3 Nisan, 2025
0 Comments
1 category
Şal-Kiyiz Tilenşi oğlu Nogay Türklerinin önemli yırcılarından biridir. 16. yy. başına kadar Kuzey Kafkasya’da yaşamış olan Şal-Kiyiz, Nogay hanlığının 15. yy.’daki hanlarından Temir’in barışsever dış politikasını desteklemişse de zenginlerin, mirzaların ve hanın halka eziyet etmesine karşı çıkmıştır. Onun tolgav şeklinde birçok yırı bulunmaktadır.( Tolgav: Gönüldeki coşkun hislerin hikmetli bir tarzda manzum olarak ve saz eşliğinde söylendiği bir halk edebiyatı türünün adı.(ihtimalen tolkun=dalga yani gönlün dalgalanıp coşmasından geliyor)) Akıllı ve tecrübeli bir yırcı olan Şal Kiyiz, yırlarında insanları doğruluğa, merhamete, adalete, samimiyete çağırmakta; aşağı ve kötü vasıfları ise kınamaktadır. Temir ile araları bozulunca İdil boyundan kovulan şair, Nogayların yaşadığı yerleri gezmiştir.
LİNK :NOGAYLARDA ŞALKİYİZ TİLİNŞİ ULI
LİNK:BAŞKURTLARDA ŞALKİYİZ TİLENŞİ ULU
KAZAKLARDA ŞALKİYİZ
Ozan Şalkiyiz
(1465 – 1560)
Ozan Şalkiyiz, Kazakların ozanlık yeteneğini zirvelere çıkaran büyük bir ustadır. Dayısı, Dış Orda’nın emiri Musa Bey’dir. Babası tarafından kökü, bozkırdaki aristokrat bir aileye dayanır. Küçük yaşta annesini kaybetmiş, yengesi tarafından yetiştirilmîştir. Türk boylarından birinden diğerine göçmek onun kaderi oldu ve bu şekilde yaşadı. İslâmî bilgisiyle bozkır terbiyesini birleştiren bir delikanlı olarak yetişti. Şalkiyiz’i otuz yaşlarında Nogay emiri Temir’in yanında görüyoruz. O zamanlar Kırım, Kuzey Kafkas ve Don boylarını gezerek halkını tanıyan
Şalkiyiz, bir zamanlar alakayı kestiği Musa sülalesiyle barışmış, Nogaylar arasındaki İsmail ile Yusuf’un beylik mücadelesinde Yusuf’un taraftarlarını desteklemiştir. Sonrasında dayı tarafıyla arası bozulan ozan, o dönemlerde güçlenen Kazak ordusuna geçmiştir. Ozanın o zamanki durumu anlatan şiirlerinde devrin gerçeklerine bolca değinilmiştir. Onun ozanlık yolu, sadelik ve açıklığı bakımından farklıdır.
