NOGAYDIÑ ÜYİ
SUYUN KAPAYEV
Hazırlayan: Hasan Basri Eryiğit.

Nogaydıñ Kasiyeti
Tüsine karama,
Kasiyetine kara…
M. KAŞKARİ..

Kasiyet degeniñ türli êdemlerde türli-türli bolmaga boladı. Bolsa da halktıñ köbisine kelisken, mıñlagan yıllar man kanına-yanına siñgen, tamam kalıplaskan kasiyeti boladı. Bizim halktıñ da tek oga kelisken, onı man birge kalıplaskan öz kılıgı, öz kasiyeti bar. Ene sol zatlar akında biraz aytıp ozayım. Tek êrüv kasiyetlerin ayta kelip, kemşilikleri bolganlardı da aytpasam aytkanım tolı bolmas edi. Onnan soñ bizim halkta, kemşiligin yasırgan elden bir eli tömen, degen akıl söz bar. Sol birev yasıruv degen tuvılım bizim halktı köp şırmavlarga yolıktıratagan zat. Halkınıñ oñanın süygen êdem onıñ kemşiliklerin az etpege şalısadı. Keleyektegi urpak ata-babalarınıñ yahşı yakların ülgi etip alıp kalmay, olardıñ yibergen yanılıslarıñ da bilmege em olardı kollarınnan kelgenşe kaytaralamaska tiyisli. Sonıñ üşin de bolgan kemşiliklerimizdi yasırmay aytkannıñ paydası bolmasa, zararı yok, dep oylanmay. Özimizdiñ etken yañılıslarımızdı özimiz bilip arbatın da tüzetpege şalıssak, halkımızdıñ keleyektegisi yahşı bolayagına senmege boladı.Kasiyetlerdin kaysı birerleri êdemge tuvgannan alıp kanına-yanına siñip keledi. Bizim halktıñ sonaday kasiyetleri mine bular dep oylanaman: Bêtirlik, tavekelşilik, namıs-ırız tutuv, tözimlik, kullıkşılık, tuvraşılık, tapkırlık, şevenlik, terbiyalık, üykendi sıylav, alallık, şükir etüv, konakşılık.

Yaşay bara kelgen kasiyetler: Önerlik, şeberlik, okuv-zat, yalganşılık, ırıyaşılık, aldav-suldav degendey yaman kılıklar êdemge “yugadılar”. Elbette, özi-öziñnen kelip êr kimge de yuga koymaydılar. Niyetleri tüz bolmaganlarga yabısadılar.Taza niyetlik ol alal kasiyettiñ negizi boladı. Kir kasiyetlik – ol sêardiñ, nêletliktiñ, êyleciliktiñ negizi.Bas dep halkımızdıñ yalañtözligi, aşıklıgı akında aytkım keledi. Nogay êdem aylak aşık, aylak yalañtös boladı. Eşte, sonıñ üşin de bolırtaga: “Soramay habar aytkan bu nogay yaşagay edi”, – degen sözdiñ tögerektegi halklarga yayılganı. Baska halklardıñ êdemlerin tıs kakpaydı, kaytip tüzdêmin de, törin de beredi. Bu halktıñ eñ yahşı kasiyeti. Bolsa da ene sol aylak yalañtösligimizdi körip baskalar, bizdi añkıldaktay etip, özlerin akıllıga sanaydılar. Nogaylar ne aytsak ta köteretaganlar, dep bizge basşılık eteyek boladılar. Bulayda mısalı etip köp zatlar êkelmege bolayak. Tek mine munaday zattı aytayım. Biz, nogaylar, üş-dört êdem bolıp, aramızda baska milletten birev bolsa da, koy muna birev êkis körer, dep özimizşe söylemey, sol birev tüsingen tilde söyleytaganımız birevge de yasırtın tuvıl. Bulay karagan êdemge ol êrüv zat, tek süytip etetaganımızdı bêrisi de tüz añlamaydılar. Bizdi bir korkıp, yalınıp etkendey körediler. Sıylap turganımızdı eslerine de almaydılar.

