Qırımlar aqqında umumiy malümat

Qırımlar – Qırımnıñ asıl halqıdır. Olarnıñ sayısı sabıq SSSR memleketlerinde deyerlik 500 biñ adam edi (evelden kesilgen qıymet boyünca). Qırımğa sürgünlikten 270 biñge yaqın qırımtatar qayttı. Qalğan qısımı Ozbekistanda, Qazahıstanda, Qırğızıstanda, Tacikistanda, Rusiyede yaşay. Qırımlarnıñ diasporaları Türkiyede, Romaniyada, AQŞda bar.
Qırımlar antropologik iuriniñ negizini avropa ırqlarınıñ vekilleri teşkil ete; bazı bir gruppalarda ise pek büyük olmağan monğol qarışması duyula.

Qırım tili qıpçaq gruppasınıñ qıpçaq-polovets qısımına kire ve türkiy tillerge mensüptir. Esas şiveleri – şimaliy (çöl taraf), orta (dağ), ve cenübiy (yalı boyü).1928 senesine qadar arap, 1928 senesinden latin ve 1938 senesinden kiril urufatında yazalar. Allağa sığınğan qırımtatarlar musulman- sunnitlerdir.

Halqnıñ etnik ozegi IV – XVI asırlar içinde türk ve türk olmağan qabilelerniñ birleşuvı ve qoşuluvı neticesinde şekillene. Bu ozek Qırımnıñ dağ ve dağ eteginde yerleşe. Tedqiqatçılarnıñ fikirine kore, “çoq yıllar devam etken assimilâtsiyağa oğrav ceryanı ve dağlarda yaşağan qırım halqlarınıñ şekillenüvi X asırda yekünlendi. O ozüne alan, got, romey ve bulğarlarnıñ bazı bir qısımlarını (komponentı) siñdirdi” (A.I. Aybabin). Bu etnik cerânğa Qırımda XI –XVI asırlarda qıpçaq ve başqa türkiy qabileler kireler. Ortasaırlar devirinde Qırımnıñ çoq qabileli ealisini türk tiliniñ ve islâm dininiñ keniş darqaluvı birleştirdi. Bu, esasen, Qırım hanlığı (XV – XVIII asırlar) devirinde ziyade kuçlendi. Yarımadanıñ türktilli musulman ealisi ozara qırımlı (krımtsı) adını taşiy edi. Şimdiki vaqıtta qullanılğan “qırım tatarları” etnonimi ad olaraq, qomşu halqlar tarafından berilgendir. Rusiye Qırırmnı basıp alğan soñ onıñ içtimaiy-siyasiy alı qırımlarnıñ qonuşmasında «qırımtatar» ekzoetnonimını faal qullanmasını mecbur etti. Şimdi Vatanğa avdetten soñ halq arasında bir-birinen qonuşqanda «qırımlı» etnonimı ğayrıdan tiklenilmekte.

Qırımtatarlarnıñ murekkep etnik tarihına çöl taraf, dağlı, ve yalı boylü subetnik gruppalar şaat ola bile. Cısmaniy tüsi, hocalıq işlerindeki, ananeviy medeniyetindeki, şivelerindeki farq bu gruppalarda 1944 senesiniñ sürgünligine qadar açıq-aydın korüne edi.
Yarımadanıñ dağ-orman zonasındaki qırımları esasen koy hocalığı (tarlacılıq, bostancılıq, bağ-bağçacılıq, tütüncilik, balcılıq) ve (yaylalarda) ayvanasravcılqnen, çöl tarafta ise — boğdayasravcılıq ve ayvanasravcılıqnen oğraşqanlar. Esnafçılıq istisalınıñ merkezleri esasen şeherde ve dağ-ormanlı yerlerde toplanğan edi. Sofyan terisinden yapılğan şeyler, kilimler, at ciyezleri ve eger, silâ, baqır savutlar, quyumcılıq ziynetleri qırım esnafçılıq istisalınıñ eñ belli mahsulatlarıdır.

Qırım medeniyeti zengin ve çeşittir. Olarnıñ tamırları esasen türkiy ve türkiy olmağan nesillerge kete. Lâkin qomşu halqlar ticaret, medeniy ve diniy alâqalar vastalarınen beli bir tesir kosterdiler. Qırımlarnıñ ruhiy medeniyeti Qırımda XIII –XV asırlarda yerleşken islâmğa esaslanğandır. Esas adetler:nikâh, cenaze, sunnet musulman qanunları boyunca keçirile. Oraza bayramı ve (mubarek Ramazan ayınıñ soñunda keçirile) Qurban bayramı Islâm dininiñ baş bayramı sayıla.

Qırım medeniyetine musulmanlıqtan evelki elementler teren sindi. Esasen halqnıñ türkiy nesillerinden keçken aliy Azreti Tañrı (Tengri) pekindi.
Çöl taraftaki qırımlar arasında Tañrı termini Allanıñ ekinci adı sıfatında qullanıla. Mavı tüs ise – türklerniñ aliy Allasınıñ remzi – qırımtatarlar bayrağınıñ renki sayıla. Musulmanlıqtan evelki bayram – Navrez (yañı yıl) gece ve kündüz musaviy olğan baar kunü — 22-nci martta qayd etile. Hıdırlez mayıs ayınıñ birinci aftasınıñ 5 – 6 kunleri tarlalarda aşlıqlar saçılıp bitkeni ve ayvanlar yaylalarğa aydalğanı munasebetinen qayd etile. Derviza hocalıq işleriniñ yekünlenüvi munasebetinen 22-nci sentâbrde gece ve kündüz musaviy olğan vaqıtta qayd etile.

Qırımlar XVIII asırnıñ soñunda öz devletçiliklerinden marum qaldılar. Halq Rusiye imperiyasınıñ ve Sovet devletiniñ zulumlıqlarına oğratıla ve tarihiy vatanından sıqıp çıqarıla. 1944 senesi qırımlarnıñ sürgünlikke oğratıluvı — siyasetniñ yuqarı noqtası edi. Qadınlar, qartlar, balalar vagonlarğa yuklenip, Ural, Volga boyu (Povoljye), Sibir, Ozbekistan, Tacikistan ve SSSRniñ başqa regionlarına yolladılar. Biraz soñra cebeden qaytqan asker ve zabitlerni de o taraflarğa sürgün ettiler.
