Nogaylarin Kuzey-Bati Kafkasya’ya Yerlesmesi
Ali Barut
Doguda Apseron yarimadasindan baslayip, Kuzey-Bati istikametinde Taman yarimadasinda son bulan yaklasik 14.401 km. uzunlugundaki Kafkas siradaglari, Kafkasya’yi kuzey ve güney olmak üzere ikiye ayirir. 1.440 km.1 uzunlugundaki bu mesafe siradaglarin uzanti ve etekleri ile degerlendirildiginde ortaya çikan rakamdir. Asil büyük yükseltiye sahip siradaglar 1000 km. uzunlugunda olup, bünyesinde karlarin eksik olmadigi yedi adet 5000 metreyi asan zirveleri bulundurmaktadir.
Kafkaslarin yüksek dag vadileri ve verimli nehir yataklari dünyanin en eski sürekli yerlesik topluluklarini barindirmistir.2 Kafkasya’nin Hazar denizi ile Karadeniz arasinda bir köprü vazifesi görmesi, tarihte güney ile kuzey arasinda kavimler için önemli bir geçit arzetmesi ve daglik yapisi nedeniyle korunmaya elverisli olmasindan dolayi bölgeye baska unsurlar da yerlesmistir.
Kafkasya’nin etnik ve linguistik yapisinin zenginliginden dolayi bölgeye “diller dagi”, “binbir kimlikli topraklar” gibi isimler de verilmistir. Muhtelif kaynaklarda Kafkasya’da yetmis, yüz hattâ üç yüze yakin dil konusuldugu belirtilmektedir. Keza Romalilar’in bölgedeki ticarî faaliyetlerini 130 tercümanla yürüttükleri de ifade edilmektedir. Birbirini tutmayan bu rakamlarla birlikte, Kafkasya üzerine ciddî arastirmalarda bulunmus bilim adamlarinin verdikleri sayi kirkin altina düsmemistir. Bununla birlikte, etnik yapi ve dil bakimindan Kafkasya cografyasinin bütünü itibariyla tarihin her devresinde daima bu çok farkli yapinin görüldügünü söylemenin dogru olmayacagini hatirlatmakta yarar vardir.*
Kafkasya’da, Azerîler, Karaçaylar, Malkarlar (Balkar) Kumuklar, Nogaylar gibi Türk topluluklarinin yani sira Çerkes, Abaza, Lezgi, Çeçen gibi Müslüman halklarla birlikte Gürcü, Ermeni, Svan, Oset gibi Hristiyan bir çok kavim yasamaktadir. XVIII. yüzyilin son çeyreginde; Lezgiler, Avarlar, Kumuklar, Gazi Kumuklar, Çeçenler, Çerkesler, Abazalar, Nogaylar, Karaçaylar, Malkarlar ve Osetlerin bir kismi Kuzey Kafkasya’da meskûn idiler.3 Kuzey-Bati Kafkasya diger bir tabirle Çerkezistan, batida Karadeniz sahili, güneyde Gürcistan, Kuzey kesimi Kuban nehri ile sinir olup dogu kesimi Terek nehrinin bas mecrasinda Çeçenistan’la sinir teskil eden bölgedir.4 Bu bölgede Çerkesler, Çerkeslerin güneyinde Karaçaylar, Malkarlar ve Abazalar yer almaktadir. Çerkezlerin Kuzey kesimindeki Kuban boylarinda ise çalismamamizinda konusunu teskil eden 1782 yilinda bölgeye yerlesen Nogaylar yer almaktadir.**
“Nogay” adi bir sahis ismi olup, bu kisi 1270-1299 yillarinda Altin Orda’da büyük bir nüfuz kazanmis olan bir emir idi. Iste ona tâbi il ve uruglara “Nogay” adi verilmistir. Bu uruglar XV. yüzyilin ortalarinda asagi Idil ve Yayik sahasinda göç etmekte olup, kendi mirzalarinin, beylerinin idaresi altinda idiler. Nogay uruglarindan yedisi (Sirin, Arin, Kipçak, Argin, Alçin, Katay ve Mangit) “Yedisan” adiyla biliniyordu. Bunlardan basta Sirin olmak üzere ilk dördü Kirim tarafina gitmisti; kalanlar ise bir müddet asagi Idil boyunda göç etmisler ve bunlardan “Mangit” urugunun ismi “Nogay” adi gibi kullanilir olmustu.5
1577-78 yillarinda asagi Idil ve Yayik boylarinda hüküm süren Nogaylar arasinda süren kitlik ve açlik nedeniyle Kirim tarafina gitmeye basladilar.