Nogay êdem namıska, ırızga berk boladı. Namısın yoytpas üşin ne kıyınlıktı da şekpege ırazı. Sonıñ üşin de babalarımız: “Namısım yoytılgannan ese, özim yoytılganım da kolay”, – degenler. Namıstı, ırızdı tazalıktı tutup halkımızdıñ eñ yahşı kasiyetleriniñ birisi bolıp kaladı. Nogay êdem kayerde yurse de, kayday êlde bolsa da sıydı, namıstı, êdetti-yoldı tutpaga şalısadı.

Tek bir kommunist partıya basşılık etken zamanlarda namıstı, ırızdı tutkanlardı bular burıñıdıñ kaldıklarınnan ayırılmay yurediler endige deyim, dep sım körgen yollar da boldılar. Ene sol zamanlarda yas-yavkadıñ arasında namıs sıysız boldı. Sol zat nızamdı, terbiyadı osallandırdı. Êdemler tartınıp-taşanıp bilmediler. Kişkey üykendi örmetlemedi.Bizim halk-yumart, kızganışlıktı bilmeydi. Baskaga mingenin tüsip, kiygenin şeşip, yegenin bölip bermege êzir. Konaksüyer akılı da artık. “Konak atañnan üyken”, – dep konaktı aylak hoş köredi. Asın-suvın işirmey kelgen êdemnen ne etip yurisiñ, dep habar soramaydı. Nogay üydiñ esigi dayım aşık turadı.

Nogay- kullıkşı. Yalkavlık onıñ yavı bolar. Burında nogay tañ man turıp, küyteñ-küyteñ etip, karaña aksamga deyim şalıskan. Mal karagan, yer aydagan. Êvletlerin balalay kullıkka üyretken.

Sol kullık süyer kasiyeti söle de yahşı seziledi. Êligi zamanda da 60-70 yasına kelgen kartlar “êzir aska bissimillahi” dep turmaydılar. Mal asıraydılar, yazda pişeñ şaladılar. Kêrsiz turuvdı bizim halk üyken uyatka sanaydı.Tek nogay êdem bir kêrdi süygen yok. Ol kêr – satuv-aluv etüv. Burında satuv degendi kötere bilmegen êdemler bolganlar. Sonıñ üşin de halkımızdıñ arasında “akşa köz” êdemler az yolıkkanlar. Köpler öziniñ östirgen malın, artık aslıgın satıp bilmegenler.

A söle halkımızdıñ arasınnan aldıñı kasiyetin koyıp, satuvga-aluvga bet berip baslaganlar bar. Satuv-aluv etken êdem akşadı oylaydı, avıs-tüyis etip bayımaga şalısadı.

Yahşılık etüv halkımızdıñ bir degen kasiyeti. Êr zamanda da halkı, eli üşin iygilik etken êdemge mırzalık etti degenler. Nege deseñ yahşılık etpeklik yahşı êdemniñ isi boladı.

Nogaylar dindi bek tutkanlar. Sonıñ üşin de savaplık etüvdi öziniñ bir degen borışına sanagan. Yarlıga, pakırga, öksizge sadaka bergen, yol yurgen misêpirdi konak etken. Karuvsızga dem, avırganga em bergen. Alla yolına dep kelgen êdemniñ buyımın bitirgen. Yıygan malınıñ-zatınıñ on etip bir böligin zekatka, sadakaga şıgargan.Keşirim tilev. Es etpey-zat etpey bir teris zat ete kalsa, nogay êdem “kayttım-sastım” dep etken terisligin oylanıp, nege ettim – av, dep ökinip Alladan keşirim tilegen. Özi keşirim tilegendey bolıp, baska birevdiñ oga etken teris zatın da keşirip bilgen. Yureginde bugız saklamagan. Öş alaman degen kasiyeti de bolmagan. Eşte, sonıñ üşin de bolırtagı baska halklardıñ bizge bir yumsak yurekli êdemlerge karaganday bolıp karaytaganları. Karasalar karasın, kaytip sol kasiyetimiz bizdi ilimli etedi, dep oylayman. A kaytkan êdemdi Alla keşiredi dep aytıladı Kuranda. Öziniñ terisligine keşirip tilegen êdem yep-yeñil bolgan, eki-meki terislikke barmagan.

