Lenera Memetova
QIRIMTATAR HALQ ADETLERİ – TOY MERASİMİ
Münderice
Kiriş söz
2
1. Toy aqqında añlaşma
2
1.1. Tanışuv
2
1.2. Söz kesim
3
1.3. Ağır nişan
3
2. Toy merasimi
4
2.1. Birinci kün
4
2.2. Ekinci kün
5
2.3. Qına gecesi
5
2.4. Üçünci kün
6
2.5. Tıraş merasimi
7
3. Yalta rayonındaki Dereköy, Ay Vasıl ve Autka köylerinde nikâh ve toy
merasimleri
8
3.1. Söz kesim ve nişan
8
3.2. Toyğa azırlıq ve toy
10
4. Zemaneviy toylar aqqında
12
Qulanılğan edebiyat
15
© 2008 Lenera Memetova
Page 2
2
Kiriş söz
Er bir milletniñ çoq asırlar devamında yaşağan, öz adetleri ve ananeleri bar. İnsannıñ
ömürinde olğan er bir müim vaqiağa çeşit-türlü adetler bar.
Evel-ezelden bizim ecdatlarımız urf-adetlerimizni, ananelerimizni saqlamaq istey ediler.
Bizim milletimizniñ pek çoq meraqlı, eski adetler ve ananeler bar. Olardan birisi – bu toy. Toy –
büyük, mustaqil ömürge kirüvni tasdıqlay. Qırımtatarlarda toy merasimi pek meraqlı şekilde
keçe. Men sizni bu zevqlı alemge teklif etmege isteyim.Toy merasimini umumen alğanda, biz
onı bir qaç qısımğa bölmek mümkünmiz. Toydan evel vaqıttı, toy ve toydan soñ vaqıt. Er bir
gruppa bir qaç zamanlarğa bölüne.
Toydan evel vaqtı söz kesimge ve nişanğa bölüne. Söz kesim – eki qoranta arasında
añlaşmadır. Söz kesim vaqtında söz kesile ve ondan soñ eki qoranta bağlanalar.
Nişan – eki qoranta arasında bahşışlarnen avuştıruv. Kelin tarafı kiyev ve onıñ tuvğanları
içün boğça azırlay, ve aksine.
Esas vaqıt – bu toy. Toy üç künden ibaret edi. Birinci künde er tarafında da, qız tarafındada
quranqatım ötkerile edi.
Ekinci künü nikâh qılına edi. Kelin evine molla ve vekiller kele ediler. Molla öz işini etken
soñ olar içün sofra donatıla edi. Aqşam, ya da gece, yaş qızlar cıyıla edi. Ve eñ meraqlı
adetlerimizden birisi – qına qoyuv gecesi ötkerile edi.
Üçünci künü kelin kiyev evine ketmek kerek edi. O, ana-babasıneñ sağlıqlaşıp tuvğan evini
qaldıra edi. Kiyevniñ tıraş merasimi keçirile edi. Üçünci künü kiyev tarafında nikâh aqşamı
ötkerile edi. Bunıñ ile toy merasimi yekünlene.
Endegi künniñ sabasından toydan soñ vaqtı başlana. Sabadan kelinni yoqlamaq içün onıñ
soyları kele. Kelin er kez içün qave pişire. Qartlarnıñ qollarını öpe. Bir-eki aftadan soñ kelin
tarafında çağırtuv ötkerile. Kiyevniñ eñ yaqın tuvğanları ve elbette kelin bulunalar. Soñ ise,
kiyev tarafında çağırtuv ötkerile.
Bunıñ ile toy, ve onen bağlı merasimler bite. Yañı qurulğan aileniñ yaşayışı başlana. Bu
mevzu kerçekten de pek meraqlı ve onı yahşı ögrenmek içün daa çoq çalışmaq kerek.
1.Toy aqqında añlaşma
1.1. Tanışuv
Evel zamanda qudalar oğlanğa köre qız, qızğa köre oğlan tapmağa tırışqanlar. Bu qolay
degil. Olar oğlannıñ em de qıznıñ soy-soplarını soraştırıp bile: olarnıñ arasında hasta soyları,
içken soyları olğan ya da olmağanı belgilene. Oğlannıñ “qapısı”, yani aşamağa yeri, “qazanı” –
birden ayrı yaşamağa imkânı barmı, olacaqmı ya da yoqmı bularnıñ episini ögreneler. Qıznıñ da
nasıl yaşamağa istegini: ayrımı ya da oğlannıñ ailesinen berabermi, bunı da bileler. Olarnıñ
tabiatlarını ögreneler. Soñ qızğa söz taşlana. Söz, adet boyunca, yañı yıl gecesi dekabr 21-de
taşlanğan. Bu adetni er kes bile edi. Oğlan qızğa söz taşlaycığını ayta. Qız söz taşlaycağını bile
de anasına bugün haber olacaq, dey. Oğlan gecesi pencerege kömürçik ketirip taşlay. Qız
kömürni ala da anasına köstere. Qıznen anna ne yapacaqlarını – razılıq berecek, ya da
bermeyceklerini laf eteler. Amma daa babağa bir şey aytmaylar. Lâkin baba razılıq bermegence,
söz berilmey. Bu mesele boyunca bir fikirge kelingece, bu aqta tek 3-4 adam bile.
Oğlan bu şeyni daa ana-babasına bile aytmay. O, söz taşladı, söz (razılıq) alsa, soñ anasına
ayta, anası babasına ayta. Demek, qudalar tapa, soñ söz taşlana, söz taşlanğan soñ anası, qızı bu
şeyni baqalar da, soñ eki aftamı, bir aymı, tüşüneler, babasına aytalar. Oğlannıñ şeceresi,
tamırları qaydan, olarda hastalıq, sersemlik barmı-yoqmı, bularnıñ episini sorap bileler. Tabiatı
nasıl, qızmatabanmı, yoqmı. Çünki qız da qızmataban, oğlan da qızmataban olsa ya da aksi olsa,
olar biri-birilerine kelişmeyler. Soñ bu ailede er vaqıt qavğa ola bile. Qız tarafı bu şeylerni bilgen
Page 3
3
soñ, oğlan razılıq almağa kele. Qız razı olğanını söznen aytmay, özü nağışlağan yavluçıqnı
oğlanğa bağışlay. Demek, oğlan söz ala. Soñ kelip anasına ayta. Anası ise babasına ayta.
Bu şeylerni soy-soplar añlağan soñ, yani qudalar taptı, söz taşlandı, söz alındı, yahşı etip
bilindi – quda yollanıla. Quda olıp baracaq adamnıñ soy olması şart degil. Namlı, laf etmege
yahşı bilgen, adetlerni ürmet etken Adam yollanıla. Çünki o qıznıñ evine barğan soñ, babanen laf
etmek kerek.
Qudalarnıñ vazifesi ise eki yaşnı biri-birinen qattı etip bağlamaq ve olarnıñ birligi
neticesinde aqiqiy, bahtlı, terbiyeli qoranta peyda etmektir.
Onıñ içün biri-birine kelişken yaşlarnı tapalar. Meselâ, aileni bir adam alıp barmaq kerek
ola, ya apay, ya da aqay. Eger aqay attik olsa, apay da öyle attik olsa, soñ böyle ailede ne olacaq?
Evel zamanda yaşlar evlengende olarnıñ soy-soplardan qaç tiz ayırılğanına da emiyet
bergenler. Evlenmek içün yalı tarafta yedi, çöl tarafta beş tiz ayırılıq kerek edi. Atta bir köydeki
adamlar biri-birinen evlenmegenler, qomşu köyden evlengenler. Çünki tamırlar qarışmamaq
kerek edi. Eger tamırlar qarışsa, hasta balalar dünyağa kelgen. Evelde buña da emiyet bergenler.
Toylar olğanda yigitler gizliden qızlar toplanğan odalarnıñ pencereleri ve qapılarından
baqıp, olarnıñ arasından özlerine olacaq kelinni saylay ediler.
Bir de-bir yigit toyda olğan qızlarnıñ birisini begense, qız ağaları ya da musafirlerge hızmet
köstergen qızlarnıñ birisine muracaat eterek, begengen qızını oyunğa çıqarmalarını rica ete edi.
Adeti üzre, qız ağaları qıznı çeresinen qapığa taraf oynamağa becere, onı oynatmalarını rica
etken yigit ise onıñ oyunını gizliden qapıdan seyir ete edi.