| Biy Temirge Birinşi Tolğav Aspandı bult kursaydı, Kün javarğa uksaydı. Kölderde kuvlar şuvlaydı- Kökşilden ol ayvan Sokkı jegenge uksaydı, Köp işinde bir jalğız, Köp muñayıp jılaydı,- Küybendesken köp jaman, Sözi tiygenge uksaydı!Alp, alp baskan, alp baskan Arabı torım öziñsiñ, Jazılı altın kol kesken, Aldaspanım öziñsiñ! Bilerdi bilmes ne demes, Sultan iyem sen meniñ Barmay tapkan kağbamsın! Altındı kese sarı bal, Alsam men sağan usınarmın, Tal moynıma kol artsañ, Külikten bek unarmın. Köbeñ semiz torıñmın,aaaaaaa Köp kulıñnıñ birimin,–Jaksıñnañ meni kem kördiñ, Jamanıñmen teñ kördiñ. Jaksıñnan meni kem körseñ, Jamanıñmen teñ körseñ, Uyalı berikke kos artıp, Sen enesde men savda, Irısımdı sındayın, Segiz kıyır şar taraptan izdermin! aaaaahaaaay Edilden akkan sızaşık Biz körgende tebingige jeter-jetpes suv edi Telegeydey saykaltıp, Jarkırağan bereñdi, Teñiz etse teñiri etti: Jağasına kırşın bitken tal edi- Japırağın jaykaltıp, Terek etse teñiri etti: Tebinginiñ astınan Ala balta suvırısıp, Tepsinip kelgende, Teñ atanıñ ulı ediñ, Derejeñdi artık etse teñiri etti!! ahaaaaaaa aaaaaaaa heeeeeeeey Tobılğınıñ beregi İyil bolıp beriş bitse, Aybar bolar teregi, Atanıñ ulı jaksığa, Malındı ber de basıñ kos, Bir küni bolar keregi. Bostanı bardı terektiñ, Bolatı bardı berektiñ, Tusındağı bolğan nartıñ korlarsañ, Tusındağı bolğan nartıñ korlama, Tabılmastı kerekte. Aydın süyseñ tarlan süy, Köterilgen sona kutılmas, Javğa kiyseñ beren kiy, Egevlegen bolat öte almas, Esendikte malındı ber de batır jıy, Basıña kıstav is tüsse, Duspannıñ kolı jete almas! Bar küşindi sınamay, Baluvandarmen kürespe, Tañ bolarsıñ elemge, Söz bolarsıñ külemge. Akılsız dostıdan, Akıldı duspan artık, Duspanından bir sakın, El işinde aykasıp, Oynap jürgen dostlarıñnan mıñ sakın, Joğarı karap ok atpa, Juvık tüser kasıña, Jamanğa sırındı kosıp söz aytpa, Künderdiñ küni bolğanda, Sol jaman bolar basıña Jaksıda keler bu köpke, Jaman da keler bu köpke, Tügel is koyıp bolmas bir kepke. Sen altınsıñ-men pulmın, Sen jibeksiñ-men jünmin, Sen sultansıñ-men kulmın, Sen sunkarsıñ-men kuvmın, Jemsavıña kelgende, Sultan iyem, som jüregim ayaman, Sağan duspan mağan jav, Kerekti küni aldında Ğazizlegen sultan janım ayaman!Biy Temirdi Haj Saparınan Toktatuvğa Aytkanı. Kara bas küspen şaldırıp, Kök teñizdiñ üstinde, Köterip jelken aştırıp, Jük tiyediñ kemege, Niyet ettiñ teñiriniñ üyi kebege! Yük tiyeseñ ketersiñ, Niyet etseñ jetersiñ, Jetseñ tavap etersiñ,- Etektep jıyğan köp halkıñ, Sultan iyem kimge asmar etersiñ,!.. Aşalay şalıñ aktalap, Şemşirligiñ noktalap, Şal sakalıñ jılattıñ, Atañnan kalğan köp halıktı, Er özinden soñratın, Tek bir jardan kulattıñ, Kara bastı ak küspen, Kendir bavlı ak jelken, Kök teñizdi jal tolkınğa jendirdiñ! Kara siyya ak kağaz, Destürge