Halq 1956 senesine qadar mahsus yollanılğan yerlerde komendant rejimi uküm sürgen şaraitlerde yaşadılar. Qırım Milliy areketiniñ bergen malümatına kore, qırım halqı sürgünlikniñ birinci yıllarında umumiy esapnen 42,2 fayız adam coydı.
Lâkin komendant rejimi alıp taşlanğan soñ bile, qırım halqına Qırımğa qaytmaq yasaq etildi. 1950-nci seneleriniñ ortasında tarihiy vatanğa qaytmaq içün demokratik milliy areket şekillene. Bu Sovetler birligindeki eñ faal ve kutleviy milliy areketlerniñ biri edi.
1987 – 1989 seneleri qırımlar milliy meselelerini çezmekni talap etip, bir çoq demonstratsiyalar, mitingler iştaşlavlar ve başqa aktsiyalar keçireler. Akimiyet tarafından yapılğan maniyalarğa baqmadan, halqnıñ Qırımğa kutleviy avdeti başlana. Bu al bir çoq siyasiy aq-uquq ve içtimaiy- iqtisadiy tüs taşığan problemlerni ketirip çıqara. Qırımlar Qırımda milliy syezd — Qurultay ve tesis etici organ – qırımtatar halqınıñ Meclisi yolbaşçılığında milliy oz-ozüni idare etüv organları sistemini meydanğa ketire. Qırımlarnıñ milliy-medeniy ceetten osüvi, repatriatsiya ceryanı yahşı netice berecegine tamır halqnıñ ağ-uquqlarınıñ tiklenmesine işanç doğurdı.

1783 senesi Rusiye Qırımnı zapt etken son ve devletçilik coyılğan son qırım hakqı milliy-kureşini başladı. Kureşte çeşit-türlü usullar qullanıla, silâlı inqılaptan medeniy-maarif faaliyetinece, ukümet yolbaşçilarına yollanılğan muracaatnamelerden narazılıq aktsiyalar ve mitinglerinece devam ete edi. Kureş de tınçlana, de qayrıdan kuçlene edi. Kureşniñ tarıhında çoq dramatik adiseler oldı. Milliy arekette milliy meselemizni çezmek içün kureşken ve can bergen qaramanlarımız iştirak ettiler. Sürgünlikten son milliy areket faalleşmege başladı. Milliy areketniñ yañı şekili olaraq uquqiy inqilâp teşkil oluna. tarihiy Vatanğa avdet içün kureş butün dünyağa belli oldı.

Lâkin tek 1988 senesinden başlap, qırım halqınıñ etnik territoriyasına qaytmaq
imkanı oldı. Qırımlar doğmuş topraqta öz-ozüni teşkilâtlandırmağa nail oldular. Bu işte olarğa Milliy areketniñ an-aneleri yardım etti. 1991 senesi qırımlarnıñ II Qurultayı oldı. Bu Qurultayda delegatlar muhtar vekâletli teşkilât — Meclisni sayladılar. Nevbetteki eki sene içinde qırımnıñ butün yerinde öz-ozüni idare etüv teşkilâtı regional ve yerli meclis teşkil etildi. Akimiyet repatriantlarnen qıyınlıqnen iş alıp barğan şaraitte çeşit derecedeki meclis repatriantlarnıñ Qırımda yerleşüv kibi murekkep ceryanda faal iştirak eterek, vatandaşlarını imaye etmege mecburiyet aldı.

Qırım halq Meclisi yuksek itibarı neticesinde avdet olğan qırımlarnıñ problemleri tek bizim memlekette – Ukrainada degil, başqa bir çoq demokratik devletlerde, halqara teşkilâtlarda: Avropa Şurasında (SE), Milliy Teşkilâtlar Birleşmesinde (OON) Havfsızlıq ve işbirlik Avropa teşkilâtında (OBSE) baqmağa başlandı.
Ale daa medeniyet, ana tilinde tasil, bir çoq içtimaiy saalar ağır vaziyette. Qırımtatar halqınıñ statusı meselesi çezilmedi. Qırımlar demokratiya yardımında ve memleketniñ cemaat omürinde iştirak etüvnen vatanğa qaytmağa olğan halqnıñ bugunki eñ elemli, büyük problemlerini çezecek olalar.

Tarihta kosterilgeni kibi, halqnın yaşayışında yaşlarnıñ faal iştaragi kureş usullarnıñ denışüvinde teşebbüs olaraq çıqa. Yaşlarnıñ rolü ananelerimizni ve halqnıñ uquğını ğayrıdan tiklemektir.

Qırım ve qırımlar tarihınıñ muim künleri
Eramızdan evelki X – VIII asırlar. Kimmeriytsler — irantilli qabileler, koçebe-ayvanasravcılar. Eki abide açıldı: Zolnoye koyunde (Aqmescit ve Saq şeerleri arasında) ve Qırq-Işun (Tselinnoye) koyunde (Cankoy şeherinden biraz şimalde).
Eramızdan evelki VII asır. Skiflerniñ yaqın kelüvi neticesinde kimmeriytslerniñ büyük bir qısımı Kiçik Asiyağa çekineler.
Eramızdan evelki IX –IV asır. Qabilelerniñ birleşuvi esasında yarımadanıñ dağ-orman qısımında tavrlar meydanğa keldi ve yaşadılar. 60-tan ziyade abide tapıldı. Tavrlar avropa (tar yuzlü) ırqına mensüpler. Eramızdan evelki III asırda faal sürette skiflernen qarışmağa başladılar ve eramıznıñ I asırında tavroskifler (skifotavrlar) olaraq belli oldılar.
Eramızdan evelki VII – IV asırlar. Yarımada çöllerinde avropalaşqan skiflerniñ koçebe omür keçirgen deviri.
Eramızdan evelki 480 yıl. Antik grekler (yunanlar) Kiçik Asiyadan Mileta şeherinden Kerç ve Taman yarımadasına koçeler ve Bospor hanlığınıñ esasçısı olalar (paytahtı – Pantikapey ş).