Şu aqşam qız bir qaç kere oyunğa çıqarılğanından toyda bulunğan musafirler onı yigitlerniñ
birisi begengenini añlay ediler.
Yigit evine qaytıp, eñ yaqın tuvğanına, ana-babasına degil, çünki o zamanlarda Böyle
şeyler aqqında ana-babağa aytmaq ayıp sayıla edi, toyda bir qıznı begengenini, bu qız kimlerden
olğanını ve oña evlenmek istegenini ayta edi.
1.2. Söz kesim
Şu yaqın tuvğan yigitniñ istegini ana-babasına bildire, olar 2-3 künden soñ qıznıñ evine
quda yollay ediler. Qudalıqqa yaqın tuvğanlarından üç er kişi kete, olarnıñ qollarına 25 dane
altın kapiknen yipek fırlanta berile. Qıznıñ ana-babası razı olğanları alda kapiklernen fırlanta
olarğa qaldırıla ve bunıñnen söz kesilgen sayıla edi.
Qudalar qız yaşağan evniñ qapılarından kirgende evniñ saibinen köterinki seslernen
selâmlaşa ediler. Al-hatir soray, biraz laf ete, soñra ise avale etilgen işke keçe ediler. Qudalarnıñ
eñ büyügi qıznıñ babasına yahut babası olmağanı (ölgeni) alda yaqın tuvğanlarınıñ eñ büyügine:
“Boş laflarnen vaqtımıznı keçirip oturmayıq, biz eviñizge Allanıñ emirinen böyle bir adamnıñ
avalesinen qızıñıznı onıñ oğluna qudalıq etmek niyetinen keldik, yoq demezsiñiz, bilemiz”, – dey
edi. Adeti üzre, qıznıñ babası qudalarğa şöyle cevap bere turğan: “Ebet, Alla-Taalâ başına bunı
yazğan olsa, qısmet olsa, olur”. Bundan soñ o, qadınınen mesleatlaşa. Qadın, adeti üzre, aqaynıñ
sualine: “Sizge munasip olsa, maña da munasip”, – dep cevap bere turğan. Soñ qızınıñ eñ yaqın
cariyeleriniñ birisini qızına yollap, onıñ razılığını soray ediler. Qız ana-babasınıñ sualine: “Ana-
babam nasıl munasip körse, öyle olur”, – degen cevabını qaytara.
“Alla bir, söz bir” – bu ibarenen söz kesimde eki tarafnıñ razılığı bildire edi. Söz kesile edi.
1.3. Ağır nişan
Adette ağır nişan söz kesimden 3-7 künden soñ, bazarertesi ya da cumaaqşamı kününde
yapıla edi. Bu künde kelin evinde, kiyev evinde de bayramlıq aşlar pişirile edi ve evge
musafirlerni çağıra ediler. Bu kününi kelin soylarda keçire edi. Kiyev tarafından bir qaç
adamengil nişanğa, qız evine kele ediler. Quda olaraq barğan qadınlar, mıtlaqa dülber qadifeden
tikilgen anterlerde olmaq kerek ediler. Aqaylarnıñ omuzından yeşil ya da qızıl yavluqlar baylı
Page 4
4
olmaq kerek edi. Nişanlığa bahşışlar alıp baralar (meselâ: eki anter, şal ve nağış) ve babasına:
qave ve şeker, anasına: anterlik. Bahşışlarnı aselet nağışlanğan şalda ketireler. Bu şalnıñ adı –
boğça. Kelinniñ ana-babası baqır tabaqta – sıñıde – kiyevge bahşış alıp çıqaralar. Bütün
bahşışlarnı baqıp-çıqqan soñ vekiller, kiyev-çamaşırını boğçağa sarıp, evge qayta ediler.
Ağır nişandan soñ yaşlarğa körüşmek mümkün edi. Birinci kere oğlan qıznen körüşmek
içün başta kiçkene oğlançıqtan soray edi, qaysı pencereniñ yanına kelmek kerek. Kiyev kerekli
pencereniñ yanına kele edi. Bu ibare qırımtatar tilinde şayna “pencerege barmağa” qaldı. Kelin
bezenip, onı bekley, amma bahşışnı – seylemlikni – alğance, o, süküt tuta edi. Seylemlik, meselâ
dülber bir şal olmaq mümkün edi. Yaşlar birinci kere körüşkende, kelin kiyevniñ suallerine ya
cevap bermey otura, ya da eşitilir-eşitilmez sesnen cevap bere.
Yañı tanışacaq yaşlar
Başta biraz utanalar.[1]
Yaşlarnı iç kimse körmemek kerek edi. Ne ana, ne baba, ne de başqaları. Böyle bir qaç
körüşivden soñ, nişanlılar serbest laqırdı ete ediler. Ve yavaş-yavaş biri-birine alışa ediler. Misal
olaraq, halq yırdan parça:
Ay yarıq gecesinde,
Vardım penceresine.
Uzun çubuq uzattım,
Men yaremni uyattım.
Ay yarıqta varamam,
Tilge destan olamam.
Ay bulutqa kirgen soñ,
Bağlasalar turarmam. [2]
2. Toy merasimi
2.1. Birinci kün
Birinci künniñ toy merasimi kelin ve kiyev tarafta bir vaqıtta başlansa da ayrı-ayrı keçirile.
Kelinniñ ve kiyevniñ evinde bir qaç oda azırlana: birincisi – qartlar, ekincisi – qartiyler, üçüncisi
– evli yaş qadınlar, dörtüncisi – yaşlar içün ve niayet, velin ve kiyev içün mahsus odalar.
Toy qartlarnıñ duasınen başlana. Bundan soñ çalğıcılar Taqsim ve Peşraf avalarını – toynıñ
muzıka qısımını açıcı ve toqtavsız icra etiltci eki pyesanı çalalar. Olar özüne mahsus bir uvertüra
hızmetini köreler. Ekinci pyesa bitken soñ qartlar qave içe ve çalğıcılarğa özleri sevgen eski
türkülerini, tüşünceli-qayğılı avalarını sımarlaylar.
Er bir yañı kelgen musafirni çalğıcılar “Hoş keldi avası”nen qarşılap alalar.
Yaşlar qızlarnıñ penceresi yanında turıp yırlaylar. Yır yarışı başlana. Bu adet türkiy
halqlarda, hususan, qırımtatarlar arasında keniş darqağan çıñlar ve maneler. Toynıñ birinci künü
böyle muzıka ve yır yarışınen bite.
Aqşam üstü kiyev evinde toy çıraqnı yaraştıra ediler. O, eki balaban haçlaşqan çıraqtan
ibaret ola edi. Çıraq yaraştıruvı aseletli yırlarnen ozğarıla edi. Meselâ: “Çıraq tellev avası”. Bu
adet bitkeninen qızlar çıraqnen azbarğa çıqıp oynamağa başlay ediler. Oğlanlar fursatnen
faydalanıp begengen qızğa yavluq bağışlay ediler. Qız oğlannı begense, bir qaç vaqıtan soñ
nağışlanğan yavluqnı qaytara edi.
Çalğıcılar bütün sımarışlarnı yerine ketirip, toynıñ soñunace evde bulunalar.
Page 5
5
2.2. Ekinci kün
Ekinci kün (kelinniñ evine qudalar ve molla keleler).
Kelinni satın aluv ve nikâh merasimi eda oluna. Qudalar mollanen beraber kelinniñ odasına
keleler, anda nikâh qıyılmaq kerek. Amma kelinniñ arqadaşları kelgenlerni kirsetmeyler. Qudalar
qızlarğa paqlava tolu sandıq, bundan ğayrı aqça bereler. Tek bundan soñ qızlar mollağa nikâh
qıymağa ruhset bereler.
Molla kiyevniñ tışqı körünişini ve baylığını tarif eterek, ğayet tantanalı sesle ondan qocağa
çıqmağa razılıq soray. Mollanıñ suallerine kelin başa belgisiz cevaplar bere ve tek üçünci
keresinde kesen-kes cevaplana. Kelin ağlamağa başlay, soñra onıñ arqadaşları qoşulalar. Pek
siyrek allarda kelin mollağa sükütnen cevap bere, böyle al, eger kelinniñ ana-babası qarışmasa,
toynıñ bozıluvına sebe pola bile. Ekseriy allarda ana-babanıñ tazıyıqı qıznıñ isteginden üstün ola.
