Sürgünlikniñ tarihiy sebepleri

Qırımtatar halqınıñ Vatandan bütünley sürgün etilgeniniñ esas sebepleri ta Rusiye devletiniñ Qırım hanlığına nisbeten murekkep munasebetlerinden başlana. Sabıq Altın Ordunıñ topraqlarına köz atqan Rusiye Qazan, Astırhan, Sibir hanlıqlarını, Noğay Ordusını ta XVI asırda zapt etti. Nihayet, XVIII asırnıñ soñunda Rusiye imperiyası Qırım hanlığını da basıp almağa muvafaq oldı. Çar ükümeti Qırımnıñ tamır halqını yarım adadan bütünley sürip çıqarmaq siyasetini defalarca ömürge keçirmege ıntıldı, lâkin eñ soñı halqnı Qırımdan yavaş-yavaş sıqıp çıqarmaq qararına kelindi. İşte, boyle etip qırımtatar halqınıñ taqdirine “qara asır” peyda ola ki, şu yuz yıl devamında (1783 – 1883) halqnıñ sayısı 5-6 kere eksile.
Çar ükümetiniñ yıqıluvı ve Qırımda sovet hakimiyetiniñ tizilüvi vaziyetni deñiştirmedi. Aksine, arbiy areketler, mallarnı tutıp aluvlar, prodrazverstka, 1921-1923 seneleriniñ açlığı, kolhozlaştıruv, siyasiy taqıpler, Rusiyeden ve Ukrayınadan pek çoq adamlarnıñ Qırımğa ketirilip yerleştirilüvi – bütün bular qırımtatar halqınıñ uquqsızlığını daa ziyade fenalaştıra ve onıñ sayısınıñ ket-kete eksilmesine alıp keldiler.

Sürgünlikni azırlav ve onı ömürge keçirüv. “Qırım – qırımtatarsız” ğayesini ömürge keçirmege ancaq sovetlerniñ kommunistik ükümeti cür’at etti ve belsendi.
Bu ğayeni ömürge keçirmek içün SSSRnen Almaniya arasında cenk başlağanı imkân doğurdı. Qırımnıñ mudafaasındaki muvafaqıyetsizlik – o 1941-niñ kuzünde endi bütünley nemseler tarafından işğal etilgen edi, – partizan areketindeki yañlışlıqlar, Qırımnıñ rus ehalisi tarafından “yat” halqlarğa nisbeten adeti üzere işançsızlığı, şubeli baquvı – bütün bular guya qırımtatarlar bir qalmay nemse okkupantlarına berildiler, olarğa hızmet ettiler degen sahta, yalan fikirniñ doğmasına yardım ettiler. Qırımda partizan areketiniñ rehberleri A.N.Mokrousov ve A.V.Martınov 1942 senesi iyul ayında memleketniñ yolbaşçılığına “dağ ve dağ yañı rayonlarında yaşağan qırımtatarlarnıñ ekserisi faşıstlerge berildiler”, degen yalan, iftira tolı mektüp ile muracaatta bulundılar.

1944 senesi baarde daa yañı okkupantlardan temizlengen Qırımda NKVD ve NKGB tarafından “diyarnı antisovet unsurlardan temizlev” baanesi ile faal surette çeşit tedbirler keçirildi. Qırımğa qoşma olaraq 20 biñ asker ketirildi. Mayıs 10-da Beriya Stalinge şoyle sözlernen muracaat ete: “Qırımtatarlarnıñ sovet halqına qarşı satqınlıq areketlerini esapqa alaraq ve qırımtatarlarnıñ ileride Sovetler Birliginiñ sıñır kenarında yaşaması istenilmegeninden kelip çıqıp. SSSR NKVDsi Siziñ baqımıñızğa GKOnıñ (Devlet mudafaa komitetiniñ) bütün tatarlarnı Qırımdan sürgün etmek qararınıñ leyhasını teklif ete”. 1944 senesi mayıs 11-de Stalinniñ imzasınen bütün qırımtatarlarnı Qırımdan Özbekistanğa sürgün etmek aqqında mahsus qarar çıqarıla. 1944 senesi mayıs 21-de çıqarılğan qararda ise olarnı Rusiyeniñ bazı vilâyetlerine yerleştirmek hususında kosteriş berile.

