NOGAY TÜRKÇESİNDE ISIM ÇEKİM ( HAL) EKLERİ
Arş. Gör. Nesrin Göllüdağ
Kafkasya sınırları içerisinde, bugüne kadar mevcudiyetlerini muhafaza eden Türk boy ve kavimlerinden birisi de Nogaylardır’.
Nogaylann sınırı, kuzey doğuda Kalmuks, güneyde Çeçenler ve batıda Hazar Denizi’ne kadar uzanır. Nogaylann çoğunluğu. Kuma ve Terek ırmakları arasında Nogay bozkırlarında. Çeçen, İnguş ve Karaçay Özerk bölgelerinde2, İdil Nehri, Aral Gölü ve Sir Derya ırmağına kadar olan geniş sahada1, Stavrapol vilâyetinde, Dağıstan Muhtar ülkesinde, toplu olarak Astrahan ülkesinde, Krasnador ilçesinde*, Hazar bozkırlarında, Romanya’da, Bulgaristan’da Kırım ve kuzeyinde. Batı Türkistan’da, Litvanya’da, Dobruca’da. İdil-Ural havzasında ve Türkiye’de yaşamaktadırlar.
Nogay Türkçesi; Kuzey-Batı Kıpçak grubunda, fonetik yönden taw grubu, Türk dilleri arasında yer alır.
Ak Nogay, Kara Nogay olmak üzere iki ağzı mevcuttur.
Çağataya göre; yazı dilleri daha önce Genel Türkçe, şimdi ise halk dili Kazan, Kırım lehçesine ve Karakalpaklara çok yakındır.
İsim çekim ekleri, cümle içinde isimleri başka kelimelerle olan ilişkilerine göre çeşitli hâllere sokan eklerdir.
Nogay Türkçesindeki isim çekim ekleri şunlardır;
Yalın hâl (nominative)
İsimlerin herhangi bir çekim eki almadan kullanılmasıdır. Yani eksizdir. Yalın hal genellikle cümlenin öznesidir.
akü “akıl” teren “derin ” keşe “gece”
kop ” çok ” koraz ” horoz ” sokur ” kör”
kutık ” kutu ” küzetşi ” bekçi ” küpelek ” kelebek” ligi hali (gen i ti ve)
Eklendiği isim ile başka bir isim arasında ilgi bağı kurar. Genellikle belirtili isim tamlaması yapar.
İlgi hâli
kimin, neyin, nerenin sorularından birine cevap verir. Bu hâl, genellikle ekli olarak kullanılırken, eksiz şekillerine de rastlanır.
Ünlü harfle ve sedalı sessizlerle biten köklerden sonra : -dın/-din.
anadın “ananın” dunyadın “dünyanın”
kıskayaklıdıtî “kadının” terezedin “pencerenin”
üydin “evin”
Nazal geniz sesleriyle (-m, -n, n) biten köklerden sonra: -nın/-nin divannın “divanın” edemnin “insanın”
kimnin “kimin” künnin “günün”
oylarımnın “düşüncelerimin”
Sedasız sessizlerden (h, k, p, s, ş, t) sonra biten köklerden sonra: -tın/-tin istin “işin” tabiattın “tabiatın” karttın “yaşlının”,
komitettin “komitenin” yastın “gencin”
L ve 2. tekil şahıs iyelik ekinden sonra -nın/-nin dosımnın “dostumun” kızmnın “kızının” kulağınnın “kulağının” şaşlanmnın “saçlarımın” tcrczcmnin “penceremin”
1. ve 2. çoğul şahıs iyelik eklerinden sonra -dıng/-ding
atafuzdın “atanızın” avılımızdın ” köyümüzün”
babalarımızdın ” babalarımızın” halkımızdın “halkımızın”
magnitofonınızdın “mikrofonunuzun”
3. tekil ve çoğul şahıs iyelik eklerinden sonra -nıng/-ning
ayaklarının “ayaklarının” imlerinin “kardeşlerinin’
könilinin “gönülünün” köziningi “gözünün”
közlerinin “gözlerinin”
Yükleme hâli (accuzative)
Bu ekle isim soylu sözcükler belirtme durumuna girer. Cümle içerisinde o ismi cümlenin nesnesi yapıp belirtili nesneyi oluşturur. İlgi hâli kimin, neyin, nerenin sorularından birine cevap verir.