Nogaydı korkak dep aytıp bolmas. Tiymegenge tiymes, tiygenge akın yegistpes, nogay halktıñ burında yigitlikleri akında êlege deyim de bizim tarıyh aytıp kutılalmaydı. Neşaklı bêtirlerdin akında yırlar aytıp ketti bizim ata-babalarımız. Olardıñ atları sölegi urpakka da körim bolıp turadı.

Êylecilik: ırıyaşılık ta bizim halktıñ kasiyetlerinde az bolar. Köbinşe nogay êdem aytayagın közinşe kesip aytar. Yuldırtıp bilmes. Sonıñ üşin de ol köplerge yaramaydı.

Halkımız sözge şeber, işimizde takpaklap em kelistirip söyleytaganlar köp. Sonıñ üşin de bizim folklorımız aylak bay. Takpaklarımız ban aytuvlarımız kap pan kepke kuyılganday bolıp aydiklenip aytıladılar.

Nogay êdem aytkan sözine de berk boladı. Aytkanın etpegen êdemdi halk êkis körgen. Ondayga ötirikşi degen, onıñ halktıñ arasında bası bolgan yok. “Sözim ölgişey, özim öleyimtaga”. – dep nogay aytkan sözin bosına yelge yibermegen. Birevdiñ sözin tıñlap ta em öziniñ oyındagın aytıp ta bilgen.

Sol yahşı kasiyetler men birge, nesin yasırasıñ halkımızga zarar êkeletaganları da yolıgadılar. Mısalıga nogaylardıñ: “Meni şakpagan yılan mıñ yaşasın”, – dep eki sözdiñ birinde aytatagan aytuvın alıp karayagıñız. Yaman êdem, yade yav birev seniñ koñısıña-koybetiñe, halkıña tiyse, a sen “Maga tiymeydi, mıñ yaşasın”, – dep tursañ êrüvme? Elbette, êrüv tuvıl. Halktıñ uyımlıgın buzatagan zat ol. Köpler sol aytılınganga artık es bermeydiler. Êdem degeniñ, tek kara basın oylanıp kalmay, avılınıñ, eliniñ, halkınıñ da kêrin şekpege kerek boladı. Soldı da, kullık, “Meni şakkanda, yade meni şakpaganda” tuvıl, a halkıña, eliñe yav bolgandı öziñe yav bolganday etip körüvde yatır.

Bizim künnev degen kasiyetimiz de bek seziledi. Ol zat bêri halklarda da bar bolar, a bizde bektey köremen. Birevdiñ oñanın ana birev künneydi: “Onada bolgan bas mende de bar, men nege onadan kem bolaman”, – dep künin tün etedi. Bizim avıllarda avıldıñ birevi basşı kullıkka tüsti dese: “Sen kim bolgasıñ, sen de mendey atadıñ balasınıñ, köp akıl üyretip terbeme”, – dep porttıradılar birerler. Süytip aytataganlar özleriniñ zire kader zegenlikleri yok ekenlerin, bir zattı da bacarıp bolalmayakların eslerine de almaydılar. Kayratlı, okımıslı basşıga kullıgın etpege mırsat bermeydiler. Onıñ artıñnan da, aldınnan da söyleydiler. Özleri söylegen az dep, baskalardı da özleriniñ yagına tartpaga şalısadılar. Êr kim de öziñ bas etip sanagısı keledi. Biy ekev bolsa – dava dörtev bolataganın ondaylar eslerine de almaydılar. Kaysı yerde de bas birev bolmaga kerek boladı. Anavı da, munavı da bas bolsa, kaysısınıñ aytkanına tıñlamaga kereksiñ. Onaday yerde halktıñ bir tilligi yoytıladı türli küpler tuvadılar. A birlik bolmagan yerde tirilik bolmaydı, halktıñ bir keregi de bacarılmaydı.

Bu – bizim osal kasiyetimiz. Sol kasiyetimiz tuvılım bizim tıpaklıgımızdı buzgan, ordamızdı şaşkan, halkımızdı yer-yerge tentiretken.

A baska yaklardan basşı bolıp aramızga kelgenlerdiñ ataları kim ekenlerin de bilmeymiz, olarga: “Sen kim bolgasıñ?” degendi de aytalmaymız. Em sol birevlerdiñ aytkanların yerge tüsirmey etemiz. Bulayda bizge: “Üyge êlek, halkka mêlek” degen takpak ta kelisip ketedi.