öner töktirdiñ! Bu ketkendey kaytpasañ, El eyelin sebiyiñ, Köziñniñ jasın töktirdiñ, Kabırğasın söktirdiñ! Edigeden tuvğan uğıldıñ, Mırzası öziñ bolğansın, Atan kuvmas buvrasıñ, Her isinde tuvrasıñ, Er özinden soñırattın, Emen salday batar ol, Alıs jerden üyirli şubar hat kelse, Küybendesken köp jaman, Kulağın salıp turar ol, Ak ala tavdıñ aldında, Ak ala jılkı juvsaydı, Aynaldırıp karasam, Sol jılkınıñ işinde, At tapkanday biye jok. Jolıñ da bolsın av iyem, Sen de ketip barasıñ. Endi öziñnen soñıratın, Jurtka bir layık iye jok, Temir edi biyimiz, Teñiz edi halkımız, Tebirlerge kalğanda, Teñseler soydı avır noğay jurtıñız,! Soksa bir jilik sındırğan, Kök koyannıñ kos kulağın tundırğan, Kögildirdiñ jez kanatın sındırğan, Tegevrindi bolat temirdiñ, Tegevrini öziñsiñ! Aydındı kölge kal şavıp, Toğızın soğıp uşırğan Kuv sultanı saharsıñ! Saharıñdı saylap kavsırğan, Boz suñkarım öziñsiñ! Tebirdiñ jurtta ne isi bar, Tepkisizdiñ senimenen ne isi bar, Sultan iyem jurt iyesi öziñsiñ! Soksa bir kuday sındırmas, Kuladın jaman kuv almas, Kuladın kuvdıñ teñi tügildi,- Tebirense avır jurtın tındırmas, Tebir jaman jurttıñ teñi tügildi. Tilenşi ulı Şalkiyiz İyesi biy Temirdiñ tusında, Bulıtka jete jazdı bu müyiz, İyesi biy Temirdeñ soñıratın, Tıkıldıktan tarsıldap, Üziler bolğay sol müyiz. Ebsinde ğalım jıydırıp, Ak kitabın jaydırıp, Ay, han iyem, suraymın: Teñriniñ üyi kebeni, İbrahim Halil alla jasaptı. Ğazıreyil jan almağa kasap-tı, Jığılğandı turğızsañ, Jılağandı uvatsañ, Kıysayğandı tüzetseñ, Tañriniñ üyi beytolla, Sultan iyem, karsı aldında jasaptı!ER ŞOBANNoğaylınıñ Er Şoban degen batırı biraz joldastarı men Kabardıdan Biyğazı degenniñ eki jüzdey yılkısın aydap kaytıptı-av… Arttarınan köp kisimen Biyğazı kuvıp kelgende Er Şoban aytadı: Saf arğımak saylağan, Nayzasına jalav baylağan, Kabardınıñ Biyğazı, Jüyrigine şıdamay, Jelip şıktı kök tavğa. Kayt! Kayt-deymin, kaytpaydı, Kaytkanın namıs körgende uksaydı.Oñda turıp Biyğazı söyleydi: Arkırağan at mingen, Abbar köşip, şet konğan, Jav aldına bet konğan, Esterek ulı er Şoban, Jıyınınnıñ işinde, Kimder bar da kimder jok, Aşıp aytşı sen mağan!Şoban aytadı: Jıyınımnıñ işinde, Türli-türli bay bar da, Tümendi buzğan er de bar, Suvın tüsti jüyrik bar, Suvırılıp şabar batır bar. Ak taban aruv torı at jaylağan, Aldaspan avır kılış baylağan, Sıpayışılık bu-dı dep, Ala bilek ok salğan, Koy degende bir şapkan, Kuyastan jap-jas kana Jumay bar. Balañkılar batpagan Baysası tuvday Membet bar. Al degende alarğa, Alıp jerge salarga, Alkalağan avır koldar toktarğa, Arıstanbek ulı Sultan bar… Bayraktı jüre aldırğan, Bastay kuvıp şaldırğan, İsiribi toktastan, Artık tuvğan majardan, Batır Koyan jene bar. Arğımak atıñ alası, Kas iyiginiñ balası, Aldaspan avır kılış suvırğan, Ajalğa karsı jügirgen, Bu