Ünlü harfle ve sedalı sessizlerle biten köklerden sonra : -dı/-di
yılduzdı “yıldızı” baktıdı “talihi’
tildi “dili” buzdı “buzu”
yırlardı “türküleri”
Nazal neniz sesleriyle (-m,-nrn) biten köklerden sonra : -dı/-di
undı “unu” zamandı “zamanı”
mıfldı “bini” yanındı “canını”
magnitofondı “mikrofonu”
Sedasız sessizlerle biten köklerden sonra : -tı/-ti
emşekti “memeyi” meyiui “ölüyü”
bereketti “bereketi” attı “an”
dost “dostu”
1. ve 2. çoğul şahıs iyelik ekinden sonra: -dı/-di
ananızdı “ananızı” asınızdı “aşınızı”
malımızdı “malımızı” halkımızdı “halkımızı”
avıllanmızdı “köylerimizi”
3. tekil ve çoğul şahıs iyelik ekinden sonra: ng(nazal ne)
mıyıgın “bıyığını” basın “başını”
kuyrıgın “kuyruğunu” toyların “düğünlerini”
yiğitliğin “yiğitliğini
Yönelme hâli (dative)
Eşyanın iş, hâl ve hareketin yönünü, öznenin nesneyle olan ilişkisini, zaman, miktar, sebep ve nispeti bildirir.10 Yönelme hâlindeki isimler tümleç, zarf ve yüklem görevinde bulunurlar. Türk lehçelerinde görülen çeşitli yönelme hâli ekleri -ga unsurunun varyantlarından ibaretken günümüz Yakut Türkçesinde yirmi varyantı vardır.”
Ünlü harfle ve sedalı sessizlerle biten köklerden sonra: -ga/-ge
eskerge “askere” kitaplarge “kitaplara”
üyge “eve” yerge “yere”
Nazal geniz sesleriyle (-m,-n,-n) biten köklerden sonra: -ga/-ge
insanga “insana” yardamga”yardıma”
edemge “insana”
Sedasız sessizlerle biten köklerden sonra: -ka/-ke
divanga “divana” terekke “ağaca”
tögerekke “etrafına” sogıska “savaşa”
otlakka “otlağa” doska “dosta”
l.ve 2. tekil şahıs ekinden sonra: -a/-e
közlerime “gözlerime” esime ‘hatırıma”
namısına “namusuna” kulağına ‘kulağına”
kasına “önüne”
l.ve 2. çoğul ekinden sonra : -gal-ge
oylarımızga “düşüncelerimize” uvılınızga ‘oğlunuza”
tilimizge “dilimize” esimizge “hatırımıza”
3. tekil ve çoğul şahıs iyelik ekinden sonra: -na/-ne konaklarına “misafirlerine” avızlarına “ağızlarına”
inilerine “kardeşlerine” tizlerine “dizlerine”
ereketlerine “hareketlerine”
Bulunma hâli Oocative)
İş, hâl ve hareket ile eşyanın yerini ve zamanı bildirir. Bulunma hâlindeki kelimeler cümlede genellikle yüklem, zaman zaman da zarf ve tümleç olurlar.
Ünlü harfle ve sedalı sessizlerle biten köklerden sonra : -da/-de
dunıyada “dünyada” tilde “dilde”
elde “ülkede” kıskayakhda “kadında”
Nazal geniz sesleriyle (-m, -n, -n ) biten köklerden sonra: -da/-de
Kırımda “Kırımda” zamanda “zamanda”
sonda “sonda” maydanda “meydanda”
Sedasız sessizlerle biten köklerden sonra: -ta/-te
sogısta “savaşla” avlakta “köyde”
otlakta “otlakta” şakta “çağda”
1. ve 2. tekil şahıs iyelik ekinden sonra: -da/-de
uykunda “uykumda” tüsimde “düşümde”
basımda “başımda” âsimde “hatırımda”
kaslarında “önlerinde”
1. ve 2. çoğul şahıs iyelik ekinden sonra: -da/-de
yurtımızda “yurdumuzda” kasanızda “önümüzde”
sözimizde “sözümüzde” sözinizde “sözünüzde”
3. tekil ve çoğul şahıs iyelik ekinden sonra : -nda/-nde
kohnda “elinde” yasavında “yaşamında”
közinde “gözünde” yüreğinde “yüreğinde”
Ayrılma hâli (ablative)
İş ve hareketin başlangıcını, çıkış noktasını, vaktini ve sebebini bildirir. Nesneden uzaklaşma ve istikamet anlamını taşır. Ayrılma hâli cümlede genellikle yer tümleci görevini yüklenir.
