Nogay orda ve Sibir tatarları
Prof. dr. Peter B. Golden
Türkçeye çeviren Osman KARATAY
Sibir Hanligi’nin kaynaklara öylcsine yansiyan kuruluşu, çagdaş Turk halklarının olusumunda çok velut olduklan gorülen ayni Kipçak-Ozbek kitlesinden tureyen Nogaylarla eszamanlidir. Nogay Orda olarak adlanmaya baslayan hakim boy toplulugu, Turkleşmis, Mogol Mangitlardi (Mog. Manggud). Nogay ve Nogay Orda tabirleri ilk kez 15. yy Rus kaynaklarinda gecer (1). Uzun sure, mantiklı bir baglanti olarak, bu ozgun boy toplulugunun Altin Orda’nin taht yapicisi Nogay (Ol. 1299) ile ilgili oldugu varsayildi (2). Safargaliev isc, kelimenin Mogolca’da hakaret ifade edebilecek şekilde bazi anlamlara gcldigine dikkat çekerek, bu ismin onlara başkalan, belki de çok az mahbubiyeti bulundugu Edigu’ye bu lakabi bagislayan Toktamiş tarafindan verildigini one sürmektedir. Yukarıda gectigi gibi, Edigu (Ol, 1420) yaptiklanyla simdi Altin Orda’daki en guçlu siyasi-askeri güçlerinde biri haline gelen kendi Mangit “yurdunun” kuvvet ve itibarını arttiran Mangit kokenli unlu taht yapici idi. Isim daha sonra onun boy taraftarlarim cağrıştırmıştır. (3). Ancak Safavgaliev, hayvanlara dayalı bir kişi lakabının Islami çercevede alçaltici olmasına mukabil, Islam oncesi Avrasya bozkir geleneginde bunun boyle olmadigi gerçegini goz ardi ediyor. Uygur, Hazar ve Mogol kişi ismi Kasar iyi bilinmektedir. Kutuz (Kuduz) gibi isimler bile (hatta Müsluman Memluklarda dahi) bulunabilmektedir.
Bozkır destan geleneğini yansıtan Ebulgazi Bahadır Han, Coçi han soyundan 24 kişinin Sayın “yani Batu” Han Yurdu denen yeri yönettiğini bildirir
“Bundan sonra yurt Mangitlann eline geçti. Bunlarin onderi (alarning eweli), Kutlı Kiyalı’nin oglu Idiki Biy (yani Edigii Biy/BeyOglu ve haleflerinden Gazi Biy’in yanlış yonetimi vc diger oglu Mansur’un Barak Han’la yaptigi savasta olümu (1426 veya 28) (5) ordanin parcalanmasina yol acmi§tir. Onun çok sayidaki ogullannin çogu diger hanların hizmetine girmiştir. Kaydadeger topluluklar Bati Sibirya’ya gitmiştir. Gocerlerin hareketliligi dikkate alınırsa, onderler bir boy taraftarını elde tutabilmek icin etkin cahsmalıydilar. Simdi bosalan ordanin temel özü en kuçük ogul Nureddin Murza’nin şahsinda (1426-1440, murza, mirza
Nogaylarkın toparlanmasında daha önemli bir kişilik olarak, onun 1440 larda güçlü Özbek hanı Ebul Hayr handan ayrıldıktan sonra, Özbek birliği içinde bulunmuş olan diğer boyları kendisi ile birlikte getiren veya çeken oğlu Okas (Vakkas (6)) görünüyor, Mangıt çekirdeğe ilaveten Kıpçak, Kanglı, Karluk, Kengeres, Nayman, Argın, Kongurat, Alaş ve diğerleri vardı. Ebul Hayrın baskısıyla bunlar biraz batıya kaydılar (7). Yine de Nogaylar Kıpçak, bozkırının hem doğu hemde batı tarafında etkin idiler. Ebul Hayrın ölümünü (1468) takip eden bağlı boyların isyanına ve onun birliğinin dağılmasına yol açan, 15. yy sonlarındaki değişken bozkır siyasetine katılmışlardır. Nogay prensleri Musa va Yamğurçı, gördüğümüz gibi, 1481 yılında Büyük Ordalı Ahmedin mahvedilmesinde öncü rol oynamışlardır. Sonraları Kırım Hanlarının büyüyen gücüne karşı denge sağlamak amacıyla Ahmedin halefleri ve Astrahan hanları ile ittifak yapmışlardır.