Öyle sayıla edi ki, kelin Alladan ne sorasa, bütün arzu-niyetleri mıtlaqa yerine kelir. O, eki kesek
ötmek ve küzgü alıp, bir köşege kire edi. Ötmekni ellerinde tutıqan edi, küzgüge baqıp öz
isteklerni ayta edi. Soñ bir kesekni aşay edi, ekincisini ise aqayına bere edi.
Künniñ qalğan qısımı çeşit qayğılı yırlarnı yırlamaqnen keçe. Eslice musafirler qayğını
dağıtmaq içün oynamaqnı teklif eteler. Teklif qabul oluna ve biri biri artından oyun avaları
çalına. Azbarda qızlar qoran tepeler, yaşlar ise qızlarğa baqıp elçırpa ve turğan yerlerinde oynap-
oynap alalar.
2.3. Qına gecesi
Toydan bir kün evel, ya aqşam, ya da gece kelinniñ evinde – qadınlardan soyları,
qomşuları, dostları toplanıp, episi dülber kiyimler kiyinip – quşanıp, ilvanlarını taqıp, sanki
büyük bayramğa azırlıq kete. Aslında bu qına köyüv gecesi – yaş qıznıñ babasınıñ evinde
keçirilgen soñki gecesidir. Ertesi künü onı baba ocağından alıp, yañı ömürge alıp ketecekler. Bu
pek eyecanlı noqta ve er bir yaş kelin bu deñişmelerge büyük işanç ile baqa. Yaş qızlar ve
qadınlar tatlı yemekler ve içimlikler azırlap, sofralar donatalar. Yırlağan ve raatlanğan qızlar
endi eñ esas meselege keçeler.
Qına – bu acayip bir ösümliktir. Onıñ tabiiy hususiyetlerini endi atta zemaneviy tibbiyette
da qabul ettiler. İnsannıñ terisine, tırnaqlarına ve saçlarına qına qoyulsa, olar sağlam ve dülber
olıp, qadınnıñ da daima güzel olğanına hızmet eterler. Kelinniñ qollarına ve saçlarına qına
qoyma adeti – qadimiy zamanlardan kelip çıqa. Adet üzre, qınanıñ tedaviylev hususiyetleri aynı
zamanda köz-nazardan ve şeytannıñ şerriden de qorçalamağa yardım etken
Kelin odanıñ ortasına otura, ayaqlarını ve qollarını tılsımlı bir suvnen yuva. Suvnıñ
tılsımlığı da bu suvğa nane qoşuvı ile bağlıdır. Nane otu – tendirüstlik ve insan teniniñ
temizligini bağışlağan bir ösümliktir. Ya da naneden ğayrı, böyle suvğa gül yapraqlarını da
qoşalar. Nane suvu ile yuvunmaq kelinge bir qaç yaş qız yardım ete. Qalğanları ise onıñ etrafını
çiçekler ile süslendireler. Mına endi mücizeli bir noqta. Qına qız-kelinniñ ayaqlarına, qollarına
ve saçlarına qoyula. Bütün bular yırlar ile yapılmaqta. Qırımnıñ bazı yerlerinde, misal olaraq,
yalı boyunda kelinniñ etrafını çıraqlar ile dolanıp çıqqanlar. Kelinniñ özü ise onıñ ömürinde olıp
keçken deñişmelerni tolu surette is etken.
Qınanı qollarnıñ yani avuçımıznıñ ortasına qoyulması da bir taraftan bu yerde energiyanıñ
küçlü noqtası bulunğanından, diger taraftan ise – avuçımıznıñ ortası – aile timsallerinden biridir.
Demek, qollarğa qınanıñ yaqılması – em müsbet energiyanı quvetlendirmek ve köz-nazardan
saqlamaq içün, em de qoranta qaviy ve temelli olması içündir.
Adet üzre, soñra qına qoyulğan yerge altın kapik qoyğanar. Bu da, belki de, kelecek aile
allı-taqatlı, bereketli olacağı maqsadı ile yapılğan areketlerdir.
Bundan soñra, yaş qız ya yeşil, ya da qırmızı tüsteki anterni kiye. Qayd etmek kerek ki,
bizim milliy adetlerimizge köre, kelin tüsü – qırmızı tüstir. Onı atta bir çoq milliy türkülerimiz
tasdıqlay. (“Mishor qızı”).
Qınalavdan keçken qız endi bile – yarın onı yañı ömür, ayatınıñ yañı basamağı bekley.[6]
Page 6
6
2.4. Üçünci kün
Kelin arqadaşları arasında odanıñ töründeki köşesinde otura, üstünde yeşil qaftan, yüzü
örtüli, o, kiyev yaqqa tantanalı ketüvni bekley. O, qayğılı, fısıldap laf ete, köküs keçire.
Arqadaşları onı tınçlandıralar. Bu vaqıtta azbarda toplanğan adamlar arasında çeşit qalabalıq
ükümran. Böylece, yaqınlamaqta olğan ketüvge faallik ve şeñliknen azırlanalar.
Azırlıq işleri ep kenişley, bir qaç dilijans, mögedekli araba toplana. Azbarnıñ ortasından,
yani çalğıcılar bulunğan yerden qalabalıqnı ve ses şamatanı bastırıp, kimerde davul ve zurna
sesleri eşitile. Niayet, er şey azır oldı. Kelinni alıp ketecek faeton ev yanına kelip toqtay. Kelin
oturğan odağa anası Kire,o, qızına öz elâlığını bere. Ondan soñ kelinniñ babası kirip, qızına
kümüş kümüş quşaq kiye. Bazı köylerde quşaq yerine şal baylaylar. Bu adetni, qıznıñ beli qaviy
olğanı içün eteler. Ağası ya da yaqın tuvğanı kelinni elleri üstünde köterip alıp çıqa ve faetonğa
oturta; kelinniñ arqadaşları evde qalalar ve qapı-pencere yanında turıp, ağlayatqan kelinnen
sağlıqlaşalar.
Kelinniñ yanına onıñ yaqın tuvğanları oturalar, arabacınıñ yanında ise Quran tutqan bala
otura. Arabacınıñ artında elinde şamçıraq tutqan ekinci bala otura.
Toy safınıñ başında – kelinniñ faetonı. Onıñ artında eki atlı üç renkli – yeşil, qaverenkli,
kök ya da mavı renkli büyük köşegeni tuta. Bundan soñ kelinniñ tuvğanları ve tanışları bulunğan
diger arabalar birer-birer kelip sırağa qoşulalar. Adet üzre, ekinci arabada bir qaç esli qadınnen
beraber kelinniñ yaqın tuvğanı buluna, kelinniñ çeşit örnekli ve nağışlı şeyleri ve ciyezleri bu
arabağa yüklene.
Atlılarnen sarılı arabalar sırası yavaş-yavaş yürip başlay. Kiyevniñ evi betke atlılar atlarını
çaptırıp keteler, kiyevniñ evinden de bir top atlı çıqa, olar arabalar yanına kele ve yolnıñ kenişçe
yerinde olarnı toqtatacaq olalar. Qalabalıq çıqa, şamata qopa, niayet, kelinniñ tuvğanı yol
kesincelerge bir sıra nağışlı şeyler berip qurtula. Nağışlı şeylerni erkekler bellerine, ya da
omuzlarından keçirip yanbaşlarına bağlaylar.
Ebet, eñ yahşı mukâfatlarnı (misal içün, doquz nağışlı şeyden, bu cümleden, saçaqlı büyük
yipek şaldan ibaret şeylerni) kiyevniñ eñ yaqın tuvğanları alalar.
Çöldeki, ya da şeer çetindeki toqtalışlarda qoşular, çeşit yarışlar, oyunlar ötkerile, muzıka
yañğıray.
Kiyev taraftan kelgen yaşlarnıñ üykeni ilerige ketüv aqqında emir bere. Bu vaqıtta “Yar,
yar” türküsi yırlana. Saf baştaki tertipte kete, yañı kelgenler onıñ artına qoşulalar.
Kiyevniñ köyüne yetken soñ saf camige doğrula. Cami yanında olarnı bir gruppa qart
qarşılap ala. Olarnıñ biri ögge çıqıp, kelinge muracaat ete, oña qalımnı eksiltmek kerekligini
ayta, bundan soñ qartlar arasında bulunğan mollağa kelinniñ qararını bildire. Şu yerde, cami
yanında qısqa dua oqula, er kes bir qaç daqqa süküt saqlay.