Kirim Hani Devlet Geray Han’in (1551-1577) Azak ve Kuban boylarinda göç edebilecekleri bir saha tahsis ettigi bu unsurlara “Kiçi (Küçük) Nogay Ulusu” dendi.
Idil nehrinin dogu kisminda kalan ve daha büyük bir kalabalik teskil eden Nogay uruglarina ise “Ulug (Büyük) Nogay Ulusu” dendi.6
1768-74 Osmanli-Rus savasinda Yedisan ve Bucak Nogaylari Rus Generali ile yaptiklari bir dostluk antlasmasiyla (1770) Ruslara karsi savasmama karari alip Osmanli ordularini yagmalayarak 7 Osmanli’ya ihanet ettiler. Ruslar, dört Nogay urugunu Kuban boyuna naklederek “Geraylardan yani Kirim Hanlari sülâlesinden bir sultani baslarina getirmek için harekete geçtiler. Dnyester (Bug), Dnyeper (Özü) nehirlerini geçip Azak’i dolasan bu dört urug Kuban boylarina (kuzeyine) yerlestirildi. 8
Kuban nehrinin kuzey kesimine yerlesen Nogaylar Anapa muhafizi Ferah Ali Pasa’ya*** (1781-1784) Çerkezistan’a yerlesmek istediklerini, aksi takdirde Dagistan üzerinden Mâverâünnehir veya Türkistan’a gideceklerini bildirdiler. 9 Gelen Nogaylar ihtiyar ve çocuklarin disindaki nüfuslarinin 40.000 oldugunu, kendilerine yerlesecekleri arazi tahsis edilirse âsar-i seriyyeyi vereceklerini, Padisah’a dost olmakla birlikte Ferah Ali Pasa’nin direktifleri dogrultusunda hareket edeceklerini bildirdiler. 10
Ferah Ali Pasa mahiyetindeki ileri gelenlerle durumu müzakere ettikden sonra, Nogaylarin hem Ruslarla, hem de Çerkeslerle husûmetleri oldugundan, Nogaylarin Ruslar ile Çerkeslerin arasina iskân edilmesi halinde, gerektiginde her iki tarafa karsi kullanilabilecegi düsüncesiyle yerlesmelerine müspet cevap verdi. Diger taraftan Ruslar antlasmayi bozup saldiriya geçecek olurlarsa, Nogaylar sinirda olacaklarindan, Ruslara karsi bir sed ve onlara yönelik askerî hareketlerde kullanilabilecekleri fikrini de gözardi etmedi. Ayrica Çerkeslerin yevmiye ile çalismak âdetleri olmadigindan ve bu tür islerde gurur göstermelerinden dolayi, gerekli olan içgücünü karsilayabilme maksadi da Ferah Ali Pasa’nin müspet cevabinda etkili olan bir diger faktör idi. 11
Ferah Ali Pasa’nin askerî ve ekonomik gayelerle Çerkezistan’in Kuban boylarina yerlesmelerine izin verdigi Nogaylar’in 10.000 kadarini “Kabartay”in karsisinda “Abzeh” ve “Besniy” bölgesinin arasina yerlestirdi. Bunlar için Ali Aga mütesellim olarak görevlendirilmis olup onun emir ve direktifleri dogrultusunda hareket etmeleri kararlastirildi. 12
Nogaylardan bir diger 10.000 kadari “Kemirguvey” kabilesinin yanina,
10.000 kadari Hatukay bölgesine,
geri kalan 10.000 kadari da Anapa limanina yakin bir mahalle yerlestirilmistir. 13(1771 de RuslarYedisan ve Bucak nogayları‘nda üç kabileyi daha Kuban boylarına sürdüler. Daha sonrabir kabile daha Kuban boylarına katildi. Burada General Suvorov’un katliamındankurtulabilenler Sogucak Kalesi’ nde bulunan Ferah Ali Paşaya başvurdular. KendilerininKabartay arazisinde ve Osmanlı topraklarına yerleştirilmesini istediler. Ferah Ali Paşaonlardan (gerektiğinde) Ruslara karşı yararlanabileceğini düşünerek onların buisteklerini kabul etti. Bunlardan 10.000’i Hacılar Kalesi yanında, 10.000’i Hatukayarazisinde, 10.000’i Laba Nehri boyunda 10.000’i de Anapa Kalesinin liman başında ve ikisaatlik mesafede yerleştirildiler)
Osmanli Devleti, 1829 Edirne Antlasmasi ile Kafkasya ile hiç bir alâkasinin kalmadigini resmen kabul etmek durumunda kalmisti. Fakat Kafkaslar’in kuzeyinde Dagistan, Çeçenistan ve Çerkezistan’da Ruslara karsi mücadele devam etmistir. Seyh Samil’in 1859 yilinda teslim olmasiyla Dagistan ve Çeçenistan’da mücadelenin sona ermesine ragmen, Çerkezistan’da savas 1864 yilina kadar sürmüstür. Sonrasinda, Dagistan ve Çeçenistan’da kismen, Çerkezistan’da ise Karadeniz sahilinin tamami olmakla birlikte nüfusun % 90’ina yakini Ruslar tarafindan bölgeden sürülmüstür. Bu göç Osmanli Devleti topraklarina yapilmistir. Nogaylar da Çerkeslerle birlikte göç ettirilmislerdir. Göç eden bu nüfusun devam edegelen kusaklari günümüzde Türkiye ve Osmanli Devleti’nden ayrilan Orta Dogu ülkelerinde yasantilarini sürdürmektedirler.