Altın Orda güçlerini son zamanlardıki müttefikleri Moskavaya karşı yeniden bir araya getirmek isteyen Kırım Hanları, Nogayları müttefiklerinden ayırmak ve Nogay birliği içine ayrık otları ekmek için karmışık manevralarla uğraşmışlardır, Nogaylar tek bir merkezi otorite altında değillerdi. Farklı murzalar arasındaki hizipleşmenin delilleri çağdaş kaynaklarda görülür (8) Birlik içinde ve dışında tüm taraflarda sürekli olarak sadakat değişiklikleri olduğunu söylemeye gerek yok. Herberstein bunun için, Nogay prensleri Mamay ve Ağışın büyüyen gücünden korktukları müttefikleri Kırım Hanı Muhammed Girayı (1515-1523) nasıl öldürdüklerini hatırlatır (9)
Nogaylar kendileri için stratejik ve ekonomik olarak büyük önemdeki bir bölge olan Kazanında siyaset ağına düşmüşlerdi, Doğuda Nogaylar, günümüzdeki Özbekistanda kendi hanlıklarını kurduktan sonra bir kollarıyla siyaset-evlilik ve ekonomi alanındaki ilişkilerini korudukları eski düşmanları Şibanlı özbeklerle de çıkar ortaklığı yapmışlardır (10)
16. yy sonuna kadar Nogaylar Kuzeybatıda Kazan hanlığı ve Kuzeydoğuda Sibir hanlığına kadar göçüşüyorlardı. Doğuda Aşağı Seyhun ile Aral gölüne uzanarak orta asya kentlerine akın yapıyorlar, güneyde ise Hazara iniyorlardı. Başkurtlar ve Ostyaklar onlara haraç ödüyordu. 1530 larda bu geniş göçebe denizi 200 bin savaşçı çıkarma kapasitesindeydi (belki de 350 bin kadar bir toplam ordudan). Ama Nogay Orda devlet değil, kaygan bir boy birliği idi. Cengizli komşularının aksine, kısmen yönetici ailenin kağan dışı kökenli oluşundan dolayı, merkezi otorite yoktu. Bu askeri toplamak, Özbekler ve diğer düşmanlarınca Nogaylara sürekli baskı yapan Kazak birliğine karşı kullanıldı. Bu yüzden, Kazak hanlarının 1530 larda tattığı bir çok yenilgide Nogaylar rol oynamıştır. Ertesi on yılda durum değişmiştir. Büyük yönetici uruk içinde dahili tartışmalar ön plana çıkarak Nogay Ordanın yıkılacağını haber vermiştir. Aynı günlerde Oyrat akınlarına maruz bulunan Kazaklar da batı tarafta barış istemişlerdir(11)
Edigü zamanına kadar giden, fakat 15. yy sonlarında, Büyük Ordalı Ahmetin yıkılışının ardından daimi bir karakter kazanan Moskova ile ilişkiler daha az önemli değildir. Nogay prensleri Musa ve Yamgurço ile Tümen (Batı Sibirya) tatarlarının hakimi İbakın elçileri 1489 da moskovaya gelmiştir(12) Bunlar kazan hanlığının işlerine daha fazla karıştıkça Moskovanın ilgi ve etkisi de artmıştır Kazan açısından Noğaylar, başka yerlerde olduğu gibi, Cengizli tatar bölüntülerine karşı kullanışlı bir denge unsuru idi. Esasında bu serbest çalışan savaşçı gücün işlevi Edigü zamanından beri değişmemişti. Fakat Nogay murza ve biyleri değişik siyasi yönlere çekiliyorlardı. Rusya, Kazan ve Kırım onların arasında nüfuz kazanmak ve muhaliflerini Nogay güçlerinden mahrum etmek için yarışıyorlardı. Nogaylar ise Astrahanda ve kendi lehlerine olabilecek Kazandaki hanlar üzerinde denetim kurmak istiyorlardı.