Eramızdan evelki 422 – 421 seneleri. Gerakley Pantiyskoyden (Kiçik Asiya) kelgen antik grekler Qırımnıñ cenübiy qısımında Hersones şeherine esas qoydılar. Qırımnıñ ealisi – grekler, tavrlar, skifler – ziraatçılıq ve bereketlik allası Deve (Demetre)ge sığınalar.
Eramızdan evelki III asır. Neapol şeherinde skif devleti öz paytahtınen peyda ola.
Eramızdan evelki II asırnıñ ortaları. Skifler Hersonesniñ şimaliy-ğarbiy topraqlarını basıp aldı.
Eramıznıñ evelki II – I asırlar. Skifler qabilesine yaqın olğan sarmatlar qırımğa kireler. Cismaniy ceetten avropalaşqan, tomalaqbaşlı. Qırımnıñ cenübiy-ğarbiy topraqlarına yerleşeler. Skiflernen assimilâtsiyağa oğraylar.
Eramıznıñ 68 –69 seneleri etrafında. Qırımnıñ cenübiy yalıboyüna rimliler keleler. Olar Harakse ve Hersones şeherine yerleşeler.
Eramıznıñ III asırınıñ birinci yarımı. Irantilli avropalaşqan alan ve onıñ artından got-german qabileleri Tamandan Qırımğa kelip kireler ve soñki skif devletine darbe endireler.
Eramıznıñ III asırınıñ ortaları. Rimliler Haraks ve Hersonesni taşlaylar ve tamamile yarımadadan keteler.
Eramıznıñ III asırınıñ ekinci yarısı. Şimal taraftan Ornı (Perekopnı) keçip gotlarnıñ ekinci dalğası kele ve skiflerge darbe endire. Neticede skifler dağ vadiylerine ve Hersones etrafına çekileler.
IV asırnıñ soñu –V asırnıñ başı. Yarımadağa türk-gunlar ve olarnen beraber alanlar kirip keleler. Olar skif devletini Bospor hanlığını ve Hersonesni tamamile yoq ettiler. Soñ gunlar Qırımdan Şimaliy yalıboyuna keteler.
IV asırnıñ birinci yarımı ve VI asır. Hristian dinini Hersoneske kirip kelüvi ve keniş darqaluvı.

527-533 s.s. Kerç yarımadasındaki gunnlarnıñ bir qısımı hristian dinini qabul ettiler.
VI asırnıñ soñu – VII asırnıñ birinci yarısı. Şarqiy Qırım Bulğar qabileleriniñ birligine kire.
656 s. Hazarlar yarımadanıñ şarqiy qısımına bastırıp kireler.
VIII asırnıñ ekinci yarısı – X asırnıñ ortası. Qırımğa hazarlarnen beraber utigurlarnıñ türkiy qabileleri kirip kele ve kutrigurlarnı Çorğun, Bodrak, Kaça, Belbek, Alma, Zuya ozenleriniñ vadiylerine sıqıp çıqara. Utigurlar ve kutrigurlar yarımdanıñ Merkeziy ve Cenübiy-Ğarbiy qısımına gotlan qabileleri arasına yerleşip olarnı yavaş-yavaş assimilâtsiyağa oğratalar.
IX asırnıñ soñu. Peçenegler hazar kaganatını darma-dağın ettiler, Qırımğa kirdiler ve Hersoneske ketken karavan yolunı nezaretke aldılar.
XI asırnıñ birinci yarısı XII asırnıñ soñu. Qıpçaqlar çöl tarafnı, Qırımnıñ Cenübiy yalıboyunı ve Tmutarakan knâzlığınıñ meydanını elde ettiler.
1222 s. Türk-selcuqlar Sudaq şeherinde yerleşmege tırıştılar. Genuezlerniñ qalesinde türkler qurğan cami qaldı.
1223, 1238, 1242, 1249 s.s. monğol quvetleriniñ Qırımğa kirip kelüvi.
1255-1260 s.s. Altın Ordanıñ hanı Berke Qırımnı Qırım hanı geraynıñ nesili Oreng Timurğa berdi.
XIII asırnıñ 60-ncı seneleri. Solhat şeherinde (soñra Qırım şeheri, şimdi ise Eski Qırım) Buharadan çıqqanlar tarafından cami qurulğan.
1289 s. Solhat şeherinde qıpçaqlardan çıqqan doğma qırımlı Mısır sultanı Al-Melek Beybarsnıñ parasına cami quruldı.
1290 s. noğay Altın Ordanıñ tuman başı Qırımğa akim oldı.
1294-1295 s.s. Solhat şeerinde lâtin-persid-qıpçaq luğatı “Kodeks Kumanikus” tertip etildi.
1314 s. Solhat şeherinde Ozbek hannıñ camisi quruldı.
1357-1359 s.s. Qırım halqı emir Mamayğa ait edi.
1365 s. Genuezler Sudaq şeherini basıp aldılar ve Altın Ordunıñ hanı Canibekten oña ait 18 koyni – Qoz, Taraqtaş, Voron, Arpat, Uskut, Beşevli, Elbuzlı ve başqalarını satıp aldı.
1395 s. Altın Ordanıñ tuman başı Taş-Timur (Haci Geraynıñ dedesi) asabalığı Yurt – Qırımnı qaytarıp aldı.
1428 s. Haci Geray Ulu Litva knâzi Vitovtniñ qoltutuvınen Qırımğa dava etti, lâkin mağlübiyetke oğrap, Litvağa qayttı.
1433s., 22-iyun. Haci Geray 5 biñ atlı askernen Solhat şeheriniñ civarında genuezlerniñ 6 biñ askerini tar-mar etti.
1434 s. Tohtamışnıñ torunı Seid-Ahmed Haci Geraynı Qırımdan quvdı.
1452 s. Haci Geray buyuk Ordanıñ hanı Ulu Muhammedni yeñdi ve onı Qırımdan quvdı.
1466 s. Haci Geray vefat etti.
1467,1469-1475,1478-1514 s.s. Haci Geraynıñ oğlu Mengli Geray idare etken vaqıtları.