Bundan soñ kiyevniñ evine keteler; olarnı qapı yanında bulunğan çalğı taqımı “Hoş keldi
ava”sını çalıp qarşılay. Kelinniñ faetonı qapı yanına kelip toqtay. Kiyev ağası kelgenlerden
Qurannı, donatılğan şamçıraqnı ve köşegeni satıp ala, qadınlarnıñ biri bu şeylerniñ episini içeri
alıp kire; köşegeniñ ağaçlarını sındırıp damğa atalar. Bu vaqıtta içeriden kilimler alıp çıqalar,
qudalar bu kilimlerni perdelerge çevire ve kelin faetonnıñ yolunı qapığace eki yaqtan qapatalar.
Kelin tüşürgende qudalar kiyevniñ azbarına kirgenlerinen, olarnı tüfek atmaqnen qarşılap
alğan ediler. Ne qadar coşqun, yaraşıqlı manzara edi.
Kelin kelgen vaqıttan başlap, bütün bu işler devamında çalğıcılar “Ağlama kelin” avasını
çalalar.
Bundan soñ elinde tavuq tutqan qartiy kelinniñ faetonına kire ve tavuqnı kelinniñ çeşit
yerlerini toqundıraraq: “Op qorqulıq, op qorqulıq, qaydan keldiñ, anda ket”, dey. Bu areketnen
olacaq nikâhtan evel kelinniñ yüreginden qorqunı quvıp çıqarmaq isteyler (bundan soñ tavuqnı
kiyev odasınıñ ayatında legen astına saqlap qoyalar). Faetondan çıqqan soñ qartiy eline büyük
tabaq ala ve onıñ üstündeki tatlı yemeklerni, ufaq paralarnı balalarğa saça. Bundan soñ kelinniñ
ağası, ya da diger tuvğanı onı ev içine köterip alıp kire.
Page 7
7
Yevgeniy Markov öz ikâyesinde kelinge barğan yolnıñ qapatılğanı ve kiyevden bahşışlar
alınğanı aqqında yaza.[8]
Kelin yaqtan kelgen qudalar kelinni kiyevniñ evine kirsetken soñ, çalğıcılarğa avalar
sımarlay ve oynaylar. Çalğıcılar kiyev adından musafirlerni “Qarşılav yırı”nen selâmlaylar.
Oynağan soñ er kes sofra başına otura, aşay-içe ve çalğıcılar tarafından eda olunayatqan
özleriniñ sevimli yırlarını diñleyler.
Kiyevniñ tuvğanları qudalarnı mıtlaqa “kiyev-köbetesinen” sıylamaq kerek ediler. Daa
qudalar içün eki türlü tatlı: qızıl ve sarı tüste azırlamaq kerek ediler. Qudalırnı bu aşlarnen
sıylağan soñ. Tatlıman toyda olğan bütün yaş qızlarnı da, olarnıñ nevbetti tezce kelgen niyetinen
sıylaylar.
Bundan soñ kiyev çalğıcılarnen beraber küreş olacaq meydanlıqqa kete. Ögde, üstüne çeşit
yavluqlar, şallar ve nağışlar – küreşte yeñgenler içün berilecek bahşışlar bağlanğan uzun sırıqnı
alıp keteler. Kiyev bu yarışta tek seyirci olaraq iştirak ete. Küreş vaqtında çalğıcılar “Küreş
avası”nı çalalar. Küreşni balalar başlaylar, soñra oña büyükler qoşulalar.
Küreş bitken soñ, küreşni alğan adamnı at üstüne oturtıp, muzıka altında kiyevniñ evine
alıp keleler, anda oña bir qade şarap teklif etile, o, bu qadeni tatntanalı surette ve marş muzıkası
altında içe. Soñra, o, er kesnen sağlıqlaşıp ve bahşışlarnı alıp evine kete.
Bu vaqıtta kelin içün azırlanılğan odada kelinnen beraber kelgen qudağıyler çıylana. Masa
üstüne er şey qoyula, stolğa töşelgen örtüniñ çetleri yerge toqunıp, sofra başında oturğanlarnıñ
ayaqlarını örtip turmaq kerek.
Bu arada kiyev evge qaytmağa pek aşıqmay. Küreşten soñ soñki bekârlıq qonuşmasını
keçirmek içün dostları ve arqadaşlarınen beraber bir-de-bir kimseniñ evine, ya da qavehanege
kire. Anda kün evelden büyük sofra donatıla, sofranıñ ortasında tatlı yemeklernen ve
paqlavalarnen sarılı meze tura. Er kes sofra başına otura, laqırdı ete, şaqalaşa, amma kiyev
kelmegence kimse yemekke toqunmay. Çalğıcılar “Gelsin, gelsin” yırınıñ avasını çala. Adette,
böyle muzıkalı davet üç kere tekrarlanğan soñ, yanaşa odanıñ qapısı açıla ve bosağada kiyev
peyda ola. Kiyev sofrağa kelip otura, tabaq üstünde ketirilgen bir qade şarapnı içe, soñra
çalğıcılarğa özüniñ sevimli avasını sımarlay, er kesniñ diqqatı kiyevge ola.
Bundan soñra kiyevniñ tuvğanları kele ve olarnıñ er biri çalğıcılarğa özüniñ sevimli yırını
ya da avasını sımarlay. Ziyafet başlana: şarap tolu çanaq el-elden keçe. Biraz vaqıttan soñ
sofrağa bütünley pişirilgen ve donatılğan qozu ketirile.
2.5. Tıraş merasimi
Ziyafetniñ soñunda berber peyda ola.
İş şunda ki, tıraş avasınıñ müim manalar ile birlikte şaqa da qullanıla. Kiyevniñ kelin
üzerinde peyda olması – çoqtan beklenilgen daqqasıdır. Ve, elbette, kiyev bala – tıraş olğan alda,
dülber perçem ile olmaq kerek. Toy künü üylege yaqın kiyevniñ yaqınları, dostları, soy-sopları
toplanıp, eki bölümge bölüngen. Berber ise – öz işini başlay. Yani tıraş ete ve saçlarını alıp,
taray. Amma bir hususiyet, tıraş – tek mahsus çalınğan yani “Tıraş avası” ile yapılmaqta. Diger
nağme ile kiyevni tıraş etmeyler. Misal olaraq, Üsküt köyünde tıraş merasimini muzıkanen degil
de, oqulğan dualar ile keçirgenler. Endi ise eñ meraqlısı başlana. Kiyevniñ etrafında oturğan
şaqacı dostlarından biri çalğıcığa para berip, tıraş avasını degil de, diger bir nağme sımarlay.
Lâkin endi berber tıraş etmey ve tıraş avasını bekley. Kiyev ise sabunlı ve yarı tıraş alda oturıp
bekley. Niayet, diger dostu, kiyevni acıp, çalğıcığa kene de para berip, mahsus tıraş avasını
sımarlay. Endi bu nağme ile berber öz işini devam ete. Ekinci bölümden daa bir dostu kene de
başqa ava sımarlay ve berber kene de işini toqtata. Kiyev kene yarı yolda qılıp, sabır ile bekley.
Bu şaqalı areketler ya berberniñ bezgenine qadar, ya da dostlarınıñ cepleri boşatılğanına qadar
bazıda 4-5 saat devam etip, niayet, kiyevniñ tıraş etilgen ve perçemi de dülberleştirilgen alda
olğanı ile yekünlengen. “Kiyev avası” yañğırağanda kiyev baştan-ayaq yañı urba kiye. Endi
kiyev azır ve cesürlik ile evine yol ala. [6]
Page 8
8
Kiyev ketken yol fişenklernen aydınlatıla, yırlar yırlana, oyunlar oynala ve tüfekler atıla.
Hor kelinnen kiyevge bağışlağan, olacaq bahtı qoranta ayatını terennüm etken mahsus yırnı
yırlay. Bu vaqıtta kelinniñ odasını yaraştıralar. Kelinniñ özü çoq yıllar devamında morsliman
usulınen tikip azırlağan nağışlarnen donatalar.
Kiyev kelinniñ odasına yaqınlağanda içerideki qadınlar kelinni terk eteler, o, oda içinde,
köşege artında bir özü qala. Kiyev kelin odasınıñ bosağasından atlağanda kiyev ağası bosağağa
bir parça yipek atlas taşlay, kiyevni ozğarıp kelgen yigitler ise bu basmanı ala, yırta ve olarnıñ er
biri bahtlı aileviy ayat remzi olaraq, onıñ birer parçasını ala. Soñra sıq duvaq kiygen kelinni
namazlıq yanına alıp keteler, kelinnen kiyev birlikte namaz qılalar. Namazdan soñ kiyev duvaqnı
kötere, kelin ise onıñ qolunı öpe.