jıyınnıñ işinde, İsalınıñ ulı Jılım bar. Ol tırıskan, tırıskan, Küninde on kisi men urıskan, Javırınına kandı köbe tiymegen, Üysinnen boztorğay ulı Bavbek bar. Oynay tura küldirgen, Javdı körse büldirgen, Atkan ağın ozdırğan, Duspannıñ tobın tozdırğan, Bir oyında alpıs bala balta sındırğan. Aysanıñ aruv ulı Kolay bar. Tokal torı at jaylağan, Tobığına tondık ala baylağan, Handar şıkkan töbedey, Kabırğadan bütin şıkkan sübedey, Avdarılmas kara kemedey, Kandı avızğa sırlap salğan jebedey, Jan ulı töredey, Biy ulı şoraday, Kan jukpas kaykı kara bolat ötpegen, Maktavına adam tavıp jetpegen, Bu jıyınnıñ işinde, Er Jaksımbet ağa bar. Berin ayt ta birin ayt, Kabağın kara suvsar börik baskan, Javırının küşigen jündi ok şanışkan, Kaljuvırday şanşığan, Jurt üşin karavılğa köp turğan, Seksen segiz andığan, Eñsesin tübekpenen javırtkan, Eñkeygenin jazbağan, On eki kursav jez ayır, Kara mıltık jumsağan, Bu jıyınnıñ işinde, Kara nayman Jakan bar. Munşama batırğa kılar amal-ayla bolmas dep, Biyğazı kaytıp jüre beripti. Durısında Şobannıñ kasında elgi batırlardıñ eşkaysısı da jok eken. “Er bolsañ bospağa şıda” degen osı da. | Temir Bey’e birinci şiir Gökyüzünü bulut sarar, Gün yağacağa benzer, Göllerde kuğular ötüşür, Yemyeşildir o eyvan. Darbe yemişe benzer, Kalabalık içinde tek başına Çok bunalmış ağlıyor, Çok kötü derde düşmüş, Laf işitmişe benzer! Büyük, büyük basan, büyük basan Arabî doru atım, bu sensin, Yayılmış altın eli kesen, Ok atma usulüm sensin! Bilineni bilmez, bir şey demez, Sen ey Sultan, sahibimsin, Gitmeden bulduğum Kâbe’msin! Altın fincanlı sarı balı, Alsam ben sana sunar mıyım, Dal boynuma elini koysan, Yüğrükten daha çok beğenirim Semizden daha semiz atınım, aaaaaaaay Bir çok kısraktan biriyim, Beni iyilerden eksik gördün, Kötülerinle denk gördün. İyinden beni eksik görsen, Kötünle denk görsen, Yuvalı, emin olana yük yükleyip, Sen uzakta, ben ovada, İnancımı sınayayım, Sekiz köşe çar tarafında ararım! aaaaaahaaaay İdil’den akan incecik su Gördüğümüzde tebingiye henüz ulaşmamış suydu, Okyanus gibi renkten renge girip, Parlayan kumaşını, Deniz yaptıysa, Tanrı yaptı: Kenarında fidan biten ağaç idi, Yaprağını sallayıp, Ağaç yaptıysa, Tanrı yaptı: Tebinginin altından, Ala balta savurup Kızıp da geldiğinde, Aynı babanın oğlu idin, Şan şeref verdiyse, Tanrı verdi!! ahaaaaaaa aaaaaaa heeeeeey Kızılcık ağacının dalları Eğilip de meyve verse, Heybetli olur ağacı, Babanın iyi oğluna, Malını ver de birleş, Bir gün olur gereği. Hürriyeti vardır ağacın, Gücü olanın sağlamlığı vardır, Karşındakini küçük görüp horlama, Karşındakini küçük görür horlarsan, Yoktur bunun hiç gereği. Güzel seveceksen bilerek sev, Kanat açan ördek kurtulmaz, Düşman için giyeceksen zırh giy, Eğelenen çelik bile kesemez, Sağlıkta malını ver de