cüreginde Uyañan süymeklikni cerine eski duşmanlıq qaytadı.
Çoranı coyarğa dığalas etedi, alay a Çoranı cuqlağan zamanın tabalmaydı. Ne üçün desegiz, han Çoranı uzun cuqlawçusun bilib, kesini üyünde catdıradı, anı bıla da qalmay tışından adam zaran cetmesin deb, eşigin qarawullağa saqlatadı. Bılaylıq bıla orus qız Çoranı öltürallığından tünñüledi, keçe bıla Çoranı sarı atına minib qaçadı, barıb orus patçahğa haparın aytadı.
Çora bıla hannı birleşip Ereseyge çabıwul eterlerinden qorqub turğan orus patçah, alada ol aqıl bolmağanın bilib tınçayadı. Çoranı eki tulpar atından biri qolğa tüşkenine da mardasız quwanadı. Tahsaçı qıznı Çoradan qarnı bolğanına artıqsız da bek süyünedi. Qıznı sarayğa caraştıradı, sawğala beredi, tögeregine cumuşçula saladı. Keb barmayın qız ala umut etkença bir tulpar ulan tabadı. Bu caşçıq künden keçege ösüb, tamam Çoranı caşlığıça kişi sırtın cerge salalmağan aytuwluq bir göcep boladı.
Qırım han bıla Çorağa dert tuthan orus patçah bu caşnı sawut sabağa üretedi, atasını sarı atına mindirib, birgesine da ullu asker qoşub, anı Qırımğa uruş açarğa ciberedi. Qırım askerle alğınça duşmannı allına turadıla, uruş başlanadı. Çora da burun kibik orus askerni çüyre canından kirib tebreydi. Alay a keb barmayın Çoranı allına «canñız atlı» çığıb, anı colun kesedi. Atla cuwq kelgenley bir birlerin tanıb kişneydile. Çora da sarı atın tanıb, esi aña ketgenley, caş, qılıç bıla sermeb, Çoranı sol bilegin tüşüredi. Çora da es cıyıb, sermeydi da caşnı baş toqmağın cerge çortlatadı. Artdan atından tüşüb: «Meni atıma minib, maña qarşçı tururğa kesine bazğan bu caş boş adam bolmaz» – deb, can bere turğan caşnı qatına barıb betine qaraydı. Qarasa wa neni körsün. Tamam da kesi caşlığına şaşmai uşağan, saqal, mıiıq cañı urğan bir tulpar… İgi qarasa – caşnı barmağında orus qızğa bergen altın cüzüğü… «Endi bolur boldu!» – deydi Çora kesi kesine.