Şal-Kiyiz Tilenşi oğlu Nogay Türklerinin önemli yırcılarından biridir. 16. yy. başına kadar Kuzey Kafkasya’da yaşamış olan Şal-Kiyiz, Nogay hanlığının 15. yy.’daki hanlarından Temir’in barışsever dış politikasını desteklemişse de zenginlerin, mirzaların ve hanın halka eziyet etmesine karşı çıkmıştır. Onun tolgav şeklinde birçok yırı bulunmaktadır.( Tolgav: Gönüldeki coşkun hislerin hikmetli bir tarzda manzum olarak ve saz eşliğinde söylendiği bir halk edebiyatı türünün adı.(ihtimalen tolkun=dalga yani gönlün dalgalanıp coşmasından geliyor)) Akıllı ve tecrübeli bir yırcı olan Şal Kiyiz, yırlarında insanları doğruluğa, merhamete, adalete, samimiyete çağırmakta; aşağı ve kötü vasıfları ise kınamaktadır. Temir ile araları bozulunca İdil boyundan kovulan şair, Nogayların yaşadığı yerleri gezmiştir.
LİNK : ,Kazaklarda ŞALKİYİZ TİLENŞİ ULU,
LİNK :.Nogaylarda ŞALKİYİZ TİLİNŞİ ULI.
BAŞKURTLARDA ŞALKİYİZ TİLENŞİ ULU
Şalgız ya da Şalgıyız şair, Nogay bölgesinin küçük bir bölümünde yaşamış bir söz ustasıdır.
Anlaşıldığına göre, 16. yüzyılın ortasında İdil, Ural boylarında yaşanan uzun yıllar süren sert açlıktan ve kıtlıktan sonra Nogayların büyük bölümü Volga vadisine, Kuban nehri boylarına göçüp gelir. Onlar kendileri ile birlikte Başkurtların da büyük kısmını birlikte getirirler.
Bu göç Urmanbet Bey (Başkurt soy ağacına göre Urman Bey) öldükten sonra olur. Bu düzen ile Şalgız terennüm ettiği “on bin Nogay’ın bölündüğü gün, Urmanbet Bey’in
öldüğü gün” denilen mısraları olan meşhur vedalaşmayı dile getirir. “Bu mısralar Kazaklar ve Başkurtlar arasında yaşar, onu ozanları, şairleri terennüm eder”, diye hatırlatır geçen asırda Çokan Velihanov
| Bey Timerge eytkene Kükte bolot kaplayzır – Kön yavırga okşayzır. Külderze kolalar şavlayzır, Kükselenen ul hayvan Hukkı yegenge okşayzır. Küp esende ber yañgız Kük moñayıp ilayzır. Kuypandagan küp yaman Hüze buşka okşayzır. Alp, alp baskan, alp baskan, İrebe turam üzeñheñ. Doşmanıma yav bulgan, Koralkayım üzeñheñ. Beler ze belmes, ni times, Soltan eyem, hin mineñ Barmay tapkan kegbemheñ. Altınga torha harı bal, Alham hiñe honormon. Tal muynıma kul halhañ, Barınan da uñarmın. Tulı himez turañmın, Küp koloñdoñ beremen, Yakşıñdan mine kem kürheñ, Yamanıña mine tiñ kürheñ, Oyalı berekke kuş artıp, Hin isende, min havza Irısımdı hınayım… Tubılgınıñ berege Yel bulıp ber iş bulha Ayber bulır terege. Atanıñ ulı yakşıga Malıñdı bir ze, başıñ kas, Ber könö bulır kerege Bostanı bar terekteñ, Bulatı bar berekteñ Kulındagı bulgan nartıñ hurlama, Kulındagı bulgan nartıñ hurlahañ, Tabalmashıñ kerekte. Külge söyheñ, tarlan söy, Küterelgen huna kotolmas. Yavga keyheñ, beren key, Oslo bulat oso üte almas. İsen sakta malıñ bir ze batır yıy Könderzeñ könö bulganda, Başıña kıstav