Aprel ayında ve soñra mayısnıñ başında acele surette qırımtatarlar eki kere esapqa alınalar.Mayıs 10-da iç bir şeyden şubelenmegen bir çoq dağ ve dağ yañı rayonlarında köylerniñ adamlarını yollarnı tamir işine aydadılar ve olar anda bir afta çalıştılar. Mayıs 18-de ise olarnı qorantalarınen, köyu-köyu ile tuvğan yurtlarından şu yollarnen aydap alıp kettiler. Sürgünlik arfesinde yani aprelde ve mayısnıñ birinci yarısında qırımtatarlar arasında bütün erkeklerni “trud armiya”ğa aluv kampaniyası otkerildi.Soñından añlaşılğanına kore, bunıñ sebebi – sürgünlük operatsiyasını otkergende, olarğa qarşılıq adam olmaması közde tutulğan. “Trud armiya”ğa alınğan biñlernen adamlar esasen Rusiyeniñ şımalinde, Uralda ve diger yerlerindeki lagerlerge, Kazahstanğa yollanılğanlar. Olarnı esasen yol yapıcılığında, zavodlar qurucılığında, dağ işlerinde çalıştırğanlar ve olarğa pek qılınğanlar.

Eger 1941 senesi cenk başlağanınen yapılğan umumiy mobilizatsiya qırımtatar qorantalarını olarnıñ esas tayançı olğan erkeklersiz qaldırğan olsa, nemse okkupatsıyası olarnıñ maddiy temelini bozğan olsa, “trud armiya” siyrek de olsa, qorantalarda qalğan erkeklerni ve ösmürlerni yığıştırıp aldı ki, üzere çoq balalı olğan qırımtatar qorantaları bir derece olsa da, olarğa bazana ediler. Şunıñ içün evlerinden yarı aç, yarı çıplaq aydalıp çıqarılğan qorantalar bu ceryanğa, bu faciağa endi zayıflanğan, çaresizlengen, iqtisadiy ve ruhiy ceetten sıqıştırılğan alda taşlandılar ve sürgünlikniñ birinci yılları halqnıñ soñ derece qırılğanınıñ sebeplerinden biri de budır.

Sürgün etigen qırımtatarlar baracaq respublikalarda olarnı qabul etmege belli bir azırlıq korümlikte edi. Meselâ, Beriya Özbekistan yolbaşçılarından “Özbekistan SSRde sürgün etilgenlerni qabul etmek ve olarnı yerleştirmek içün azırlıq işleri esasen bitirildi”, degen esabat aldı.

1944 senesi mayıs 18 küni tañda qırımtatarlarnı sürip çıqaruv operatsiyası başlandı. Bu operatsiyada iştiraq etkenlerden biri A.Vesnin o vaqıanı şoyle hatırlay: “…1944 senesi mayıs 9-da bizim arbiy qısmımız “liter” eşelonınen yani bir toqtamayıp, Qırımğa keldi… Mayıs 17 gecesi bizni acele surette ayaqqa tursattılar ve çöller içinden bir qaç saat cayav kettik. Saat 3-ni 30 daqqa keçkende Oysul köine kelip çıqtıq ve tek bu yerde bizim mında kelgenimizniñ sebebini – tatarlarını sürğün etecegimizni ayttılar. Köy sarılıp alındı ve qol pulemötçıları köyniñ dört tarafında yerleştiler, qalğanlar ise serjant ve zabitler ya da “operativnikler” ile uçer-uçer olıp köy içine dağıldıq. Operatsiya tamam saba saat 4-te başlandı. Biz evlerge kirip: “Sovet hakimiyeti adından! Vatanğa satqınlıq yapqanıñız içün siz Sovetler Birliginiñ başqa rayonlarına sürgün etilesiñiz”, dedik. Operatsiya keregi kibi azırlanğan: koyge o qadar amerikan “ford”ları kelip kirdi ki, olar köyniñ bütün ehalisini bir kereden eñ yaqın demiryol stantsiyasına alıp kettiler… Beklenilmegen bu şeyden aqlına zarar kelgen bir qartiy birden çöl tarafqa qaçmağa başladı ve şu yerde pulemöt qurşunları onı yerge serdiler. Daa eki kün evel gospitalden evine qaytıp kelgen uquqını talap etken ayaqsız saqat tatar askerini süyrep alıp ketip çuval kibi maşınağa yuvarlattılar… Olarğa azırlanmağa 20 daqqa vaqıt berildi – ya qolınen ne qadar şey alıp olırsıñ. Bunıñ üstüne de, kim öz uçastkasını tez bitirir dep, gruppalar arasında yarış ötkerildi…”