1485 s. Mengli Geray I Qazan hanı Ibraimniñ tul qarısı Nur Sultanğa evlene. Onıñnen beraber Qırımğa manğıt ve siceut qabileleri kirip keldiler ve Cankoyden biraz ğarb taraftaki topraqlarğa yerleştiler.
1491s. Mengli Geray I büyük Ordunı Dnepr ve Don ozenleriniñ aşasından 60 biñ asker yardımınen sıqıp çıqardı ve Oçakov qalesini qurdı.
1502 s., 28 iyun. Mengli Geray I büyük Ordunıñ hanı Şih Ahmedni tar-mar etti. Hanlıqqa Dnestr, Dnepr ve Don, em de Taman yarımadası ve Kabarda tamam ile qoşuldı. Qırım hanlığınıñ meydanğa kelüvi yekünlene.
1514 s. Mengli Geray I-niñ olümi.
1515-1523 s.s. Muhammed Geraynıñ idare etüv deviri. Han Moskva knâzlığı siyasetiniñ ucüm etici hususiyetini köz ogüne alıp, yañı siyasiy strategiyanı işlep çıqardı.
1521 s. Muhammed Geray Moskva qoyğan Qazan hanı Şih Alini tahttan tüşürdi ve onıñ yerine ağası Sahib Geraynı teklif etti. Muhammed Geray ve Sahib Geraynıñ ordusı Moskvanı yaqtı.
1523 s. Muhammed Geray vefat ete. Astrahan ordusı Qırımğa bastırıp kire ve o Doroşenko reberligindeki zaporojye kazakları yardımında qırımlılar quvup çıqarıla.
1532-1551 s.s. Sahib Geraynıñ idare etüv deviri. Şimaliy yalıboyundaki koçebe qabilelerni Qırımda otırıq olıp yaşamağa mecbur etti.
Moskva knâzlığınıñ Qazan ve Astrahanğa yapqan ucüm etüv siyasetine qoltutaraq Moskvağa bir-qaç kere arbiy yurüş etti.
1551-1577 s.s. Han Devlet Geray I idare etüv deviri. O idare etken devirde bir çoq noğaylar Don ve Dnepr arasındaki onıñ topraqlarında koçebe omür keçirdiler. Faal arbiy-siyasiy areketler etti, em de Osman imperiyasından mustaqil sürette siyaset yursetti.
1571-1572 s.s. Devlet Geray I tarafından Moskva alındı ve yaqıldı. Netice, Moskva padişası Ivan IV-niñ Livonnı ve Qırımnı basıp aluv planı bozuldı.
1607 s. Qırım hanlığı Moskva padişalığına qarşı Poloniyanen birlik tüzdiler. 1607-1617 s.s. Qırımlar noğaylarnen beraber Rusiyege arbiy yurüşler yaptılar ve bunıñnen Moskvanıñ Poloniyağa yapqan sıqıntısını bayağı boşattılar.
1648 s. Zaporojye kazaklarınıñ ordusı Toğaybeyniñ 4 biñ qırımtatar ile qoltutuvı neticesinde Jöltıye vodı (Saru-Suv) ozeninde poloniyalılarnıñ ustünden ğalebe qazandı. Islâm Geray III B.Hmelnitskiynen 6 yıl devam etken birlik tüzdiler.
1657-1667 s.s. Rusiye-poloniya cenki. Bu cenkte qırımtatarlarnıñ ordusı poloniyalılarnıñ tarafından olıp iştirak ete.
1681 s. Rusiye devleti, Osman imperiyası, Reç pospolitaya ve Qırım hanlığı 20 yılğa Bağçasarayda barışıq muqavelesini imzaladılar.
1687 s. Rusiye ve Poloniya arasındaki “Veçnogo mira” şartlarr (1686s.) boyünca knâz V.Golitsın qomandanlığı altında yuzbiñli rusiye ordusı Qırımğa arbiy yurüş yapa. Qırımlar rusiye arbiy kampaniyasına dayanılmaycaq şarait yarataraq, çölni yaqtılar. Getman Samoyloviçniñ kazakları ruslar tarafından olıp yurüşte iştirak etmeknen baş tarttılar.
Golitsın Orğace yetip barmadı ve artqa qayttı.
1689 s. Knâz Golitsın komandanlığı altında rus ordusınıñ Qırımğa yapqan ekinci yurüşi. Han Selim Geray (1671-1677, 1684-1691, 1693-1699, 1703-1704s.s.) rus arbiy kampaniyasını muvafaqiyetli diplomatik subetlernen bozdı.
1710 s. Han Devlet Geray II (1699-1703, 1708-1713 s.s.) ve Poltava cenkinden soñ türkiye topraqlarına koçip yerleşken zaporojye kazaklarınıñ getmanı P.Orlik arasında Bağçasarayda birlik muqavelesi imzalandı. Qırım olarnıñ Ukraina mustaqilligi içün alıp barğan kureşine qoltutmağa söz berdi.
1736 s.. Feldmarşal Minihniñ yolbaşçılığında 50 biñli rus ordusınıñ Qırımğa kirip kelgen vaqıtı. Rus ordusı Kezlevni aldı, Bağçasaraynı, Aqmescitni yaqtı, yuqunçlı hastalıqnıñ keniş darqalıvu neticesinde yarımadanı taşlap qayttılar. Fatih Geray II (1736-1737 s.s.) Qırım hanı oldı ve cevap olaraq rusiye qalelerine ucüm etti.
1771 s. Qırım-rusiye yaqınlaşmasınıñ tarafdarı Sahib Geray II Qırımnıñ yañı hanı (1771-1775s.s.) – kalga ise ağası Şayin Geray oldı, lâkin Qırımda knâz Dolgorukov komandanlığındaki rus ordusı saiplik yapa edi.
1772 s., 1-noyabr. Devamlı sürette alıp barılğan subetlerden soñ, Rusiye hanı Sahib Geray II ve Qırım asılzadelerini Qarasuvbazarda Qırımnı Türkiyeden bağımsızlığını ilân etken birlik muqavelesine imza qoymağa mecbur etti.
1771-1783 s.s. Rusiye Qırımnı almaq içün azırlıq kore. Bunıñ içün qırımlı asılzadeler arasındaki ozyara añlaşılmamazlıqlardan faydalana ve Şahin Geray etrafında Rusiye tarafını tutqan gruppanı teşkil ete.