yiğit topla, Başına sıkıntılı bir iş gelse, Düşmanın eli yetişemez! Bütün gücünü denemeden, Pehlivanlarla güreşme, Rezil olursun âleme, Söz olursun gülünecek. Akılsız dostundan, Akıllı düşman daha iyi, Düşmanından bir sakınırsan, İl içinde seni yoklayıp Oynayıp duran dostlarından bin sakın, Yukarı bakıp ok atma, Bakarsın yanına düşer, Kötüye sırrını açıp söz söyleme, Günlerden bir gün olduğunda, O kötü dert olur başına. İyi de gelir bu topluluğa, Kötü de gelir bu topluluğa, Bütün işi koymak olmaz bir kaba. Sen altınsın, ben pulum, Sen ipeksin, ben yünüm, Sen sultansın, ben kulum, Sen sunkarsın, ben kuğuyum, Yemliğine geldiğinde, Sultan’ım, som yüreğime acımadan, Sana düşman, bana düşman, Gerekli günün öncesinde Hürmet ettiğim Sultan’ım, canıma acımam Temir Bey’in Hac Seferine Gidişinin Hikâyesi Kara yellerle, rüzgarın çalkaladığı, Gök denizin üstünde, Kaldırıp yelken açtırıp, Yük yüklettin gemiye, Niyet ettin Tanrı’nın evi Kâbe’ye! Yük yüklersen gidersin, Niyet edersen ulaşırsın, Ulaşınca tavaf edersin, Yayılıp duran bir çok halkın, Sultan’ım hangisine söz söylersin!.. Zeytinyağı gibi suyun üstüne çıkıp, Söyleyeceğini kesip bitirdin,, Sakallı yaşlıyı ağlattın, Babandan kalan çok halkı, Erliğinle mest edip konuşturttun, Tek bir yâre yönelttin, Kara yelde, rüzgarda, Kendir ipli ak yelken, Gök denizi, yaşlı dalgaya mağlup ettin! Kara siyah ak kağıt, Adete hüner döktürdün! Gittiğin gibi dönmeyesin, İlin hanımının, ufak çocuğunun, Gözünün yaşını döktürdün, Kaburgasını söktürdün! Edige’den doğan oğulun, Mirzası kendin olmuşsun, Babanın kovmadığı buğrasın, Her işinde doğrusun, Kendi erliğinle heyecana kapılıp Ağaç sal gibi batarsın, Uzak yerden sevimli, rengârenk mektup gelse, Onunla hep uğraşır, Kulak verip durur o, Ak ala dağın önünde, Ak ala at dinlenir, Evirip çevirip baksam, Bu atların içinde, At, benzer kısrak yok. Yolun açık olsun Sultan’ım,, Sen de geçer gidersin. Şimdi senden sonra, Yurda layık bir idareci yok, Temir idi beyimiz, Deniz idi halkımız, Düşünceye daldığında, Sallanır soylu Nogay yurdunuz! Vurunca bir kemik kıran, Gök tavşanın çift kulağını çökerten, Mavinin kurşundan kanadını kıran Kuşun tırnağındaki çelik demirin, Tırnağı sensin! Işıklı göle gölgeler vurup, Dokuzunu vurup uçuran Kuğu sultanı sehersin! Seherini hazırlayıp kucaklayan, Boz sunkarım sensin! Heyecanın yurtta ne işi var, Eziyetsizin seninle ne işi var, Sultan’ım yurdun sahibi sensin! Vursa da Hüda kırdırmaz, Yırtıcı kuş kötü kuğuyu almaz, Yırtıcı kuş, kuğunun dengi değildir, Kıpırdansa ağır yurdu rahatlatmaz, Kötü fikirli, yurdun dengi değildir. Dilenci oğlu Şalkiyiz Sultanı Temir Bey’in karşısında, Buluda ulaşayazdı bu boynuz, Sultanı Temir Bey’den sonra, Kökünden takur tukur ses gelip, Kesilmiş olacak bu boynuz, Her yerden âlimler