Zevq meraqlılarnen
Toldı kene azbarlar!
“Ne eken?” deseñ, bugün
Kiyevnıñ tıraşı bar.
Sabırsız bazı seda
“Tıraş!” dep bağırsa da,
O, özüni pek sıqlay,
Başlamağa aşıqmay. [1]
3. Yalta rayonındaki Dereköy, Ay Vasıl ve Autka köylerinde nikâh ve toy
merasimleri
3.1. Söz kesim ve nişan
Yuqarıda añılğan köylerde toylar olğanda yigitler gizliden qızlar toplanğan odalarnıñ
pencereleri ve qapılarından baqıp, olarnıñ arasından özlerine olacaq kelinni saylay ediler.
Bir-de-bir yigit toyda olğan qızlarnıñ birisini begense, qız ağaları ya da musafirlerge
hızmet köstergen qızlarnıñ birisine muracaat eterek, begengen qızını oyunğa çıqarmalarını rica
ete edi. Adeti üzre, qız ağaları qıznı çeresinen qapığa taraf oynamağa becere, onı oynatmalarını
rica etken yigit ise onıñ oyunını gizliden qapıdan seyir ete edi.
Şu aqşam qız bir qaç kere oyunğa çıqarılğanından toyda bulunğan musafirler onı yigitlerniñ
birisi begengenini añlay ediler.
Yigit evine qaytıp, eñ yaqın tuvğanına, ana-babasına degil, çünki o zamanlarda böyle
şeyler aqqında ana-babağa aytmaq ayıp sayıla edi, toyda bir qıznı begengenini, bu qız kimlerden
olğanını ve oña evlenmek istegenini ayta edi.
Şu yaqın tuvğan yigitniñ istegini ana-babasına bildire, olar 2-3 künden soñ qıznıñ evine
quda yollay ediler. Qudalıqqa yaqın tuvğanlarından üç er kişi kete, olarnıñ qollarına 25 dane
altın kapiknen yipek fırlanta berile. Qıznıñ ana-babası razı olğanları alda kapiklernen fırlanta
olarğa qaldırıla ve bunıñnen söz kesilgen sayıla edi.
Qudalar qız yaşağan evniñ qapılarından kirgende evniñ saibinen köterinki seslernen
selâmlaşa ediler. Al-hatir soray, biraz laf ete, soñra ise avale etilgen işke keçe ediler. Qudalarnıñ
eñ büyügi qıznıñ babasına yahut babası olmağanı (ölgeni) alda yaqın tuvğanlarınıñ eñ büyügine:
“Boş laflarnen vaqtımıznı keçirip oturmayıq, biz eviñizge Allanıñ emirinen böyle bir adamnıñ
avalesinen qızıñıznı onıñ oğluna qudalıq etmek niyetinen keldik, yoq demezsiñiz, bilemiz”, – dey
edi. Adeti üzre, qıznıñ babası qudalarğa şöyle cevap bere turğan: “Ebet, Alla-Taalâ başına bunı
yazğan olsa, qısmet olsa, olur”. Bundan soñ o, qadınınen mesleatlaşa.
Page 9
9
Qadın, adeti üzre, aqaynıñ sualine: “Sizge munasip olsa, maña da munasip”, – dep cevap
bere turğan. Soñ qızınıñ eñ yaqın cariyeleriniñ birisini qızına yollap, onıñ razılığını soray ediler.
Qız ana-babasınıñ sualine: “Ana-babam nasıl munasip körse, öyle olur”, – degen cevabını
qaytara. Qadınınen mesleatlaşıp, qızından da cevap alğan soñ, baba qudalarnen bazarlıqqa keçe.
Taraflar fuqarece olsa, kelin tarafı eñ azdan elli dane altın kapikten (nusfiye), başlap elli
duqatqace (büyük altın kapikler) bardıra edi. Bazıda bazarlıq saatlarnen devam ete ve, niayet,
neticede kelinniñ fiyatı 50 dane altından 40 dane altınğace eksile edi. Altınlardan ğayrı kelinge:
er birisi ellişer kümüşten eki anter, yipişli quşaq, bir qadife kürk, ferece-marama (kelin bu
maramanen toy vaqtında örtüle ve toydan soñ da azbarğa çıqqanda onıñnen qapana edi) ve,
niayet, naht 200-300 rublenen 300-500 qarış topraq berile edi.
Bir sözge kelgen taraflar: “Söz bir, Alla bir”, – dep biri-birine söz bererek, biri-birini
zayırlayaraq, qol sıqışa ediler. Kelgen baş quda olarğa emanet etilgen altınlarnen fırlantanı
qaldıra, kelin tarafından ise bir dane yipek fırlanta berile edi.
Söz kesimden eki afta keçken soñ ağır nişan berile edi. Şu künge qadar kelin nişanğa
qoblması şart olğan doquzlamalarnı azırlay edi. Doquzlama doquz şeyden ibaret olmalı edi:
1.uçqur (aqay şalvarı içün burma yip quşağı), 2. tiz-bez (ayaq sürtmege), 3. yemeni (poşu), 4.
edeg, 5 ve 6 – tütün içün eki kese, 7. astına ufaq altın kapikler (nusfiye) tikilgen ve çetleri kümüş
qaytan (tesma) ya da yun yipinen işlengen bir ufaçıq kise, 8. köşeleri kümüş yipnen nağışlanğan
poşu ve 9. çorap bağı. Amma sayılıp keçilgen şeylerden ğayrı bir çift yipek donkölmek (olarğa
daa çerge kölmek de dey ediler), çorap ve saat qapı da qoşula bile edi.
Eger olacaq kelin zengin qorantanıñ balası olsa, doquzlama kiyevniñ ana-babasına da
azırlana edi.
Kiyev ve onıñ soy-soplarına, dep azırlanğan bu şeyler diger bahşışlarnen beraber köşeleri
kümüşnen nağışlanğan boğça bağına sarıla ve üstüne “Quran hatimi” yazılı kâğıtçıq tikile edi.
Bunıñnen kelin kiyevniñ bütün yaqın soy-soplarınıñ ruhlarına adap, Quran oqup çıqqanını
bildirile edi.
Qundaq balasına barğance, bütün soy-soplarğa azırlanğan bahşışlar kölmekler, fereceler,
yüzbezler, kiseler ve ilâhrelerden ibaret ola ediler. Kiyevge yollanmazdan evel bahşışlar
minderler ve yastıqlar üstüne yaydırıla, er birine üstünde berilecek adamnıñadı yazılı olğan
kâğıtçıq pekitile edi. Bundan soñ bahşışlarnen beraber kiyevge yollamaq içün qatmerli pirniç
köbetesi pişirile edi. Bahşışlar yaydırılğan soñ kelinniñ soy-sopu çağırıla ve olarğa kösterile edi.
Aqşam ise kelinniñ evine başları üstünde balaban-balaban siniler (sinilerde kiyevden kelinge
yollanğan bahşışlar ola edi) tutqan eki yigit yetekçiliginde quda olıp, 20-25 er kişi kele edi.
Yigitler bahşışlarnen tolu sinilerni kelinniñ yaqın soy-soplarnıñ birisine tuttırıp, yerine bahşış
berilgen birer kölmek alğan soñ qaytıp kete ediler. Qalğan qudalarğa ise sofra qoyıp, olarnı
sıylay ediler. Aşalğan soñ er eki taraftan azırlanğan bahşışlar açılıp baqıla, teñeştirile, eksikleri
belgilene edi. Bahşışlarnı er kes körgen soñ kelinniñ eki tuvğanı olarnı kiyevge alıp kete, yerine
para ve raqı ala ediler.
Ağır nişan berilgen soñ ertesi künü kiyev nişanlısına mektüp yazıp, musafirlikke kelmesi
içün razılığını soray edi. Razılığını alğan soñ, aqşam nişanlısınıñ eñ yaqın tuvğanınen beraber
oña musafirlikke kele edi. Birinci kere nişanlısınen körüşken qız onıñ bergen suallerine ya cevap
bermey otura, ya da eşitilir-eşitilmez sesnen cevap bere. Amma nişanlısınıñ bir-qaç böyle
ziyaretinden soñ, niayet, onıñnen laf etip baylay edi. Böylece, olar biri-birine alışa ediler.