1774 s, 21 iyül. Qırım hanlığını Türkiye ve Rusiyeden mustaqil dep tanılğan rus-türk Kuçük Kaynarca muqavelesi imzalandı (m. Kuçük Kaynarca Bulğarıstanda). Hanlıqnıñ toprağına Qırım yarımadası Berda, Konskiye Vodı, Dnepr ozenleri arasındaki Qaradeñiz boyu çölleri, Bug ve Dnestr arasındaki (Oçakovdan ğayrı) çöl, em de Kubandaki topraqlar, Taman yarımadası kirdiler. Kerç, Yañıqale ve Kinburn Rusiyege keçti.
1474 c., küz. Türk orduları Qırımdan çıqalar, lâkin Rusiye Kuçük Qaynarca muqavelesindeki şartlarnı becermey ve rus ordusı Or (Perekop), Aqyar Buhtasını (Suvorovnen teşebbüsinen) basıp alalar.
1777-1778 s.s. Rus basqıncıları ve han Şahin Gerayğa qarşı qırımda isyan koterildi. Isyan bastırılğan vaqıtta Qarasuvbazarda 12 biñ qırım elâk oldı ve 5 biñ adam esirge alındı. Isyancılar elâk olğan oldürilgen yer Qırq azizler dep urmet bildirile.
1783 s., yanvar-fevral. Rusiye Qaradeñiz flotı Ahtiyar (Sevastopol) buhtasına toplandı ordusı ise Tamanni, Kuban topraqlarını aldı ve yarımadağa kirdi. Yekaterina II Qırımnı Rusiyege qoşmaq içün resmiy rica etmege qandırmaq maqsadında beylernen subetler başlandı.
1783 s., 8-aprel. Yekaterina II Qırım hanlığınıñ mustaqilligini yoq etken ve qırımtatar halqını devletçiliginden marum etken “Qırım yarımadasını, Taman adasını ve butün Kuban taraflarnı Rus devletine almaq aqqında manifest çıqardı.
1783 s., iyun. Knâz Potömkin qırımlı asılzadelerni Aq-Qaya dağına toplanmağa ve Rusiye imperiyasına yemin etmege mecbur etti.
1784-1800 s.s. Rusiye asılzadelerni tamır halqnıñ buyuk yerlerni basıp aldılar ve qırımtatarlarnı Qırımdan sıqıp çıqardılar, quvdılar. Arbiy areketler hastalıq ve topluqnen koçüvler neticesinde qırımtatarlarnıñ sayısı 150-170 biñ qaldı, 300 biñ adamğa eksildi.
1829-1836 s.s. Diniy ceetten sıquvlar: Mekkege acilikke baruvnı sıñırlamaq, aliy diniy vazifelerni tek rusiye idaresiniñ razılığınen almaq mumkün edi. Mufti Seit-Celil’ efendiniñ, qadıasker Osman efendiniñ ve Tavriya gubernatorı em de içki işler veziriniñ emiri ile qırımlarnıñ elindeki olarnıñ aileviy (tarih) hronik yazıları ve eski kitaplar yaqıldı.
1783 s. XIX asırnıñ ortaları. Qırımğa kolonistler nemse, bulğar, ermeni, grek ve başqa millet adamları teklif etil’diler. Er bir qoranta 60 desâtina topraq aldı ve 10-20 yılğa bergiden azat etildi. Qırımlarnıñ toplu sürette koçüvi devam ete.
1860-1900 s.s. Qırımda hristianlarnıñ koloniyasına çevirile: 247724 rus, 31590 alman, 8317 ermeni, 5840 bulğar yerleşti. 1897 senesi qırımlarnıñ sayısı 186 biñni teşkil etti. (butün ealiniñ 36 %), olardan 634000 desâtina eñ yahşı yer çekip alındı, neticede tamır halqnıñ 60 % topraqsız qaldı.
1883-1918 s.s. Bağçasarayda “Terciman” gazeti (redaktor I.Gasprinskiy) neşir etildi. O,Rusiye imperiyasındaki türk-musulman halqlarınıñ yaşayışı ve vaziyeti aqqında muim haberler bergen menbaa oldı.
1905-1917 s.s. Qarasuvbazarda “Vatan hadimi” gazeti derc oluna. Onıñ etrafında korümli cemaat erbapları Abdureşid Mediyev, Asan Sabri Ayvazov, Ali Bodaninskiy ve başqaları birleşeler.
1917 s., 25-mart. Qırımda Butün Qırım musulmanlar syezdi (Qurultay) oldı. O Noman Çelebicihan yolbaşçılığında Qırım musulmanlarınıñ Mavaqqat icra komitetini (VKMIK) saylandı.

1917 s, aprel. VKMIK “Yujnıye vedomosti” gazetinde onıñ soñki maqsadı – “milliy federatsiya esasında demokratik cumhuriyet qurumını” qurmaq olğanını bildirdi.
1917 s., yaz. Oz programmasınen VKMIKnen bir olğan Milliy Firqa partiyası teşkil oluna.
1917 s, 8-15-sentâbr. Kiyevde Qırım territorial muvaqqat cumhuriyeti aqqında aytqan halqlar syezdi oldı. Syezd çalışqan vaqıtta Amet Ozenbaşlı ve Cafer Seydamet Merkeziy Radanıñ yolbaşçılarınen, reisi M.S Gruşevskiy ile korüştiler. Olar qırımtatar halqınıñ oz-ozüni millet olaraq belgilevde er taraflama yardım bereceklerini bildirdiler.
1917 s., 1-2-oktâbr. Musulman icra komiteti, Qurultay çağıruv aqqındaki qarar qabul etken, qırımtatar teşkilâtları vekilleriniñ syezdini keçirdi.
1917 s., 26-noyabr. Bağçasarayda, Han sarayında qırımlarnıñ birinci Qurultayı açıldı ve Qırım demokratik cumhuriyetini ilân etti. Qurultay “Qırımtatar esas qanunları” Anayasasını halqqa bildirdi. Milliy bayraq tasdiqlandı ve Direktoriya – akimiyet tasdiqlandı, Noman Çelebicihan onıñ reisi oldı.
