Sayın, Aşim Şeyh-Ali Ulı tarafından kaleme alınan NOGAYDIÑ KIRK BÊTİRİ adlı eserdeki kiriş sözün bir bölümünü Sayın okuyucularla paylaşmak istedim. Umarım yararlı bilgiler alınabilir.
KİRİS SÖZ
Bıyılgı 1991 yılda Nogay halkınıñ öz millet mêmleketi (gosudarstvosı) bolatagan Nogay ordası kuralganlı 600 yıl toladı.
Sonısı man birge nogay mêmleketin kuruvda, köplegen Nogay ıruvlarınıñ basın biriktirip, Altın ordadıñ hanları man uzakka sozılgan kanlı sogıslarda halkka basşılık etken Edigediñ akında şıkkan “Edige” bêtir yırına da 600 yıl toladı.
Kolıñızdagı sosı kitap te sosı eki sıylı mereke (yubileyge) ölimsiz estelik salayak mırat pan şıgarılgan.
Nogay mêmleketi bolsın, onı tamamlastıruvda basşılık etken Edigediñ êreketi bolsın, Edigediñ küresi akında nogay halkınıñ şıgargan “Edige” destanı bolsın bizim halktıñ tarihında, millet öktemliginde, madaniyatında (kulturasında), adabiyatında (literaturasında) yuzlegen yıllar boyında teren ız kaldırgan em olardıñ örlenüvine sebebşilik etken.
XIV-nşi ömirdiñ ayagında, XV-nşi ömirdiñ basında “Edige” eposınıñ tuvuvı armanında tagı da nogaydıñ sonday köplegen bêtir yırlarınıñ şıguvına körim bolgan.
XV-XVII ömirlerde nogay halkınıñ yır önerşiligi, halk nazımı (poeziyası) bötende bêtir yırları em aşıklık destanları, sonday bolıp nogaydıñ sol ok ömirlerdegi adabiyatı dürkirep ösip, koñısı kardaş halklar arasında üyken sıyga tiyisli bolgan. Sonnan sebep tuvılma köp nogay bêtir yırları em aşıklık destanları, XV-XVII ömirlerde yaşagan köp nogay şêydeleriniñ (poetleriniñ) şıgarmaları yattan em yazuvlı kepte Alaşlar (Kazahlar), Karakalpaklar, Tatarlar, Kırgızlar, Maşkirtler (Başkirler) arasına yayılıp ketkeni.
“Edige” destanı özinnen aldın tuvgan “Aysıldıñ ulı bêtir Ahmet” degen nogay bêtir yırı man birge millet bolıp yañı keplesken nogay halkınıñ kolına ıslagan ötkir savıtına aylanıp, nogay yıravlarınıñ suv işken ak Kobanı, tayangan Askar tavı bolgan.
XIV ömirde nogay ıruvları Ertiş (İrtış) suvı* man Manan (Dunay) suvınıñ arasın biylep yaşaganlar. 1270-nşi yıllardan baslap 30 yıldıñ boyında Altın ordada töreşilik etken Nogayhan Koban man Dunay arasın bayırı öz ülisi etip, yeri yennet, suvı serbet sol yerlerde yaşagan ahır-türli ıruvlardıñ basın biriktirip, olarda birinşi nogay millet sezimin tuvdırıp, “nogaylı” dep atalıp baslanuvına bolgan. Sebeb bolsa da Nogay-hannıñ 1300-nşi yılda Altın ordadın Tohta-hanınıñ kolınnan êcel tabuvı nogay
halkınıñ kêliplesüv protsessiniñ tamamlanuvına burşav bolgan. Tohta-han, Nogay-hannıñ êdemlerin az eteyek bolıp, Uzu (Dnepr), Manan (Dunay) suvları boylarındagı nogaylılardıñ bir kesegin Misirge (Yegipetke) satıp, baskaların Yayık (Ural) suvı boyına köşirgen. Sonnan sebep, “nogaylı” degen bizim halktın millet atı Edilde tuvıp, onnan son Sırt Kavgazga, Azav, Kara deñgiz yagalarına kelmegen. Durısında “nogaylı” etnikalik at Sırt Kavgazga, Edilge em İrtiş suvınıñ yagalarına deyim Dunay betten kelgen. Durısın bilmegen, nogay halkınıñ tarihın teren tergemegen, birinşi maglumatlardı (dokumentlerdi) okımagan em okıgısı da kelmegen bir kesek avtorlar köp zattı bırıktırıp yazıp şıgarganlar.