Ağır nişan berilgen soñ qız ciyezini azırlamağa, daa doğrusı, tekmillemege başlay edi,
çünki halqımızda qorantada qız doğğanınen oña ciyez azırlamaq adet edi. “Qız beşikte – ciyez
sandıqta” degen atalar sözümiz de şundan kelip çıqqan. O zamanlarda tükânlardan satın alınğan
mallarnıñ qıymeti yoq edi, şunıñ içün er şey evde azırlana edi.
Zengin kelinniñ ciyezi 200-250-den ibaret evde toqulğan basmadan tikilgen tüp kölmekten
(aralarında yipek soyları da ola bile edi), 200-250 toqulğan ference, 3-4 balaban yipek şal, 6-7
puf töşek ve yorğan, 50-60 dane yipek fırlanta, 400-500 dane yüzbez, bundan ğayrı sayı-esabı
olmağan toquma sofra örtüleri ve yağbezler, kiseler, poşular ve saire.
Page 10
10
Ev eşyalarından ciyezge minderler, divar yastıqları, 2-3 odağa töşelecek kilimler
(minderlerniñ sayısına köre) ve çoq sayıda baqır savutlar Kire edi.
Fuqare kelinniñ ciyezi: 70-100 dane don-kölmek, 200-300 yüzbez, 70-80 ferece, 20-30
fırlanta, 3-4 töşeknen yorğan, bundan ğayrı, sofra örtüleri, yağbezler ve saire.
Ağır nişandan biraz vaqıt keçken soñ kiyev nişanlısınıñ ana-babası ve bütün soy-soplarını
evine musafirlikke davet ete edi. Musafirlikke kelgen aqşamı qıznıñ anası olacaq kiyevine,
zengin olsa – altın saat, fuqarece olsa – kümüş sigar qutusı bağışlay edi. Bu çağıruvdan ekinci
aftası qıznıñ ana-babası olacaq kiyevleriniñ ana-babasınen yaqın soy-soplarını evlerine
musafirlikke çağıra ediler.
Şu aqşam olacaq qaynananıñ ve onıñnen beraber musafirlikke kelgen qadın-tuvğanlarnıñ
başlarına topraqbastı maramaları taşlana edi. Bu maramalar “topraqbastı” dep adlandırğanlarınıñ
sebebi – olacaq qaynana olacaq kelinniñ toprağına birinci kere ayaq basqanındadır. Olacaq
qaynana ise olacaq kelinine palı anter bağışlay.
3.2. Toyğa azırlıq ve toy
Olacaq kelinnen kiyevniñ ana-babaları biri-biriniñ evlerine musafirlikke barıp kelgen soñ
toyğa azırlıq başlana, başta toy künü kesile edi. Toyğa bir-qaç kün qalğanda, 5-10 adam, ziyade
de ola bile edi, kiyev tarafından ağırlıqnı ketire edi (söz kesim vaqtında añlaşılğan şeyler). Qız
taraftan olarğa bahşış olaraq birer kölmek, birer yüzbez ve birer kise berile. Ağırlıq alınğan soñ
qıznıñ başı şalnen örtüle ve bundan soñ o, üç kün devamında anasına, babası ve ağasına,
umumen soy-sopuna ise üç afta devamında körünmey edi. Ağırlıq alınğan soñ, ekinci künü
ağırlıqnen beraber kiyev tarafından yollanılğan bütün tatlı şeyler ve saqıznı soy-sopqa ve qıznıñ
cariyelerine tarqata ediler. Üçünci künü kelinlerge anter biçken terzici qadın ve qıznıñ cariyeleri
(8-10 qız) çağırıla, olar bütün kerek şeylerni tike ve kelin-kiyevniñ evine ketkence daima qıznıñ
yanında buluna ediler. Bütün kerek şeyler tikilip bitken soñ, qızlar yastıq yüzüni tiküvge kirişe
ediler. Yastıq yüzü palı basmadan tikile, içine bir çift aqay donkölmegi ve yüzbez qola edi. Kelin
ketecekte, qızağası bu yastıçıqnı kiyevniñ dostlarınıñ birisine 3 rubleden başlap 20 rublegece
sata, onı satın alğan kiyevniñ dostu yolda daa birisine, o da üçüncimine sata ve böylece kiyevniñ
evine ketkence yastıçıqnıñ fiyatı 40-50 rublegece köterile edi. İşte, soñ onı bu fiyatnen kiyevge
sata ediler. Yastıqnı satın alğan kiyev ise kelin endi yaqın olğanını añlay edi.
Bütün işler yapılıp bitken soñ toyğa kirişe ediler. Cumaertesi ve bazar künleri hamır basıla,
ötmek, köbeteler, çörekler ve ilâhreleri pişirile edi. Bazarertesi künü ise bir qolunda baş
yavluğınen baylı qamçı, diger qolunda ise ufaq şalnen baylı çıraq tutıp, sağdıç (kiyevniñ büyük
aptesi) kele edi (qamçınen çıraq ödünç alına ediler). Kelin kiyevniñ evine ketecek künü
qamçınen çıraqnıñ üstündeki yavluqnen şal çezilip alına, yerine dülber fereceler bağlana edi.
Sağdıç olarnı Kene kiyevniñ evine alıp qayta ve olar 40 küngece anda buluna, bundan soñ
saibine qaytarıla ediler.
Sağdıç peşinden kiyevniñ qadın tuvğanları, qudalıq yapqan qalınlar özlerinen beraber
başqa musafirlerni ve çalğıcılarnı ketirip kele ediler. Olarğa ziyafet berilgen soñ mahsus saanlar
içinde hına azırlana edi. Hına azırlanğan saanğa 1 dane altın ve 20 dane kümüş kapik taşlay
ediler.
Bu paralarnı kiyev kelinge hına qoyulğanını hayırlap yollay edi. Hına azırlanğan vaqıtta
kelin yanında bulunğan qızlar qollarına yanğan çıraqlar tutıp, yırlay ediler.
Olar yırlağan arada, ökür-ökür ağlağan kelinniñ başını yastıqqa qoyıp, kiyevniñ
tuvğanlarından üykeni saan içinden hınanen altını ve 20 kümüş kapikni çıqarıp, kelinniñ başına
qoya, onı hına qoyulmasınen hayırlap, baht tilegen soñ çetke çekile edi. Bundan soñ kelinniñ
saçlarını boyalamağa başlay ediler, qalğan hınanen ise mında bulunğan qızlarnıñ parmaqlarını
boyalap: “Sizge de tezce nevbet tiysin”, – dep ayta ediler. Kelinniñ saçlarını boyalap bitirgen
qadın oyunğa tüşip, bunıñnen toy başlanğanını añlata edi.
Aqşam toyğa davet etilgen musafirler kele, qızlar yırlay, oynay ediler.
Qız ağalarından ekisi mahsus ayırılğan odalarda kelinniñ ciyezini körmege istegen
musafirlerge köstere ediler.
Page 11
11
Qız tarafta toy cumaaqşamınace devam ete edi. Cumaaqşamı künü ise kiyev kelinniñ
ciyezini alıp kelmek içün sabadan araba yollay edi. Şu arabada yanında yaltıravuq kâğıtlar ve
çiçeklernen yaraştırılğan eki qoynen, ötmek, tuzu, pirniçi, soğanı, qaşığı ve pıçağınen aşçı da
kele edi. Kelin azbarına kelgen aşçı er kesni toynen hayırlap, bir filcan qave içken soñ, qoylarnı
soyıp, pirniç şorbası pişire edi. Söz kelimi, bu şorbağa “yıqıl ket” şorbası, dey ediler, çünki onı
nikâh qıyılıp, kelin yolğa çıqacaqta bere ediler; şorba aşalğanınen, er kes allel-acele sofra
başından turıp, arabağa birinci olıp oturmağa aşıqa, biri-birine, kilimlerge sürüne, yıqıla ediler.
Bu qalabalıq şorba aşalğan soñ başlağanına adı da öyle qoyuldı.
Üyle maalinde, saat 12-lerde kiyev taraftan qudalar, eki şaat ve bir vekil ile kele edi.
Yaşlar olarnıñ kelecegini bilgen soñ qapılarnı kilitlep, kelgenlerden para ve diger bahşışlar
talap ete, istegenlerini alğan soñ musafirlerni azbarğa kirsite ediler.