eş töşhe, Doşmandıñ kulı yete almas. Bar kösöñdö hınamay, Belvender menen köreşme, Tañ bulırhıñ gelemge, Hüz bulırhıñ gölemge. Akılhız dusıñdan Akıllı doşman artık, Doşmanıñdan ber haklan, İl esende aykaşıp uynap yörgen Dustarıñdan meñ haklan. Yugarı karap uk atma, Yakın töşör karşıña. Yamanga sereñde kuşıp hüz eytme, Könderzeñ könö bulganda Şul yaman bele bulır başıña. Kiñ arkala hırt hukmak Tönde yörör tölkö üter. Yamanga sereñde kuşıp hüz eytme, Küp esende kölkö iter. Yakşı la kiler bıl küpke, Yaman da kiler bıl küpke, Tevel eş kuyıp bulmas bıl gepke. Hin altınhıñ – min pulmın Hin yebekheñ – min yönmön. Hin soltanhıñ – min kolmon, Hin şoñkarhıñ – min kıvmın. Yemheveñe kilgende Soltan eyem, hav yöregem ayamam, Hiñe doşman – miñe yav, Kerekle könöñ aldında Geziz soltanga yenem ayamam | Bey Timur’a Söylediği Göğü bulut kaplar, Gün eğerine benzer. Göllerde sarı atlar uğulduyor, Açık mavisinden o hayvan Mızrak kuvvetine benzer. Çok içinde bir yalnız Gök bunalıp ağlar. Aldatıcı çok kötüdür Sözü boşa benzer. Kuvvetli, kuvvetli basmış, kuvvetli basmış, Sağlam parça kendinsin. Düşmanıma düşman olan, Silahım kendinsin. Bilir bilmez, ne demez, Sultan sahibim, sen benim Gitmeden taptığım Kabemsin. Altına dönüşse sarı bal, Alsam sana sunarım. Söğüt boynuma el koysan, Hepsinden geçerim. Gürbüz semiz doğrunum, Çok kulundan biriyim, Güzelliğinden beni eksik görsen, Kötüne beni denk görsen, Utan birleşmeye iki defa artıp, Sen esenlikte, ben sağlıkta Bahtımı denerim… Çalının birliği Yel olup bir eş olsa Aybir olur yardımcısı. Babanın oğlu iyiliğe Malını ver, başını sakla, Bir gün olur gerekir Bahçesi var ağacın, Çeliği var birliğin Elinde olan atasözünü hor görme, Elinde olan atasözünü hor görsen, Bulamazsın gereğini. Göle fırlatsan, mavi renk fırlat, Yükselen suna kurtulmaz. Sefere kuşansan birini kuşan, Sivri çelik ucu geçemez. Esen zamanında malını bir de yiğit topla Günü geldiğinde, Başına kötü bir iş düşse, Düşmanın eli ulaşamaz. Bütün gücünü sınamaz, Pehlivanlar ile güreşme, Şaşırırsın aleme, Söz olursun alimlere. Akılsız dostundan Akıllı düşman fazla, Düşmanından bir defa kendini koru, Memleket içinde sallanıp oynayıp yürüyen Dostlarından bin defa kendini koru. Yukarı bakıp ok atma, Yakın düşer karşına. Kötüye sırrını söyleme, Günü geldiğinde Bu kötü bela olur başına. Geniş arkada sırt yolu Gece yürür tilki geçer. Kötüye sırrını söyleme, Milletin içinde gülünç hale koyar. İyi de gelir bu millete, Kötü de gelir bu millete, Tamamen iş bırakmak olmaz bu söze. Sen altınsın, ben pulum Sen ipeksin, ben yünüm. Sen sultansın, ben kulum, Sen atmacasın, ben güvercinim. Tatlılığın geldiğinde Sultanım, sağlıklı yüreğimi koruyamam, Sana düşman, bana savaş, Gerekli günün önünde Aziz sultana canımı esirgeyemem |