1918 s., yanvar. Aqyar arbiy-inqilâp komitetiniñ silâlanğan bolşevikler otrâdı halq vekilleri Şurasınıñ birlikteki arbiy teşkilâtını ve Birinci qırım Qurultayını darma-dağın ettiler. Terror ve kutleviy qatilni keniş darqatar ekenler, Qırımda oz diktaturalarını tiklediler.
1918 s., 23-fevral. Qattı cezalardan soñ bolşevikler N.Çelebicihannı Aqyar apshanesine attılar.
1918 s., mart. Bolşevikler oz ukümetlerini şekillendirdiler – Merkeziy icra komiteti (TSIK), 10-martta Tavrida Sovet Sotsialistik Cumhuriyetini ilân ettiler.
1918 s., aprel. Qırımğa nemse basqıncılırınıñ ordusı kirdi. 21-aprelde Qırımda terror yapqanları içün, qırımlarınıñ partizan otrâdları Aluşta civarında bolşevikler ukümetiniñ azalarını attılar. Cevap olaraq, bolşevikler Qaradeñiz flotınıñ gemileri artına saqlanıp, Cenübiy yalıdaki qırım koylerini darma-dağın ettiler.
1919 s., 23-fevral. Qırım ukümetiniñ emirinen Milliy firqanıñ faalleri apske alındılar. “Millet” gazetiniñ muarriyeti yoq etildi. “Milletçi” dep şubelenilgen qırımlarnı kutleviy sürette tintüv yaptılar, qapadılar, mahkemege çekmezden attılar.
1918-1920 s.s. Biri digerini deñiştirip turğan qırım “ukümetleriniñ” zorbalığından qurtulmaq maqsadında qırımlar dağlarda “yeşiller” (partizanlar) otrâdlarını teşkil ettiler. Olarnıñ sayısı 10000 adamğa yaqın edi.
1921 s., 18-oktâbr. Butünrusiye Merkeziy icra komitetiniñ (VTSIK) ve halq Komissarlar Şurasınıñ (SNK) Dekretine V.lenin qoyğan imzasınen Qırım Muhtar Sovet Sotsialistik Cumhuriyeti meydanğa ketirildi.
1921-1923 s.s. Qırımda 400 biñ adamnı oz içine alğan açlıq oldı. 1922 seneniñ avgust ayına qadar 100 biñ adam oldi, olardan 76 biñi qırımlar edi.
1924-1939 s.s. Sovet ukümetiniñ emirine binayen Qırım Rusiyeden, Ukrainadan, Aqrusiyeden ketirilgen adamlarnen faal toldurıldı. Endi qırımlarnıñ sayısı Qırımdaki butün ealiniñ 20 fayızı teşkil etti.
1928 s. Qırım (TSIK) Merkeziy Icra Komitetniñ reisi Veli Ibraimovnı, Deren-Ayırlını, Bekir Umerovnı ve bir çoq diger cemaat erbaplarını, intelligentsiya vekillerini, Musulman icra komitetiniñ sabıq azalarını, Milliy Firqa azalarını I Qurultaynıñ delegatlarını apske aldılar. Olarnıñ bayağı qısımı (şu cumleden V.Ibraimov) atıldı, qalğan qısımını Şimaldeki ve Sibirdeki lagerlerge yolladılar.
1937-1938 s.s. Qırım intelligentsiyanıñ kozge korüngen vekilleri repressiyağa oğratıldı. Repressiyağa oğratılğan qırımlarnıñ umumiy sayısı Sovet akimiyeti devirinde 53 biñge yaqın oldı.
1941-1945 s.s. Qırımtatarlar Ekinci cian cenkinde iştirak ettiler. Qızıl Orduğa 40000 qırım çağırıldı. 600-ge yaqın qırım partizan otrâdlarında bulundılar. 1942 seneniñ dekabr ayında nemseler yerli halq partizanlarğa yardım etkeni içün 80-den dağdaki qırım koylerni yaqtılar. Onbiñlernen adamlarnı Germaniyağa aydap kettiler.
Sekiz qırımtatar Sovetler Birliginiñ qaramanı unvanını aldı, olardan Amet-han Sultan eki kere qaraman oldı.
1944 s., 11-mayıs. I.Stalin GKO №5859 ss “Qırımtatarlar aqqında” gizli qararnı imzaladı. Qararda qırımlarnı Qırımdan Ozbekistanğa koçirmek kozde tutula edi. Qoşma olaraq 1944 s. 21-mayısta imzalanğan qarar boyunca qırımlarnı Rusiyeniñ bir-qaç vilâyetine sürgün etmek kozde tutuldı.
1944 s., 18-20 mayıs. Sürgünlik. Saba erte 1944 seneniñ 18 mayıs kunü qırımlarnı mecburiy alda koçirüv mahsus operatsiyası başlandı ve 20-mayısta saat 16-da yekünlendi. NKVDniñ malümatlarına kore 191014 qırımlar sürgün etildi, partiya menbaalarına kore – 194111 adam sürgünlikke oğratıldı. Cenkten soñ sürgün olunğanlarğa cenkten qaytqanlar (10 biñge yaqın) ve diger cumhuriyetlerde yaşağan qırımlar yollanıldı. Qırımtatar milliy areketiniñ malümatına kore 238500 adam sürgün etildi.
1944 s., 14-dekabr. RSFSR Yuqarı Soveti “Qırım Muhtar Cumhuriyetindeki rayon ve rayon merkezleriniñ adlarını deñiştirüv” qararı qabul etildi. Bu ve başqa qararlar qırımlar medeniyetini ve tarihını silmek içün çıqarılğan edi.
1946 s., 26 iyun. SSSR Yuqarı Şurasınıñ “Çeçeno-Inguş ASSRni yoq etmek ve Qırım ASSRni Qırım vilâyetine çevirmek” aqqında Anayasası derc etildi.
1952 s, 25-mayıs. Qırım tarihı meselesi boyunca SSSR ilimler Akademiyası tarih ve felsefe bolüginiñ birleşken sessiyası olıp keçti. Onıñ qararları sovet storiografiyasında qırım halqınıñ tarihını ve medeniyetini yañlış yazmağa yol berdi.