Birevdiñ yahşılıgına kuvanmay, birevdiñ bir teris zatına azlanamız. “Ana bêlenşakay bir yaman zat eken, Alla onadaydan erek etsin, endi el işinde kaytip yureyek eken”, – deymiz. Toh, nege etti eken, halkımızdıñ betine uyat, dep kaygırıp bilmeymiz. Ol da tek kara basımızdı oylanatagan kasiyetimizdiñ birisi boladı.Milletlik öktemligimiz de baska halklardıkınnan ese az seziletaganı êle bak dep körinedi. Öz otyagasın, üyiñ, êyelin, yamagatın, avılıñ, elin, halkın sıylap bilmegen demeklik ne özi. Ondaylar, baskalar “Sen milletşilikti bilmeysiñ, êperim”, deseler, koñktay tüsediler. Milletşilik degen zat nogaydıñ kanında yok. Ol öz tiliñ, öz kasiyetin ömirde de baska halklardıkınnan artık körmeydi. A birerler kaytip baska tillerge dönip ketetagan yolları da boladılar. Nesin yasırasıñ, tek tünegünlerde basşılavşı orında islep turgan êdemler balaların öz tillerinde okıtpaga misetsinmey turdılar. Kayda da öz tillerinde söylegendi uyatka sanaytaganlar da tabıldılar. Êdemniñ akılıñ orısşa söylep bilgenligi men ölşelediler. “Ana birev orısşa taza söyleydi, ol bacarmaga bolayak kullıktı”, – dep orınga-zatka êdemlerdi orısşa taza söylep bilgenlerine karap saldılar. Sonaday teris zatlar halktıñ esin ketirdiler. Êdem öziniñ ne burıñısı man, ne êligisi men de kızıksınmadı. Nege deseñ oga birev de tiliñdi, adabiyatıñdı, sanayatıñdı, tarıyhıñdı bilmege kerek, dep aytpadı. Kaytarasına sol zadlardı bilmege şalıskanlardı şet kaktılar. Ondaylarga milletşi dediler. Süytip halktıñ özi üşin de, halkı üşin de öktemşiligi yoyılmaga yetti. Êlede biz halkımızdıñ bêrisi de nogayşa okıydı, tiliñ baalaydı, sanayatınıñ öskenin süyedi, yazılıp şıkkañ zatlardıñ kaysısı yahşı, kaysısı osal ekenin de biledi, dep özimiz-özimizdi nege bop-bosına aldamaga kerekpis?

Bulayda munaday zattı aytıp ozgım keledi. Men bir neşe yıllar artta, denim savda halkımnıñ êlin-künin köreyim, yazgañ zatlarıma da paydası tiyer dep oylanıp, Kerüv Kavgazdıñ türli yaklarında şaşırap kongan nogay avıllardıñ köplerin kezip şıktım. Körip bolıp bir talay zatlar da yazdım. A bulayda aytayagım- uyımlık, millet öktemlik Dagestanda yaşaytagan nogaylardıñ aralarında artık seziledi. Bu betlerde halk öz tillerinde kitaplardı da, gazetlerdi de bek êrüv etip okıydılar. Tükenlerde, Koban nogaylardagınday bolıp, kitaplar yatpaydılar. Êr bir üydiñ de ündiriginde nogay yazuvşılardıñ şıgarmaların körmege boladı. Munda köpler “men nogayman” dep kökirekti sogıp kalmay, halkınıñ tarıyhın bilmege, sanayatın östirmege ımtıladılar. Biz bettegi avıllarda, nesin yasırasıñ, nogayşa kitap okıytaganlardı barmaklarıñ man sanap şıkpaga bolayak. Nege üytip boldı eken? Nege bolsın, halktıñ tiliñ yok eteyek boldılar. Nogayşa okıganlardı sım körip turdılar. Süytip halkımız, duv saskın bolıp, ya orısşa yahşı bilmey, ya öziniñ tilinde okıp bolalmay eki ortada kaldı.Milletlik öktemligimiz kötere yok bolayazdı. Kayda da Astrahan nogayları nogay atların yoydılar. Eşte, onaday zatka eş bir millet te şıdap bolalmas edi. Nege bizim halk şıdadı? Kayda ketti detaga bir zamanlarda üyken orda bolıp turgan halktıñ millet öktemşiligi? Ol zattıñ akında oylansan oyıñ oyılıp ketedi. Menimşe, şaşılayak halktıñ eñ aldın millet öktemligi yok boladı, a oñnan soñ tıpaklıgı ketedi.