7-8 türlü yemekten ibaret ziyafetten soñ kelinni nikâhqa azırlasınlar, dep qız ağalarına
zaber yollay ediler.
Haberni alğan soñ qızlar abdest içün suv ketire, kelinni kiyindirip, başını şalnen örte ve
küzgüge baqmağa mecbur ete ediler.
Bundan soñ kelinni azırlağanlarını bildirip, yeri-yerine oturalar, odağa kiyevniñ şaatlarınen
vekili kire ediler. Şaatlarnıñ büyügi: “Allanıñ emirinen, Peyğamberimizniñ sözlerinen, bu
adamnıñ qadını olmağa razısıñmı?” – degen sözlernen kelinge muracaat ete edi. O, bu sualni üç
kere tekrarlağan soñ qız tek üçünci keresi razılığını bildire edi. Bundan soñ şaat kiyevniñ
vekiline aynı şöyle sualnen muracaat ete edi. Ondan da razılıq cevabını alğan soñ, bu yerde
oturğan qızlarğa: “Eşittiñizmi?”, – dep muracaat ete. Qızlar : “Eşittik”, – dep cevap bere ediler.
“Şaat oluñız”, – dep nikâhnı qıymaq ve yazılarnı kitapqa kirsetmek içün başqa odağa çıqa ediler.
Bu arada qıznıñ çeresi ferecenen örtüle edi. Nikâh qıyılğan soñ onı kimse: ne anası, ne cariyeleri
körmemek kerek ediler. Nikâh qıyılğan soñ kimdir kiyevden evel kelinni körse, onıñ şırnıqlığı
kete eken, degen ırım bar edi.
Bundan soñ kelin oturğan odanıñ qapısı yanına sağdıç kele. Qız ağaları onı odanıñ içine
yibermey, bahşışlar talap ete ediler. Adeti üzre, sağdıç olarğapara berip, soñ: “İzin berseñiz,
odağa kirip, kelinni azırlaycam”, – dey edi. Qızlar oña yol bere ve sağdıç kelinniñ yanına barıp,
başta ferece maramasına sara, başına duvaq kiydire edi. Bu başlıqqa oşağan ucu süyrü olğan
qlpaq kibi bir şey, arttan asılıp, tabanlarğa yete, ögü ise bütün çereni örte. Duvaqnı yedi qız
qolnen parça basmasından tike edi. Sağdıç kelinniñ başına duvaqnı kiydirerek, çeresinen şarqqa
taraf çevirip, dua oquta. Soñ qız ağalarından sağdıç çırağı alıp: “Alla bahtıñıznı bersin”, – degen
sözlernen kedin odasından çıqayatqanda şu yerde oturğan qadın qudalarğa: “Azır oluñız”, – dep
muracaat ete. Qudalar yerlerinden turıp, yolğa çıqmağa azırlanğan arada kelin, ağlay-ağlay,
cariyelerinen sağlıqlaşa.
Kelinnen beraber yanındaki qızlar da ağlay ediler.
Soñ odağa kelinniñ anası kire. Qız anasınen sağlıqlaşıp, ondan razılıq soray.
Anası, ağlay-ağlay, qızınen elâllaşıp, çıqqan soñ odanıñ içine babası kire, qızınıñ beline
kümüşten yipişli quşaq bağlay.
Babası oña:
– Ağlama, qızım, ağlama. Alla saña yardımcı olsun, qoluna qum tutsañ – altınğa çevirilsin.
Seniñ canıñnı ağırtqan vaqıtlarım olğandır, bağışla, qızım. Alla sizge baht, sevgi ve tınçlıq
bersin. Amin, – dey.
Qıznıñ babası nasiatını bitireyatqanda odada bulunğan er kim qollarını köterip, dua oquy
edi.
Qıznıñ babası çıqqan soñ, odağa qollarında duvazarnı (parça basmasından perde) dört
ucundan tutqan ktevniñ eñ yaqın soylarından dört yigit kirip, kelinnen dört qudanı perdenen
qapatıp, kelinni qolğa köterip, arabağa oturta ediler. Kelinniñ peşinden qız ağaları yastıq yüzüni
satılışqa çıqara ediler. Kelin oturğan arabanıñ ögünde eki atlı kete, qollarına beyaz bavlar bağlı
ola edi. Olar qollarında köşkler (ince ve uzun ağaç) tuta ediler. Duvazar şu köşklerge pekitile edi.
Böylece olar kelin ketken arabanı qapata ediler.
Page 12
12
Yol boyu kiyevniñ soy-sopları ve arqadaşları kelin arabasını toqtatıp, bahşışlar talap ete
ediler, eger olarğa poşu ya da oña oşağan başqa bir ufaq-tüfek şeyler berilse, olar da şu berilgen
şeylerni begenmeseler, keri qaytarmay, parça-kesek yırtıp, ayaqlarınen taptap, başqa, qıymetlice
bahşışlar talap ete ediler. Böyle toqtalışlar vaqtında kötek de, atta meydanğa pıçaqlar bile çıqa
turğan, kiyevniñ evine qavğa-şamatasız kelingen allar pek siyrek ola edi.
Niayet, bir çoq zorluqlardan soñ, kelinni kiyevniñ evine ketire ediler. Ögde ketken yigitler
arabağa yaqınlaşıp, kelinni perdenen beraber kelgen dört qudanı evge kirsete ediler. Qapı ögünde
kelinni kiyevniñ anası qarşılap, üstünden boğday, para ve qanfet sepe edi. Odağa kirgen soñ
kelinni duvazarnen örtülgen köşege oturta ediler. Olarnıñ artından odanıñ içine kiyevniñ anası
kire edi. O, odağa kirgeninen, baş quda kelinniñ başındaki örtüni biraz köterip, ağızını açqan soñ,
qaynana parmağınen ağızı içine balnen yağ tıqa edi. Qave içilgen soñ, odadan çıqıp kete, qudalar
ise pencerelerge perdeler asıp başlay ediler. Perdeler asılğan soñ kelinniñ başından başta
duvaqnı, soñ ferece maramasını ala ediler. Başında tek ferecesi qala, çeresi ise fırlantanen qapalı
ola edi. Birazdan soñ olarğa yemekler ketirip, sıylay ediler.
Kün qonğan soñ odanı kelinniñ ciyezlerinen yaraştırmaña başlay ediler. Tavanğa yip
çektirmek içün kiyevniñ tuvğanlarınıñ birisini odağa çağıra, işini yapqan soñ oña kölmek
bağışlay ediler. Çektirilgen yipler üstüne ciyez yayıla edi.
Oda yaraştırılğan soñ kiyevniñ yaqın soylarından birisi içine kirip, bütün olğan saanlarını
sorap alıp kete, birazdan soñ ise çeşit-türlü yemeklernen toldurılğan bu saanları (sayısı 10-15
dane ve bundan ziyade ola bile edi) nevbetnen 10-15 ve bundan da ziyade, saanlarnıñ sayısına
köre, qadın ketire edi. Olarnıñ er birisine, bahşış olaraq, bir ferece berile edi. Yemekler aşalğan
soñ kelinni başqa odağa kirsete ediler. Bu yerde o, abdest alıp, namaz qıla ve Yasin oquy,
bundan soñ ise Qurannı birinci saifesinden başlap oquy edi. Qurannıñ eki-üç saifesini oquğan
soñ onı kiyindirmege başlay ediler.
Üstüne kiyev bağışlağan eñ palı anterni (ekseriy allarda bu qadifeden tikilgen ve kümüş
qaytanen nağışlanğan anter ola edi) kiydirip, beline yipişli quşaq bağlay, başına ise altın fes
kiydire, üstünden dülber şerbenti örte, boyunına ise onda olğan bütün altınları taqa, çeresini pulu
şerbentinen örte ediler. Kiyindirgen soñ kene ferece maramasına sarıp, başına duvaq kiydire ve
kene de köşege, perde artına oturta ediler. İşte, o, kiyev kelgence şu yerde otura edi. [5]
Ey, arqadaşlar, ey, yaşlar,
Qardaşlar ve qandaşlar,
Epimizge
Oğurlı bolsun toyumız!
Coyulmasın soyumız!
Küçümizni bileyik,
Haqtan yardım tileyik!