Günümüz Kafkasya’sinda Rusya Federasyonu’na bagli Karaçay-Çerkes Muhtar Cumhuriyeti’nde Nogaylarin nüfusu % 3 oranindadir. Bütün Kuzey Kafkasya’daki nüfus oranlari ise % 0,5’dir.14 (Rakamlar 1989 yilina aittir).
1 Bedri Habiçoglu, Kafkasya’dan Anadolu’ya Göçler (Istanbul, 1993), s. 21.
2 Paul B.Henze, Kafkasya’da Ates ve Kiliç 19. Yüzyilda Kuzey Kafkasya Dag Köylülerinin Direnisi, Tercüme: Akin Kösetorun (Ankara, 1985), s. 2.
* Özellikle Kuzey Kafkasya’nin Dagistan bölgesi etnik ve dil bakimindan farkliligin yogun oldugu bölgedir. Çerkezistan olarak tabir edilen Kuzey-Bati Kafkasya, Dagistan’a nazaran tamamen tezat bir durum arzetmektedir. Terek nehrinin bas mecrasinda Çeçenistan’in batisindan, Taman yarimadasina kadar takriben 700 km.’ye yaklasan bu bölgede ayni dili konusan ve dillerinde kendilerine “Adige” diyen Kafkasya’nin otokton halklarindan olan Çerkesler yasamakta idiler. Bu mesafe ayni zamanda Kafkasya’nin geneli için ayni dili konusan bir millete mensup insanlarin yasadigi en uzun bir cografya anlamina gelmekte idi. 1864 yilindaki zorunlu göçe kadar Çerkezistan bu özelligini korumustur.
3 Ali Barut, “Kuzey Kafkaslara Rus ilerleyisi karsisinda Anapa Muhafizi Ferah Ali Pasa’nin Askerî ve Siyasî Faaliyetleri (1781-1784)”, Kirikkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dali, Yayinlanmamis Yüksek Lisans Tezi, Kirikkale 1997, s. 27.
4 Mirza Bala, “Çerkesler”, Islâm Ansiklopedisi, Cilt: III, s. 376.
** Yerlesen bu nüfus bölgedeki nüfus dengelerini önemli ölçüde degistirebilecek bir oranda olmamistir. Yanlis bir anlamaya meydan vermemek için, günümüzde Dagistan’in kuzeyinde yer alan Nogaylarin çalismamizin konusuna dahil edilmedigini burada hatirlatmamiz gerekir.
5 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyillarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 2. Baski (Ankara, 1992), s. 203.
6 Ayni eser, s. 382.
7 Ahmed Cevdet Pasa, Tarih-i Cevdet, Cilt: II (Istanbul, 1994), s. 724; Mehmet Hasim Efendi, ‘Fî Ahval-i Anapa ve Çerkes”, Topkapi Sarayi Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1564, 20-a.
8 Kurat, ayni eser, 287.
*** Ferah Ali Pasa Çerkezistan’in batisinda Karadeniz sahilinde yer alan Sogucak kalesine 1781 yilinda gönderilmistir (Bilâhare daha kuzeydeki Anapa kalesini imar ederek görevini orada yürütmüstür.). Gönderilis sebebi, Çerkes kabilelerini kazanmak, kaleler insa ederek Ruslara karsi savunma tedbirleri almak ve muhtemel bir Osmanli-Rus savasinda Ruslara karsi ortak bir cephe olusturmak idi. Ayrica 1774 tarihli Küçük Kaynarca Antlasmasi geregi Kuban nehri hukukan Osmanli-Rus sinirini teskil ettiginden sulh döneminde barisin bozulmamasi için Çerkeslerin Ruslara karsi yaptiklari akin ve saldirilari önlemek de görevleri arasinda idi.