Şih mamay biyin 1459 da ölümü ve yusuf iktidarının gelişiyle, bu yönelimlerdeki zıtlıklar tamamen su yüzüne çıktı. Moskovanın Kazan üzerindeki artan baskısından vesveseli olan Yusuf, hanlık iktidarı için karmaşık siyasi mücadelelere derinden dahil olmuştur. Osmanlı imparatorluğu ve Kırım şimdi onu Moskova karşıtı ittifaka almak istemişmer ve sonunda 1551 de başarmışlardır. Yusufun boyları kendi tüccarlarını Buharaya gönderirken kendi halkının Moskova ile ticaret yaptığına dikkat çeken İsmail Murza buna karşı çıkmıştır. Kazanın fethi ile Nogay Orda parçalanmaya başlamış, bazı unsurları diğer Doğu Kıpçak toplulukları ile birlikte Başkurt, Kazak ve Özbeklerin bileşenlerinden biri olmuştur. İsmailin topluluğu Hazar bölgesinde, Aşağı İdilin sol yakası ile Yayık boylarında Büyük Nogay Ordayı (Ulluğ/Ullı Nogay) oluşturuyordu. Küçük orda onun batısında, İdilin sağ yakası ile Kuban-Azak bölgesinde idi. Üçüncü bir topluluk olan Altıul(13) Orda, Emba havzasında bulunuyordu, Küçük Ordada önceki Nogay toplulukları gibi Kırımın etkisine girdi, İsmail ordasının ise 4. İvanın bir bağlısı olduğu görülüyor. İsmail 1555 de Moskova saflarında yusufa karşı savaşmış ve onu ve diğer muhalifleri öldürmüştür (14)
1570 lerde 17 yy başlarında bozkırda açlığın zuhuru doğu ordalarını batıya doğru kaydırmıştır, cazip buldukları ve sonra ele geçirdikleri idil topraklarına 1608 de akın yapmaya başlayan Oyratlar da Nogaylar üzerinde baskı kurmuştur. Bu, Nogayların Moskova devleti sınırlarına doğru bastırılmasına ilave yapmıştır. Eğer Rusya bir iç mücadeleler ve kargaşa döneminde yakalanmamış bulunsa idi, bu sert bir rus cevabına sebep olabilirdi. Devam eden Oyrat(Kalmak/Kalmık) hücumları Büyük ve Küçük ordaları tekrar birleşmeye ve evvelkiler gibi gittikçe Osmanlı-Kırım yönüne çevirmeye başlamıştır. Bu topluluklardan bazıları 2. Dünya savaşına kadar Kırımın kuzeyindeki bozkırlarda bulunan, Nogay Türkçesi konuşan topluluklar (Nogay tatarları veya Nogaylar) (15) haline gelecektir. Uzun süredir kuzey kafkasya bozkır arazisi ve komşu bölgelere aşina olan diğerelri ise kendilerini zamanla dağıstana Kumuk ve Kabarda arazisine atmışlardır. Bir başka topluluk da Bucaka (Scythia Minor, Küçük iskitya, Romanya Dobrucada, Akkerman etrafındaki bölge) giderek Osmanlı yörüngesine girmiştir. Böylece dağılan Noğay toplulukları artık İdil ve Bessarabya arasında göçüşüyorlardı. Sayıları artık bu şekilde hayli azalmış olan Noğaylar 18. yy sonlarında kendilerini üç ana topluluğa ayrılmış buldular: Kızılyar bozkırlarındaki Hazar(Kara Nogay), Beş taw (Pjatigore, Beşdağ) ve Kuban Nogayları (16)
Sibirya tatarlarının ataları Nogayları üreten aynı Kıpçak (önceden bu bölgeyi elinde tutan Kimek birliğinden türeyen) ve Kıpçaklaşmış boylar kitlesi ile yakından akrabadır. Batı sibiryanın erken cengizli yönetimindeki tarihi, kaynak sıkıntısından dolayı tam olarak bilinmiyor. Bu dönem son zamanlardaki bilimsel ilgiyi çekmeye başlamıştır (17). Burası bugün olduğu gibi, Cengizlilerin sömürmeyi tasarladığı hudutsuz bir doğal kaynaklar bölgesi idi. Buraya yavaş yavaş Kama bölgesindeki eski yurtlarından sürülen (12. 15. yy) Ob nehri üzerindeki Ugor ve Samod/Samoyed halklardan oluşan urallı orman nüfusun bozkır göçerleriyle uzun süredir teması vardı. Gerçekten de bu ticaret, İrtiş ve Ob nehirleri boyundaki güzel otlaklarla birlikte, bölgenin başlıca cazibe noktalarından biriydi.