Bu facialı künni körgenlerden biri şoyle dey: “Adamlarnı er taraflı pulemötlarnen sarılıp alınğan qabristanğa alıp ketip qoydılar. Balalarnı ana-babasından ayırıp alıp başladılar ve olarğa sizni atacaqmız, balalarnı ise balalar evlerine yollaycaqmız dediler. Boyle etip olarnı 3-3,5 saat biri-birinden ayrı tuttılar. Şu vaqıt içinde bazı analar aqıllarını oynattılar. Uç balası olğan (uykeni 11 yaşında) bir qadın, balaları biri-birinden ayırılmasınlar, bir balalar evine tüşsinler, uzun yıp alıp, olarnıñ ellerini biri-birine bağladı”. “Qartlarğa ve balalarğa yapılğan zulum, aqaretni korgen qadınlarınıñ bazıları eslerini coydılar. Yaş oğlanlar – askerler olarnı, yaş ve esli qadınlarnı iylekâr bir azart ile soqaq boyu süyreklep, soñ ellerinden, ayaqlarından tutıp, şaqıldap ırjayıp kule-kule maşınağa alıp taşlay ediler. Boyle şeyler tek Balıqlava rayonınıñ Uzuncı köyünde olmağandır…”. Ebet, bütün bu adiseler aynı bir vaqıtta bütün Qırımda olğandır.

Bütün bu operatsiya Qırımda mayıs 20 küni saat 16-da bitirildi: qırımtatarlarnen rıqma-rıq olğan mal vagonlarından ibaret 67 eşelon Şarqqa, Orta Asiyağa ve Uralğa yollanıldı. Evden çıqarılğanda 8 yaşında olğan Paşa Halid adamlarnı nasıl cönetilgenini şoyle hatırlay: “Vagonlarğa yuklegende qorantalarnı böldiler. Vagonlarda bulunğanlar yapılğan vahşiylikni korip şaşıp-şaşmaladılar ve bir şey añlap olamay ediler… Vagonlarda olğanlarınıñ ekserisi qadınlar, qartlar ve balalar edi. Saratovda bizni barjalarğa yuklediler. Beş küngece ağızımızğa bir şey almadıq. Mariy SSRge barıp tüşmegence aş bermediler”.

Halqnı Qırımdan çıqaruvnen meşgül arbiy reberler ve NKVD hadimleri şu künleri qalabalıqta yarım adanıñ Arabat yolağındaki uzaq balıqçılar qasabasında yaşağan qırımtatarlarnı çıqarmağa “unutqan”lar. Soñından, aqıllarına tüşip, ne yapmağa bilmey (ya opertsiya bitti, er kes çıqarıldı, dep yuqarığa esabat berdiler de), olarnı barjağa yukleyler de, Azav deñizi ortasına çıqarıp adamları taqımınen barjanı batıralar.

NKVDniñ esabatı boyunca Qırımdan 191014 qırımtatar çıqarılğan, partiya organlarınıñ esabı boyunca ise – 194111 adam. Boyle etip nasıl planlaştırılğan olsa, oyle de 47 biñ qırımtatar qorantası Qırımdan sürgün etildi. Cenk bitken soñ o qorantalarğa ordudan boşağan sabıq askerler ve başqa respublikalarda yaşağan qırımtatarlar yollanıldı.
1944 senesi mayıs 18 faciası qırımtatar halqınıñ tarihına sürgünlik ve vatan oğrunda kureş qurbanlarınıñ Hatıra küni olaraq kirdi ve 1960-cı senelerden berli o kün er yıl qayd etile.

Edebiyat:

1. Бугай Н.Ф. Берия – И.Сталину: Согласно Вашему указанию. – М.: «АИРХО-ХХ», 1995.
2. Возгрин В.Исторические судьбы крымских татар. – М.: Мысль, 1992.
3. Возгрин В. Депортация./ Информационный бюллетень «Altın beşik», № 6/1. Симферополь, 2000.
4. Куртиев Р. Крымские татары: Этническая история и традиционная культура: Симферополь, 1998.
5. Некрич А. Наказанные народы. – Нью-Йорк: издательство «Хроника», 1978.

Диляра Асанова,
«Qırımtatar teşebbüsi» Fondı. Aqmescit.