9 Mehmed Hasim Efendi, ayni eser, 20-a. Mehmed Hasim Efendi, Ferah Ali Pasa’nin Anapa muhafizligi görevi süresince onun (1781-1784) kâtipligini yapmistir. Mehmed Hasim Efendi “Fi Ahval-i Anapa ve Çerkes” adli eserinde Çerkezistan’a yerlesen Nogaylarin katliama ugradiklarindan bahsetmemektedir. Baddeley ise, Rus Generali Suvorov’un binlerce Nogay’i Azak Denizi kenarindaki “Yeisk”de toplayarak, son Kirim Han’iaŞahin Geray’in (ilk hanligi 1777-1782’de, ikinci hanligi 1783’de) Kirim Hanligi’ndan II. Yekaterina adina feragat ettigine dair fermanini okudugunu, sonrasinda Nogaylari acimasiz bir soykirima tâbî tuttugunu (1783), sag kalanlarin bir kisminin Çerkeslerin arasina yerlestigini ifade etmektedir (John F.Baddeley, Rusya’nin Kafkasya’yi Istilasi ve Şeyh Şamil, Tercüme: Sedat Özden (Istanbul, 1989), s. 18). Keza Feridun Emecen de 1782 yilinda, Yekaterina’nin beyannamesi ve arkasindan 30.000 Kirim Tatarinin katliamindan bahsetmektedir. (Feridun M.Emecen, “Son Kirim Hani ?ahin Giray’in Idami Mes’elesi ve Buna Dair Vesikalar”, Tarih Dergisi, no.: 34 (Istanbul, 1984), s. 316). Diger taraftan, Kurat da Nogaylarin Rus kuvvetleri tarafindan 1777 yilinda “Yeynis”de müthis bir katliama ugratildiklarini ifade etmektedir (Kurat, ayni eser, s. 289. Burada Kurat’in verdigi tarih hatali olmalidir. Ayrica Baddeley’in katliamin islendigi sehir olarak zikrettigi “Yeisk” ile Kurat’daki “Yeynis” sehri ayni olmalidir). 1782 yilinda Kirim Hanligi’ni fiilen isgal eden Ruslar’in Nogaylari katliama ugrattiklari kuskuya mahal birakmayacak bir gerçektir. Bu durumda katliama ugrayan Nogaylar, XVI. yüzyilda Devlet Geray tarafindan Azak’in dogusuna ve Kuban boylarina yerlestirilen “Küçük Nogay Ulusu” olmalidir.???
1770 yilinda Kuban boylarina gelen ve 1782 yilinda Ferah Ali Pasa’dan yerlesme talebinde bulunan Nogay uruglarinin yukarida deginildigi gibi Ruslara yardim ve Osmanli ordularini yagma ettiklerinden dolayi ilk etapta hedef alinmamis olabilirler. Bu son degerlendirmemize göre, Baddeley’in katliama ugramis Nogaylarin bir kisminin Çerkesler arasina yerlestigi seklindeki kanaati hatali olmalidir. ???
10 Mehmet Hasim Efendi, ayni eser, 20-a.
11 Ayni yerde.
12 Ayni yerde.
13 Ayni yerde. Kabartay, Besniy, Abzek, Kemirguvey Hatukay ile birlikte Japsig, Jane, Ubuh, Bjedug, Mokhos baslica Çerkes kabileleridirler. Burada su hususu da hatirlatmakta fayda vardir ki, Nogaylarin yerlesmesinden sonra Ruslar zaman zaman sinir olan Kuban nehrini geçerek düzenledikleri saldirilarda yagma, talan ve katliamda bulunmuslardir (BOA, HH, nr. 1282/b, 1197 tarihli mektup; BOA, HH, nr. 1292, 1198 tarihli tahrirat).
14 Erol Karayel, “Kafkasya’daki Etnik Sorunlarin Mahiyet ve Çözüm Yolu”, Bülten, no.: 3 (Istanbul, Kis 1998), ss. 10-11.
Emel Dergisi , Sayi:225 Mart-Nisan 1998 ,Sf. 7