Cengizliler çağında burası Şiban ve Ordanın yönetimindeki Coçili bölgesiydi. Sibir hanlığı haline gelen yapının çekirdeğinin kurucusu, büyük ihtimalle hatalı olarak kendisine Çimgi Tura (Tümen) Kentinin kurucusu olarak da itibar edilen efsanevi Tam Buga idi. Onun torunları Edigü ile savaşlarında Toktamışın taraftarıydılar. 1420 LERDE Şeybani (Şiban, islam kaynaklarında genellikle şeyban olarak yazılır) Hacı Muhammed (veya kimi kaynaklarda Mahmut hacı veya Hoca) Doğu kıpçak bozkırından Ak ordalı barak han tarafından sürülmüştü. Nogayların yardımıyla, Kızıl tura merkez olarak batı sibiryada hakim olmuştur.Bazı bilginler (Safargaliyev) onu Sibir hanlığının kurucusu olarak görür. 1430 da topraklarını ilhak eden Ebul Hayr han ile mücadelesinde hayatını kaybetti. Ebul Hayrın devlet kurma mesleğine 1428 de sibiryada başladığını kaydedebiliriz. O kıpçak bozkırına hareket ettiğinde Sibirya onun önceki kurbanı Hacı Muhammedin oğlu Mahmuteke teslim edildi. Ebul Hayrın ölümünden sonra (1468) yine onun düşmanı olan, fakat onun karşıtı ittifaktaki bir zamanların müttefikleri tarafından kıpçak bozkırından kovulan Hacı Muhammed ailesinden Şeybani İbak, kendisini Kıpçak-Özbek askerlerini ailesinin önceki sığınağı olan Batı sibiryanın kimi kısımlarına getirdi. Sonradan öldürdüğü, burada hüküm süren Tay Buga soyunda Mar (18) ile bağlantı kurdu. 1481 de geçtiği gibi o ve İdil ve Karadeniz bozkırlarındaki çıkarlarını unutmayan Nogaylar Büyük orda hanı Ahmedi soyma ve öldürme macerasına giriştiler. Kendisinden önceki Mahmut hocanın yaptığı gibi onu da tekrar tekrar Nogaylarla eşgüdümlü hareket eder görmekteyiz. Nogaylar bir kez daha tanıdık rolleri olan hükümdar yapıcılığı oynuyorlardı. İbak 1495 yılında topraklarına doğru genişlemek istediği Marın torunoğlu Muhammedin (Rus kaynaklarında) taraftarlarınca öldürüldü.
İbakın kardeşi Mamuk 1496 civarında kazanı ele geçirdi ise de Moskova baskısıyla çekilmek zorunda kaldı. Bir diğer kardeşi Ağalak, bu kez Nogay murza Urakın desteği ile 1499 yılında Kazana yürüdü, fakat o da moskova tarafından korkutuldu. Rus kaynakları Nogay-Sibir ortaklığında bu ikincilerin sık sık ikincil rol oynadığı izlenimini verir. Çimgi-Tura merkezi 16. yy başlarında, o günlerde Tobol ve Orta irtiş boylarındaki tatar boylarını birleştiren ve bugünkü Tobolsk yakınındaki eski bir ugor yerleşimi olan sibir isker/Kaşlık da devlet kuran Taybugalılara bağlanmıştır (19). Bu, sibir hanlığının başlangıcını belirler (20)
Yüzyılın ortalarına kadar, Moskova ile yakın ilişki isteyen bir hizip gelişmişti. Zirvedeki öndereler olan Muhammedin torunu Yadigar ile Bekbulat, 4. İöana Rus himayesi istedikleri ve yıllık 1000 samur kürkü haraç ödemeyi önerdikleri bir elçilik gönderdiler. İbak soyundan gelen Şeybani Küçüm Han, bu rus hizalanmasının sebep olduğu iç kargaşadan 1563 de iktidarı ele geçirmekte faydalandı (21) Küçüm han bölgede herşeye burnunu sokan biri olarak görülüyordu. Belirsiz olmakla birlikte, ona yönetimini Başkurt ve Ob Ugor unsurlar üzerine yayması ve islamı bölgeye ciddi bir şekilde sokma çabaları ile itibar edilir. Onun kazaklar ( Şeybani özbekleri müttefik olarak tutarak) ve Ruslarla savaşlarını finanse etmek için gerekli sert vergi siyasetleri, halk içinde itibarını fazla düşürmemiştir. Ermakın 1582 deki sibirya seferi ile moskova ile uzayan bir savaş başladı. 1598 de Küçüm son kez ruslarca yenildi. Orta asyaya kaçtı ve belkide Nogayların elinde hayatı son buldu (22)
Gördüğümüz gibi, Coçili arazisinin oturmayan işlerinde temel bir etmen Doğu deşti kıpçakın boyluları idi, Bunlar Altın ordanın parçalanmasına hem katkı yapmış hemde tepki göstermişlerdir. Siyasi otoritenin bu parçalanıp budaklanması kurucusunun faaliyetlerinin yıkılışa bir katalizör etkisi yaptığı Timurlu devleti de dahil, Orta asya boyunca hissedilmiştir.