1954 s., 19-fevral. “Qırım vilâyetini RSFSR terkibinden alıp Ukraina SSSRge bermek” aqqında SSSR YUqarı Şurası Prezidiumınıñ qararı qabul etildi.
1954-1956 s.s. Qırımlarınıñ miliy areketi meydanğa keldi. Maqsadı – qırımlarnı Vatanı Qırımğa qaytaruv ve Qırım Muhtar Cumhuriyetini ğayrıdan qurmaq, em de siyasiy ve milliy aq-uquqlarını tiklemek.
1956-1968 s.s. Milliy areket faalleşti ve keniş tarqaldı. Toplaşuvlar, mitingler, demonstratsiyalar keçirildi, Moskvağa vekiller kutleviy surette yollanıldı. Muracaatnamelerge on biñlernen imza toplandı. Qırımlarnıñ Milliy areketi vekillerini VS SSSR ve TSK KPSS qabul etmege mecbur oldı. Akimiyet bazı bir kuçük meselelerde razılıq berdi, lâkin Qırımğa qaytuv meselesini çezmedi.
1961 s., 10-11-oktâbr. Taşkent şeherinde Milliy areketniñ faaleri ustünden ilk mahkeme olıp keçti. Enver Seferovnı 7 yılğa, Şevket Abduramanovnı 5 yılğa azatlıqtan marum ettiler, emek lagerlerine yolladılar.
1967-1968 s.s. Qırımlar Qırımğa teşebbüsnen qaytalar. Qırım akimiyette merkeziy yolbaşçılarnıñ qoltutuvınen olarnı cezalarğa oğratalar. Areketniñ fallerine qarşı siyasiy ceryan başlana. Milliy arekette aq-uquqnı qoruyıcı aqım peyda ola. Bu aqımğa Mustafa Cemilev, Zampira Asanova, Reşat Cemilev ve başqaları kireler. Olar moskvalı dissidentlerinen munasebetlerni yahşılaştıralar.
1969 s., 1-iyul-5-avgust. Taşkentte qırım halqınıñ on vekili ustünden mahkeme keçirile. Reşat Bayramov, Rollan Qadıyev, Ayder Bariyev, Izzet Hairov, Ridvan Ğafarov, Ismail Yazıciyev, Svetlana Ametova, Munire Halilova Riza Umerov, Ruslan Eminov UzSSR Aliy mahkemesi tarafından yarım yıldan uç yılğa qapaldılar.
1978 s., 23-iyun. Musa Mamut oz-ozüni yaqtı. Boyleliknen ailesini Qırımdan ekinci kere sürgün etkenleri içün ve akimiyet tarafından daimiy sürette yapılğan qorqutuv ve aşalavlarğa qarşı narazılıq bildirdi.
1988 s., 26-iyun. Devlet komissiyasınıñ 1988 senesi 9-iyunde Qırım ASSRni tiklemek içün esas yoq dep çıqarılğan ve 9-iyun’de matbuatta basılğan şovinistik hulâsasına qarşı taşkent şeherinde qırımlarınıñ 20-biñlik demonstratsiyası olıp keçti.
1989-1992 s.s. Qırımlarnıñ Qırımğa koçüvi kutleviy tüs ala. Yerli akimiyetniñ evlerni satmağa ruhset bermemek, alınğan evlerge yazmamaq, şahsiy ev qurmaq içün topraq bermemek kibi qarşılıqlarğa 1944 senesi qanunsız alda çekip alınğan topraqlarnı oz-ozüne qaytaruv usulınen damartılar aldılar ve qısqa muddette 300 yañı qasaba qurdılar.
1990 s., 23-sentâbr. Aqmescitte Qurultayğa – qırımlarnıñ milliy syezdi – azırlanuv boyünca Teşkiliy komitetniñ tesis etici toplaşuvı oldı.
1990 s., oktâbr. Qırım vilâyeti icra komiteti yanında repatriantlarnıñ içtimaiy-iqtisadiy, yerleşüv meselelerinen oğraşacaq sürgünge oğratılğan halqlarnıñ işi boyunca komitet teşkilâtlandırıldı.
1990 s. oktâbr – 1991 s., mayıs. Qırımlarnıñ yaşağan yerlerinde: Qırımda, Ukrainada, Ozbekistanda, Orta Asiyanıñ diger cumhuriyetlerinde, Krasnodar ulkesinde ve RSFSRniñ qalğan regionlarında teşkilâtlandırılğan Qurultayğa 255 delegatnıñ saylanuvı. Qırım akimiyeti Qurultayğa azırlıqnıñ birinci kunünden muqaytlıqnen baqtı ve duşmanlarca munasebet bildirdi.
1991 s., 26-30-iyun. Aqmescit şeherinde milliy syezd – qırım halqınıñ II Qurultayı oldı. Qırımlarnıñ milliy suvereniteti qabul etilgen Deklaratsiyada qabul etilgeni kibi “Dünya birleşmeleri qabul etken halqara aq-uquqlar aktında qayd etilgen kibi, Qırım qırımlarnıñ milliy toprağı şunıñ içün tek o oz taqdirini ozü belgilemek uquqına maliktir”. Qurultay Meclisni – qırımlarnıñ aliy, muhtar uquqlı, vekâletli teşkilâtını şekillendirdi. Milliy gimni ve bayraqnı tasdiqladı, bir sıra muim vesiqalarnı qabul etti. Meclisniñ reisi olaraq Mustafa Cemilev saylandı.
1992 s., 16-29-mart. SSSR yıqılğan soñ Vatanına qaytmaqta olğan qırımlarnıñ problemlerine diqqat ayırtırmaq maqsadında OKNDnıñ teşebbüsi ve Meclisniñ qoltutuvınen “Kiyev – 92” aktsiyası oldı. Ukraina Yuqarı Radası binasınıñ qarşısında qırımlar çadırlar şeerçigi qurdılar, piket yaptılar, ukrain cemaatçılığınen mitingler yapıldı. Şu kunleri qırımtatarlarnıñ vaziyeti Ukraina Yuqarı Radasında baqıldı ve Ukraina Vezirler Kabineti qaytmaqta olğan qırımlarına maliyeviy yardım ayırmaq qararını qabul etti.