Nogay hêter. Hêter etken degen yahşı zat. Tek bizim halkta bek hêter körgiş bar. Birevdiñ terisligin köre turıp ta biz birerde – koy soñı, yuregiñe tiymeyim, dep keşiremiz. A onaday zat halk arasında namıssızlıktı, terislikti tagı da bek tuvdırmaga amal beredi. Hêter körip kelispegen zat etkendi yaklaganıñ soñında seni ökindiredi em sol zamanda sen öziñ-öziñe: “Ah, ana birev nogay hêter yıktı” – deysiñ. Sol zattıñ akında ataylar: “Hêter körgen kul bolır”, – degenler.
Akıl söz!
Mine êle sosı zatlardı biz aşık etip aytpasak, ol zatlardıñ ne sebepten bolganların körsetpesek, keleyektegi urpaklar bizge ırazı bolmaslar.

Baska halklar özleriniñ kemşiliklerin tartınmay-zat etpey aytadılar. Em solardı tez bolıp taydırmasak halkımız üyken zararga şuramaga bolayak deydiler. A biz üytip oylanmaymız.

Bizim maktanşak kasiyetimiz de yok tuvıl. Eşte, sonıñ üşin de bolar baskalardıñ bizge: “Nogaydıñ üyiñ maktagan yıgar”, degenleri. Ayt dep bolayak-bolmayak zatka da maktanamız. Biz birerde halkımızdıñ arasınnan aldın “anavı direktor, munavı sudya, atıyakay sekretar bolgan edi”, dep kimniñ kayerde kullık etkeniñ tizip aytıp öktemsiyek bolamız. Bolgan bolsa ne etedi? Bolganda halkıña kayday payda etken eken? Sonaday sudyalar da, sekretarler de üş kaşan nêrtük üşin bir pakırga bes-altı yıl tutnakta yatpaga sud kesken zamanlar da bolganlar.Sosınday mısallar, aytayak bolsañ, köp. Menimşe, olardı aytpaga da kerek bolar. Ösip keleyatırgan yaslarımız kimniñ kim bolganıñ bilmege de kerek bolarlar.

Endigisi bizim bir-birimizdi sıylap em kimniñ kim ekenin bilmevimiz akında da bir-eki avız söz aytayım. Biz halkımızdıñ arasınnan şıkkañ zegenli êdemlerimizdi köterip alıp hoş körip em olar man öktemsip bilmeymiz. A halkımızdıñ işinde, Kudayga şükir, öktemsigendey êdemlerimiz bar. Baska halklardıñ özleriniñ êlimleri men, yazuvşıları man, okımıslı zegenli êdemleri men öktemsiytaganlarına suklanıp kalasıñ. “Oñganlar birin-biri bêtir dep, oñmaganlar birin-biri kotır dep”, – dep babalarımız bos aytpaganlar. Soldı da, biz de yigitlerimizdi bêtir dep aytpaga nege tartınamız. Nege olar man öktemsip bilmeymiz.

Halkı, Eli, yeri, dini, tili üşin ak yuregi men alal bolıp şalıskanlardı sıylap bilüv de êdemniñ yahşı edaplıgın körsetetagan şartlardıñ birisi boladı.

Halkımızdıñ kasiyetlerin aytıp. Yahşıların yarkıldap aytım, osal yakların aytayatırganımda yanım kıynaldı. Yaşavda kızday kılıklı, terbiyalı êdemler köp. Onadaylardın kasiyetleri yahşı em yurekleri taza boladılar, olar yaşavga körk êkelediler.

Yahşı kasiyetler – halkımızdıñ namısı, ırızı. Biz olardı tazalıkta tutpaga em de baska halklarga yapıraklandırıp alıp körsetpege tiyislimiz.