KAYNAKI.AR
1. Krs. Istorija o kazanskom carstve. PSRL, XIX. S.3
2. Bkz. Volkov. Etnonimy, S. 77-80.1st kazax, SSR II. S. 182. Nogay’m 1270’lerde Batulu Mongke Temur’den Idil’iii sag yakasmdaki topraklavi ihsan olarak aldigini gosteren henuz yaymlanmamis, belqelevi alinhlar (”Hive VaUayinameleri” yz. LO IV AN SSSR, E, 6 f.46b.
3. Safai-galiev, Raspad, s. 226-227.
4. Abu’1-GazL Sajara-yi Tarakima, yay. Kononov. Turkm.metin, s. 20-21/cev.s.44.
5. Barak ve muhaliflerinin etiafindaki olaylarin siralamasi Uesin degildiv Bazi haberlev Barak* i hasimlan Mansur ile Haa Muhammed’irt ellerine du§Qrurken, digerleri tamamen tersi bir sonuca ula§iyoi\ Bkz.Safargaliev, Raspad, s. 204-205.
6. Tavarix-i Guzida (MIKK, s. 16-17): “Mangii kabilesinden, Idiku begin oglu Quaqpas beg (vardi). Bu beg, iki kez Han’m Sain (Batu. PBG) tahtim kazanmasinin sebebi oldu. Pek ^oklanni kiliciyla kesti ve (han icin) §eref kazandi.”
7. Safargalicv, Raspad, s. 227-229; Kocekacv, Sociarno-ekonomiceskoe, s. 20-22, ve onun Nogajsko-russkie otnosenija. s. 19-30, 33-34, 49-50; Fedorov, 1st. Etn.Sev. Kavkaza. s. 117-118: 1st. Kazax.SSR, II. s. 182-183.
8. Kocekaev, Nogajsko-russkie otnosenija. s. 71.
9. Herberstrin, Zapiski, s. 183-184.
10. Kocekaev, Nogajsko-vusskie otnosenija, s.48-55, 59-64
11. Kocekaev. Social’no-ekonomiceskoe, s.21-22. ve onun Nogajsko-russkie otnosenija, s.34,53-56.
12. Karamzin. Istorija, c.VI,bol.II, s. 117-119
13. 14. Kocekaev, Scoian’no-ekonomiceskoe, s.22-30, ve onun Nogajsko-vusskie otnos, 5,67-81, 89-101.
15. Barto!’d, 1st. Turecko-mon.narodov, Socinenija. V, s.212, Kazak ve Ozbeklerin Idil Talarlarma Nogay dediklerini kaydeder (cagdas Nuay. bkz.Ma’rufovfyay.).Ctebektilining, I, s.515).
16. Kurat, Turk Kavimleri, s.282-85: Volkov. Etnonimy, s.76-77; Kocekaev. Social’no-ekonomicesUoe, s.30-33. Bu Uonular, sonuncu yazann Nogajsko-russkie oinosenija adli eserinde daha aynntili olarak incelenir
17. Bkz.Allsen, 1985, s.5-40 ve Safargalievin kayitlan. Raspad, s.214-217.
18. Safargaliev, Raspad, s.222, onun Rus vakayinamelerinin ”mekanik olarak” Tay Buga sulasesine katti.qi bagka bir sulaleden oldugunu du^unur
19. Egorov, Ist.geograf, s.128. Sibir veya $ibir, Gizli Tarih’te (Secret History/Cleaves, s.173) Cocj’ye bouun egen orman halklan arasmda geQer.
20. Safargaliev, Raspad. s.202-206. 221-222: Miller. 1st, Sibiri, I, 5.189-95, 474-475; 1st. Sibiri, s.364: 1st kazax.SSR, II, s.185-187; Kocekaev, Nogajsko-vusskie otnosenija, s.56-57; MIKX, s.19, 20, 26, 37. 99. 100: Pelenski. Russia and Kazan, s.29-30.
21.1st Sibiri, J, s.366, 371-72: Miller, 1st. Sibiri, I, s.196-97, 208-9 (tarihleme tahminleri yerinde gdzukmuyor): PSRL XIII, s.248. Kucum’un atalau hk.bkz. Abu’l-Gazi. Sajara-yi Turk, yay. Desmaisons, Turk.met.s.l77/s.l86 ve Safargaliev’in parcali ve celisjiili kaynaldan tartismasi (Raspad, s.222-224).
22. Bartord. ‘Kucum-xan*. Sodnenija, V, s.554-555; Miller, Ist.Sibiri, I, s. 198-201, Rus fethi hk. S.202 vd.Miller, Kiicum ile ilgili pek 90k Rus kaynagini daalmtilar, s.354-61,363-71; Baxrusin, Ostjackie, s.38-39.
* Turk 1 Ialklan Tarihine Gir^ Peter B. Golden, s. 270 275.