1992 s. Qırımğa 160 biñge yaqın qırımlı qayttı.
1993 s., 27-31-iyul. Aqmescitteki qırım halqınıñ II Qurultayı oldı. Qurultayda qırımlarnıñ avdeti ve yerleşüvi, Qırımdaki cemaat-siyasiy vaziyet muzakere olundı. Latin urufatı esasında yañı qırımtatar alfavitı qabul etildi, Meclisniñ esas yonelişleri belgilendi. Delegatlar (vekiller) Meclis azalarını deñiştirdiler, Qurultay Teftiş komissiyasınıñ erkânını ğayrıdan sayladılar, M.Cemilevni Meclis reisi uquqında qaldırdılar.
1993 s., 1-sentâbr. Büyük-Onlar (Oktâbrskoye) qasabasında birinci milliy mektep açıldı.
1993 s., 28-sentâbr – 2-oktâbr. Qırımda qırımlarnıñ kutleviy aktsiyası keçirildi. Sebebi olacaq parlament saylavlarında olarnıñ menfaatına qarşı ketkenleri ve saylavlar aqqında qanunğa Meclis teklif etken ve Qırım Yuqarı Şurasına yollağan qırımları içün kvotalı yerler ayırmaq talaplarına qulaq asılmağanı mecbur etti.
1993 s., 27-29-noyabr. Aqmescitte qırımlarnıñ II Qurultayınıñ (nevbetten tış) uçünci sessiyası oldı. 1994 senesi Yuqarı Şurağa ve Qırım Prezidentine otkerilecek saylavlar muzakere etildi. Qurultay beril’gen kvotalarnıñ sayısı az olğanını boynuna aldı ve bunıñnen beraber qırımlarnıñ parlament saylavlarında iştiragini maqsadqa uyğun dep tanıdı ve deputatlıqqa kandidatlarnıñ cedvelini tasdiqladı.
1994 s., 27-mart. Qırımlar çoqluqnı teşkil etken milliy okruglarda Qırım Yuqarı Şurasına saylavlar otkerildi. Saylavlarda 102379 qırımlı iştirak etti. Qurultay tizgen cedvel içün saylavda iştirak etken vatandaşlarımıznıñ 89,3% qoltuttı. Şu sebepten yañı parlamentte Qurultaynıñ 14 vekili deputatlıq yerlerni aldı.
1994 s., 18-mayıs. Qırım halqı deportatsiyanıñ 50-yıllığını qayd etti. Qırımnıñ butün şeher ve koylerinde matem mitingler otkerildi. Aqmescit, Cankoy, Bağçasaray, Süren, Urojaynoye demiryol binalarında memorial tahtalar yerleştirildi. Aqmescit şeheriniñ merkeziy meydanında 25-biñlik miting oldı.
1994 s., dekabr. Qırımğa 200000-den ziyade qırımlı avdet oldı.
1995 s., 18-noyabr. Aqmescitte Qırım musulmanlarınıñ I Qurultayı oldı.
1997 s., 1-yanvar. Qırımğa 262000 qırımlı qayttı. Şeherlerge 58100 adam (22,7%) yerleşti, qalğanları koylerge yerleştiler. Işsizlerniñ sayısı 60%, şahsiy evleri olmağanlar 43% teşkil ettiler. 22 biñge yaqın qoranta qurıp bitirilmegen evlerde, şaraitleri: suv ağları, elektrik yarıqları, telefon, yolları olmağan, ya da tolusınen olmağan qasabalarda yaşadılar.
1997-1999 s.s. SSSRniñ çeşit regionlarından Qırımğa qaytqan qırımlar kutleviy surette Ukraina vatandaşlığını qabul ettiler. Meclis tarafından başlanğan bu kampaniyağa Qaçaqlar işi boyunca OON Aliy komissiyasınıñ idaresi, Ukraina devleti qoltuttı. Bu kampaniyada 100000 qırımtatar ukrain vatandaşlığını qabul etti. Olardan 9 biñi Ozbekistanda yaşağan ve yaqın kunlerde Vatanğa qaytmağa azırlanğanlar edi.
1998 s., mart. Ukrainanıñ Yuqarı Radasına otkerilgen saylavlarğa ilk kere eki qırımlı: Mustafa Cemilev ve Refat Çubarov deputat oldı. Diskriminatsiya şartı, kvotalar sistemini lâğu etüv ve bayağı qırımlarda Ukraina vatandaşlığınıñ olmağanı olarğa Qırım Muhtar Cumhuriyeti Yuqarı Radasına oz vekillerini saylamağa imkân bermedi.
1999 s., 18-mayıs. Tamır halqnıñ aq-uquqları olmağan vaziyetke qarşı Qırımnıñ çeşit regionlarından kelgen 8 kolonnanıñ eki aftalıq yurüşiniñ yeküni olaraq Aqmescitniñ merkeziy meydanında qırımlarnıñ 50-biñli matem mitingi otkerildi. Ukraina Prezidentiniñ qararı boyunca Prezidentniñ yanında mesleatçı teşkilâtı statusına malik olğan, qırım halqınıñ vekaletli şurası teşkilâtlandırıldı. Şurağa meclisniñ terkibi tolusınen kirdi.
2001 s., 9-11-noyabr. Aqmescit şeherinde qırım halqı IV Qurultayınıñ birinci sessiyası oldı. Sessiyada 250 vekil saylandı. Olardan 200 majoritar, 50 proportsional (saylav blokları ve cemaat teşkilâtları) printsipler esasınla saylandı. Meclis reisi olaraq kene M.Cemilev saylandı. Qurultay Meclisniñ 32 azasına, Teftif komissiyasınıñ erkânını sayladı.
2002 s., 31-mart. Keçken saylavlarda Ukraina Yuqarı Radasına “Naşa Ukraina” saylav blokından M.Cemilev ve R.Çubarov saylandılar. QMC Yuqarı Radasına 8 qırımlı deputat olaraq keçti. (Olardan yedisine Qurultay qoltuttı. QMC YURda episi olıp yuz deputat bar), yerli şuralarğa 992 deputat (umumiy deputat korpusınıñ erkânından 13,9 % keçti.
Refat KURTIYEV,
Elvedin ÇUBAROV.