Ünlü harfle ve sedalı sessizlerle biten köklerden sonra : -dan/-den
terezeden “pencereden” kaznalardan “hazinelerden”
ansızdan “ansızdan” solden “çölden” konsıdan “komşudan”
Nazal geniz sesleriyle (-m, -n, -n) biten köklerden sonra : -nan/-nen tükennen “dükkandan” yunnen “yünden”
hatınnan “hatundan” insannan “insandan”
Kırımnan “Kırımdan”
Sedasız sessizlerle biten köklerden sonra : -tan/-ten
okimetten “hükümetten” aşlıktan “açlıktan”
tüsten “düşten” emşekten “memeden”
yürekten “yürekten
1. ve 2. tekil şahıs iyelik ekinden sonra: -nan/-nen
üstinnnen “üstünden” yasavımnan yaşamından
barmagınnan “parmağından” işnnen içinden
moynınnan “boynundan”
1. ve 2. çoğul şahıs iyelik ekinden sonra : -dan/-den
ızımızdan “izimizden” akılımızdan aklımızdan
berimizden “tümümüzden” birimizden birimizden
3. tekil şahıs iyelik ekinden sonra: -nnan/ -nnen
kasınnan “önünden” avızınnan ağızından
sıntasınnan “heykelinden” uykınnan uykusundan
ökimetinnen “hükümetinden”
Vasıta hâli (instrümental)
İsmin belirttiği nesnenin vasıta olarak kullanıldığım, fiile vasıta olduğuna belirtmek için kullanılan hâldir.1* Eski ve Orta Türkçede +Hâl Ekleri Arasında Görev Değişikliği:
Bir hâl ekinin başka bir hâl eki fonksiyon uy la kullanıldığı görülür. Nogay Türkçesinde şu şekildedir:
Bulunma Hâli Yerine Ayrılma Hâli:
Müsadifi atası om segiz > asuman mollaga okıtpaga beredi. Musamn babası onu sekiz yaşında okutmaya verdi. Eski Türkçede lokatif eki ablatifı de karşılıyordu.”
Bulunma Hâli Yerine Yükleme Hâli:
Yas bala orun knigalann karap… Genç çocuk onun kitaplarına bakıp……
Yükleme Hâli Yerine Bulunma Hâli :
Arap tilinin grammalikasın teşkerdi, em Nogay grammatikasın tüzbegc mırad etedi. Arap dilinin gramerini hazırladı ve Nogay gramerini hazırlamayı istedi.
Yalın Hâl Yerine Yönelme Hâli:
Yumırtka tavıkta akılca üyretken. Yumurta tavuğa akıl öğretir.
Vasıta Hâli Yerine Bulunma Hâli:
Tentek suvga semirer. Gamsız suyla şişmanlar.
Çokluk eki
isim soylu sözcüklerde çoğul kavramı -larl-ler eki ile yapılır.
sıyırlar “inekler” kaznalar “hazineler” yollar “yollar”
namıssızlar “namussuzlar” doslar “dostlar” edemter “insanlar”
Aitlik eki
İsimlerden zamir ve sıfat olarak kullanılan isimler yapan, bulunma, bağlılık ve aitlik görevleri taşıyan bir ektir. Nogay Türkçesinde aitlik eki -kı/-ki, -gıl-gi eki ile karşılanır.
şöldegi “çöldeki” tögerektegi “etraftaki”
tenizdegi “denizdeki” işindegi “içindeki”
tepşeklcrdcgi “tepsilerdeki” alıstagı “uzaktaki”
Yer ve zaman isimlerine gelerek ona aitliği büdiren sıfatlar türetir,
kıskı “kışlık” bunngı “önceki”
Ekin bulunma ve ilgi hâli ekleriyle kullanılışı da yaygındır,
aldındagı “öndeki” alıstagı “uzaktaki”
sizinki “sizinki” sizdegi “sizdeki”
stoldagı “masadaki”
Nogay Türkçesi’nde, Türkiye Türkçesi’ndeki “ki” nin anlamım veren diğer ekler ise şunlardır’
da, -şı/-şi, -şa/-şe, -tap
saldım da “bıraktım ki” kelşi “gel ki”
tap solay “şöyledir ki” turmaydışa “durmazdı ki”
sizinşe “sizinki”
Soru eki
Nogay Türkçesinde soru anlamı veren ek -ma/-me, -ba/-be, -pa/-pe’dir. Bu
ek ilgili olduğu kelimeye bitişik yazılır. Diğer çekim eklerinin hepsi kendinden önce gelir.
yaspa gençmi” tuvılma “değil mi”
Esingdeme “hatırında mı” söylcstikpe “anlaştık mı”
Benzerlik eki
İsimlerde ve isim soylu kelimelerde benzerlik derecesi gösteren ektir. Eki -day/-dey dir. Nogay Türkçesinde çok sık kullanılır.
şöldey “çöl gibi” edemlerdey “insanlar gibi”
atanızday “atanız gibi” betirdey “kahraman gibi”
buzday “buz gibi” zemzemdey “zemzem gibi”
Eşitlikeki (ekvatif)
Eşitlik, gibilik, göreük, kadarlık gibi fonksiyonlarıyla isimlere gelirler ve bunları diğer bir isme veya fiile bağlarlar.15 Nogay Türkçesinde isimlerde ve isim soylu kelimelerde eşitlik derecesi gösteren ek -şa/-şe dir.
ömirinşe “ömrünce” menşe “bence” boyınşa “boyunca”