Tañrığa inanayıq,
İmanğa tayanayıq![1]
4. Zemaneviy toylar aqqında
Milletimiz asırlar boyu taptalğan doğru yoldan tayıp başladı, desem, mubalâğa olur, dep
qorqam. Asılında ise şay. Bunı epimiz körip turamız. Epimiz yanamız, kedelenemiz, acınamız.
Lâkin bir şey yapıp olamaymız. Tövbe, tövbe, sanarsıñ, Allanıñ qahrine oğrağanmız! [3]
Nikâh qıyılmazdan bir ay ya da eki afta evelsi caminiñ imamı yaşlarnen yahut kelin-
kiyevniñ ana-babasınen Nikâhnıñ şartları, aqqında subet keçirip, kelinniñ başı ve omuzları
qapalı, kiyevniñ başında qalpağı ya da taqiyesi olmaq kerekligini qayd ete. Lâkin, böyle subetler
keçirilgenine baqmadan nikâh merasimine kelgen yaşlar ve atta esli, orta yaşlı adamlar bile bu
qaidelerge riayet etmeyler. Albu ki, Quran-ı Kerimniñ Araf Süresinde Ece Rabbimiz böyle
buyura: “Ey, Adem oğulları! Er zaman camige barğanıñızda eñ dülber urbalarıñıznı kiyiñiz!”
Page 13
13
Kameralarnıñ çıqıltısı altında maşnadan nezaketnen bahıtlı kelin-kiyevlerimiz çıqalar.
Olarnı ğarp modellerini añdırğan, aman-aman köküslerinece açıq, yeñsiz, eki tarafında ta
köbeginden başlağan yırıqlı anter kiygen qızlarımız ozğaralar. Aslı iç saqınmadan-utanmadan bu
çullu, çubar sürü doğru camige kire – sanki muqaddes evge degil de, diskotekağa kelgenler…
Ebet, ömürde bir kere olğan böyle bahıtlı künde gençlerni tenbiyelep, keyflerini bozmağa
tiliñ barmay, amma yarı çıplaq qızlarğa muqaytlıqnen çareleri olğanlarına köre örtünmekni
tevsiye etesiñ. Azaçıq olsa da, Alladan qorqqan qızlar yigitlerniñ bıcaqlarını omuzlarına taşlap
kireler. Ya başları açıq da! Qayda bu qızlarnıñ maramaları ya da iç olmadım qıyıqları. “Ey,
Ademniñ oğulları. Avretleriñizni örtmek içün sizge urba berdik” (Quran, 7:26). Oğul-qızlarını
camige ozğarğan anna-babalarnıñ közleri qayda eken, aceba?[4]
Eñ acınıqlısı şunda ki, Vatanğa qaytıp din ve urf-adetlerimizni ğayrıdan tikleyatqanımızda
yaşlar bu şeylerden uzaqlaşalar. Evlerimizde qıyılğan nikâh merasimi künü ise er kes sade ve
aynı zamanda şeriat talaplarına köre kiyinmege, qadınlar mollanıñ közüne körünmemege tırışa
ediler. Şimdi ise vaziyet bam-başqa. Utanmaq, arlanmaq yerine milletimizge iç kelişmegen
“mot” urbalarnı köz-köz etmek. Bu yerde eñ müim rolni ana oynay.
İlle ana qızına nasıl kiyinmek kerek, angi yerde özüni nasıl alıp barmaq kerekligini
ögretmek, dinimiz qaideleri çerçevisinde terbiye bermek kerek. Çünki anasına baqıp qızını al,
deyler halqımızda. Yazıq ki, bazı analar qızlarından da yaşçaq körünmek peşinden dinimizni de,
adetlerimizni de unuta.
“Qadın saylağanda dört şeyge, yani qıznıñ baylığı, qaysı qabilege mensüpligi, dülberligi ve
dindarlığına emiyet bermelisiñ. Amma şeriatqa boysunğan soyunı seçmelisiñ” (Buhariy).
Şimdi nikâh merasimleri birinci daqqasından soñkisinece plönkağa çekile ve demek
kelecekte onı şu çiftniñ evlâtları baqacaqlar. Ya soñ olarğa nasıl terbiye bermeli? Çünki
şeriatımız, dinimiz boyunca bir de-bir nasiat berilgende, ya sen özüñ ne içün bu şeylerge
boysunmadıñ, dep qarşı sual bermeycekmi?
Alla-Taalâ künde beş kere namaz qılğan, Alla rizası içün iş yapqan, Alla içün yaşağan
insanlarnı seve. Muqaddes Kitabımızda Rabbimiz: “Bir-biriñizge Alladan qorqmalı ve dindar
olmaqnı yardım etiñiz, amma gunna işlemege ya da duşmanlıq yapmaqta bir-biriñizge yardım
bermeñiz” (Maide, 5:2) dep buyura.
Yürekten ümüt etem ki, yaşlarımız aqıllarını toplap, Vatanımızğa ne içün qaytqanımıznı
unutmazlar, nasıl muqaddes bir din – İslâmğa mensüp olğanımıznı, yekâne Allanıñ qulları
olğanımıznı añlap, şariat boyunca yaşamağa areket eteler.
Toy bu, yalıñız eki gençniñ evlenmesinen, yañı qoranta qurmasınen sıñırlanımay. Onıñ
maneviy, ahlâqiy tarafları pek çoqtır. Toy merasiminiñ özü toy sabısınıñ sayğı, ürmetini qat-qat
arttıra. Toy sabısı toy yapıp cemaatnı başıma toplayım, dep burun kötermey, maqtanmay,
ğururlanmay, o kendisini ğayet sade, alçaqgoñülli insan kibi alıp bara. Atta sarhoşlar, nizamsız
kimseler bile onı diñlemege, oña itaat etmege mecbur olalar. Bütün bu eyilik bizlerge ta eski
zamanlardan, qart dedelerimizden qalğan eñ degerli bir asabalıqtır. Halqımız bu adetni nesilden-
nesilge keçirerek, bugüngece alıp keldi. Biz şimdiki nesil, onı bozmay, aşşalamay, kelecek
nesilge qaldırmağa borclumız. Bunı iç de unutmayıq!
Toylarımıznen bağlı ve endi unutılğan bir adetimiz daa olsa, o da kiyevni tıraş etmektir.
Çoq güzel adet edi. Bolşevikler keçken asırnıñ 30-ncı yılları camilerimizni klublarğa çevirgen
soñ, anda nikâh qıymaqnı, Quran ketirmekni kesen-kes yasaq etkenleri kibi, kiyev tıraşı adetinde
de milliy, dinniy çizgiler tapıp, onı da yoq ettiler. Bu adet, güya burjua-milletçileriniñ ğayesine
uya eken. Kiyevni tıraş etkende çalınğan ava da tekmil unutıldı. Şimdi o maqamnı bilgenler
qaldımı, qalmadımı, bilmeyim. Esli-başlı çalğıcılarımız onı unutmasalar kerek. Olar yaş
çalğıcılarğa bu avanı ögretmek, kiyevni tıraş etmek şart olmasa bile, avasını mıtlaqa çalmaq
kerekler. O ğayıp olıp ketmesin, unutılmasın.[7]
Halqımıznıñ tertipligini, temizligini, sağlamlığını köstergen qına köyüv gecesi merasimi de
şimdiki vaqıtta pek siyrek rastkele.
Toylarımızda tüfek atmaq adeti bar edi. O da unutıldı. Kelin tüşürgende qudalar kiyevniñ
azbarına kirgenlerinen, olarnı tüfek atmaqnen qarşılap alğan ediler. Ne qadar coşqun ve
Page 14
14
yaraşıqlımanzara edi. Men bu adetimizni misal etip ketirmeknen, toylarda tüfek atılsınen, degen
meseleni közde tutmayım. Çünki şimdi toylarımıznıñ belli bir qısımı şeerlerdeki qave ve
restoranlarda keçe. Tabiiy ki, anda tüfek atmaqnıñ imkânı olmaz. Amma köylerde, qasabalarda
öz azbarlarında yapılğan toylarda bu adetimizni kütmek mümkün ki. Ancaq toylarımızğa milliy
Ruh berip, olarnı yaraştırır.
Böylece, toylarımızğa bir burulış yapmasaq, olarnı yabancı küçlerniñ zararlı tesirinden
qurtarmasaq, unutılğan adetlerimizni yavaş-yavaş qullanıp yaşatmasaq, bunı bizden ğayrı kimse
qayğırmacaq.