toplatıp, Ak kitabını yaydırıp, Ay, sultanım han, sorarım: Tanrı’nın evi Kabe’yi, İbrahim Halilullah yapmış. Azrail can alıcı kasaptı, Toplananı durdursan, Ağlayanı avutsan, Bozulanı düzeltsen, Tanrı’nın evi Beytullah’ı, Sultan’ım, tam senin karşına yapmış! ER ÇOBAN Nogaylı’nın Er Çoban adlı bahadırı birkaç yiğidi ile Kabardı’dan Beygazi adılı adamın iki yüz kadar atlını sürüp gitmiş… Arkalarından bir çok kişiyle Beygazi takip ettiklerinde Er Çoban şöyle der: Saf cins at seçen, Mızrağına bayrak bağlayan, Kabardı’nın Beygazisi, Yüğrüğüne dayanamadı, Koşup çıktı gök dağa. Dön, dön ! derim, dönmez, Dönmeyi ar görüre benzer. Bunun üzerine Beygazi söyler: Kişneyen ata binen, Yerler aşıp, sınıra konan, Düşman önünde fırlayan Esterek oğlu Er Çoban, Adamlarının içinde, Kimler var da kimler yok, Açıkça söylesene sen bana! Çoban söyler: Adamlarımın içinde, Çeşit çeşit bey var da, On binleri yenen er de var, Güzeller güzeli yüğrük var, İlerleyip atılan yiğit var. Ak tabanlı, güzel, doru at yaylatan, Oklar atıp, ağır kılıç kuşanan, Nezaket budur deyip, Bileğine kuvvet, ok atan, Koyun deyince koşan, Güneşten daha sıcak Jumay var. Belaya uğrayıp da kurtulan Başı dik, tuğlar gibi Membet var. Al deyince alacak, Alıp yere çalacak, Etrafını çeviren güçlü elleri durduracak, Arıstanbek oğlu Sultan var… Bayrağı indirtmeyen; Lider gibi kovup yakalayan, Övünmekle hiç uğraşmayan, Ayrıca Macar’dan doğan, Bir yiğit Koyan da var. Cins atların alası, Güç, gayretin sembolü, Güçlü kılıç savuran, Ecele karşı yürüyen, Bu topluluğun içinde, İsalı’nın oğlu Jılım var. O gayretli, gayretli, Her gün on kişi ile vuruşan, Sırtına kanlı zırh değmeyen, Boztorğay ailesinin oğlu Bavbek var. Oynayıp durup güldüren, Düşman görünce bozulan, Attığı okla hep vuran, Düşmanın hepsini dağıtan, Bir oyunda altmış küçük balta kıran. Aysa’nın sevimli oğlu Kolay var. Boynuzsuz doru at yaylatan, Topuğuna elbiselik alaca bağlayan, Hanların çıktığı tepe gibi, Kaburgadan dimdik çıkan kemiğiyle Devrilmez kara gemi gibi, Kanlı ağza boyayıp konulan ok gibi, Can oğlu töre gibi, Bey oğlunun makamı gibi, Kan bulaşmaz, eğri kara polatın kesmediği, Övmek için adam bulunsa da yetmeyen, Bu topluluğun içinde, Er Jaksımbet Ağa var. Hepsini söyle de birini söyle, Alnına kara panter börk basan, Kürek kemiğine kartal tüylü ok saplanan, Yürek yarası gibi saplanan, Yurt için çok askerlik eden, Seksen sekiz kere düşman kovan, Ensesinden tüfek ile yaralayan, Eğileni bırakmayan, On iki zincirle kurşunu ayrı, Kara tüfeğine iş buyuran, Bu topluluğun içinde, Kara Nayman Jakan var. “Bu kadar yiğidin karşısında yapacak bir şey yok!” diyen Beygazi, dönüp gitmiş. Aslında Çoban’ın yanında biraz önce adını saydığı yiğitlerden hiç biri de yokmuş. “Er isen, tehdide sabret” denmesi bundandır |
Category: 2010