1300-nşi yılda Nogay-hanı öltirilgenli 60 – 70 yıl keter-ketpes, Yayıkka köşirilgen nogay ıruvları Edil men Yayık arasında êr birisi öz ıruv atları man yaşagan köp taypalardı birlestirip, olarga basşılık etip, olar da özlerin nogaylılar dep sanap, Altın ordadıñ hanlarına bas köterip baslaganlar.
Orta Aziyalık maglumatlarga karaganda, Sır (Sır-darya) suvınnan baslap Edilge deyim yaşagan nogaylarga “mangıtlar” deydiler. Ene sol Mangıt ıruvınnan şıkkan Baltaşık (tarihte Baltıçak) ulı Edige.
Edigediñ atı tarih maydanına Tohtamıs hannıñ atı mınan birge şıkkan. Tohtamıs han sogısıp, Altın ordadıñ tagına oltırganda, Edigediñ atası Baltışaktı öltirgen. Ama onıñ ulı Edige, amalsızdan, Tohtamıs hannıñ kolında kullık etip kaladı. Soñ Tohtamıstıñ pitnesinnen korkıp, Şah-Temur (Timur) hanga Samarkanga kaşadı.
Edige Şah-Temur (Satemir) hannıñ êskerinde 15 – 20 yıl êskerşilik etken. Bolsa da Edil-Yayık arasına kele-kete turgan. Sol yerlerdegi halk Tohtamıs hanga boysıngısı kelmegende, Edige bularga başsı bolıp, Tohtamıs hanga da, Şah-Temir hanga da karsı kürespege söz beredi.
Ahırısında, 1391 yılda Edige bas dep Yayık boyın, soñ Edilge deyim kolga aladı.
1391 yılda Nogay ordası kuralgan zamanda, ol mêmlekettiñ macalarına tek Edil-Yayık eki suv arası kirgen. Orta Aziyalık avtorlar Nogay ordasın “Mangıt yurtı” dep yazadılar.
Altın ordadan Nogay ordası ayırılıp şıkkanda, Edilden Dunayga deri yaşagan nogaylar bir mêmleketke birigalmay, bölinip yaşaganlar nogaylar ayırılıp şıkkan soñ Altın ordadıñ tagın yıkkan soñ, ol orda şaşıladı. Onıñ türli keseklerinnen yañı hanlıklar keplesip baslaydı.
Bu üyken, karma-karsık, ala talaslık, vakıt – zamanında özgerisler tarih maglumatlarında bulay körsetiledi.
1391-nşi yılda Altın ordadan Nogay ordası şıgadı. Birinşi hanı Edige. Nogay ordasınıñ keplesüv êreketiniñ tamamında Edige Tohtamıstı yeñip, ornına özini süygen êdemin saladı. Edigediñ han atagın yurgistpege ıhtıyarı bolmagan. Nege dese, ol Şıñgız hannıñ örkeninnen tuvıl. “Han” dep baska êdem turgan, hanlıktı Edige yurgistken. Süytip, Edige 1419-nşı yıldın soñına, 1420 yıldıñ basına deyim Nogay ordadıñ da, Altın ordadıñ da hanı bolıp turgan. Edigediñ zamanında eki orda da bek küşeyedi.
Edigedi tarihte de Tohtamıstıñ ulı Kadırberdi öltirgen. Edigeden soñ Nogay ordasınıñ tagına onıñ ulı Nuradin oltırgan. Ordadıñ bas kalası Yayıktıñ tömen boyındagı maktalgan em belgili Sarayşık kalası bolgan.
1420-nşı yıllarda Altın ordadan Sibir hanlıgı şıkkan. Onıñ birinşi hanı Haci Muhammed.
1427- yılda Kazan hanlıgı tüzilgen. Birinşi hanı Uluk-Muhammed. Sol ok 1427 yılda Özbek hanlıgı ayırılıp şıgadı. Birinşi hanı Abulhayır.1433-1443 yıllarda Kırım hanlıgı tüziledi. Birinci hanı Haci-Gerey. 1450 yılda Aştarhan hanlıgı uyımlasıp, onıñ tagına Mahmud oltıradı.
Sol hanlıklardıñ macalarında bügün belgili bolatagan halklar kepleskenler.
XV-nşi ömirdiñ ortasında Özbek hanlıgınnan özbek-kazaklar Abdulhayır man yavlasıp, ayırılıp şıgıp, öz aldına Kazak hanlıgın tüzgenler.
Köşpeli özbekler XV-nşi ömirdiñ ekinşi yartısında Orta Aziyadagı ortak atı bolmagan, Timurdıñ balalarına kalgan, bölingen uvak hanlıklardı yavlap alıp, solardıñ arasına şögip, köşpeli yaşavdı koyıp, tillerin de yoyıp, yerli türk ıruvlardın (karluk, sart em baskalar) tiline köşkenler. Olarda Altın ordadan ayırılatagan köşpeli özbeklerden tek “Özbek” degen atı kalgan. Köşpeli özbeklerdiñ tili kazahlarda em özbekstannıñ sırtlardagı ıruvlarda saklangan.
XV ömirdiñ 30-nşı yıllarınnan baslap 80-nşı yıllarına deyim Nogay ordası Edildiñ küntuvarında em künbatarında yaşaytagan bêri nogaylardı bir Nogay mêmleketine yıynaydı. XVI-nşı ömirdiñ basında Nogay mêmleketi öz kuşagına Dunaydan Ertişke deyim kösilgen ullı kırlardı algan. Sonıñ işine bir yagasın Kaspiy denizdiñ tolkınları,baskasın Kara em Azav deñizlerdiñ tolkınları yalagan, arkası man Kap tavlarına tirengen Sırt Kavgaz yasıl maydanları da kirgen.
XIV-XVII ömirlerde nogay halkınıñ yeri esapsız keñ bolganınday, ol yerlerge tolıp yaşagan nogayları da sansız köp bolgan. “Nogaylardıñ sanı deñizdegi kumnıñ tüyiri kêder”, – dep yazadı ol zamandagı elgezerler.
Sol şaklı köp nogay halkınıñ bir kesegi rumınlar em moldavanlar mınan koñısı bolıp, olar man katnasıp, baskaları ukrain, orıslar man, tatarlar, maşkirtler men, kırgızlar, kazahlar, özbekler men, türkmenler men, karakalpaklar man tar baylanıs tutıp, birin yeñip, birine yeñilip yaşaganların okıymız.
Bizim Kavkaz nogaylarınıñ ata-babaları tav halklarıman ahır-türli baylanısları bolgan. Ol baylanıs êli de bargan sayın berkiy beredi.
Bilgeni, bilmegeni de aytpaga üyrenşikli bolıp, “köşpeli nogay” degen üşin, burın nogaylardıñ bêrisi de köşpeli bolmagan. Nogaylardıñ bir kesegi avılda yaşap saban aydaganlar, bahşalık pan kêr şekkenler.
Baskaları nogay şaharlarında yaşap, türli tuvarmülk işlep şıgarganlar, olardı satkanlar, sêvdegerlik etkenler. Elbette, nogaylardı üş-dört kesekke bölseñ, solardıñ eñ üyken, kölem kesegi malşılık pan kêr şekken köşpeli nogaylar boladılar.
Nogaylardıñ mine sosı köşpeli kesegi êr dayım atlı êsker yıyıp, üyde mal karatıp kartlardı, pişe-balalardı kaldırıp, özleri yav alatın kiyip, toktamay koñısı halklarga şapkınlık etip turganlar. Koñısı halklardıñ malın aydap yanın baylap, üstine yasak salıp, yaşav bermey, “nogay” dese seskenşek etip kaldırganlar. Nogaydıñ yerine kirmege tartınıp, olardan korlık körip turgan halklarga bêri nogaylar da köşpeli bolıp köringenler. Durısında, elbette, olay tuvıl. Avılda, kalada, şaharda yaşap, öz kıyının aşap keşirgen nogaylardıñ özleri de köşpeli nogaylardan korlık körgenler.
Inanayak bolsañ, şakırım sayın şaharı, aylangan yerde avılı bolgan Künbatar Yevropadan kelgen birer elgezerler aylap at şaptırıp, ayılların kırktırıp, şetine şıgıp bolmagan nogay kırlarında, şöllerinde êdemler opsa yok dep te yazganlar.
Durısında nogaylar man koñısı bolıp, olar man êr türli katısıp, satuv-aluv etip, kuda-kudagay bolgan halklardıñ folklorında, tarihında, tilinde bizim nogay halkımız akında köp hayranlı, êceyipli zatlar bar.
Kırgızdan baslap tatarga, şerkeşke. Türkke deyim aylansañ, bêri halklar nogay halkın bêlenşe el iyesi, sanına sanap şıgıp bolmagan köp, sözge şeber, yazuv-sızuvga usta, sabır kılıklı, yırga bay,kullıgına mukayat, sogıska bêtir halk dep tanıydılar.
* suv : yılga, deriya
http://www.nogayturkleri.org/fikir_meydani/hasan basri eryigit/kiris_soz.html