KAZTUVGAN CIRAV– Қазтуған батыр
Kazı- Tuvgan Süyinişulı Astrahan Nogaylarındın cıravı
(17. Yüzyıl)
Kazı-Tuvgan Süyiniş Ulı 17. yüzyılda yaşamıştır. Onun babası Süyiniş Seyit-Abdulla Ulı önceleri Astrahan Nogayları arasında iken, sonra kendi ulusu ile İdil’den Kuban’a göçmüştür. Kazı Tuvgan küçüklüğünden atalığı Sultan Murat’ın elinde eğitilmiştir.
Bir kez Çungar hanı Kuban’dan, Nogaylardan bir kısım adamları esir alıp onları zorla İtil Nogaylarını alıp gitmiştir. Onların içinde istikbaldeki şairin babası Süyiniş te varmış.
Onun için de Kazı -Tuvgan “Ata adım ak Kubatı” demiştir.
Kazı Tuvgan büyüyüp yetişince Astrahan Nogaylarını Çungar baskıncılarından kurtarmak için çok çabalamıştır. Kazı Tuvgan çok yıllar o çabası için; Kuban’a, Kabartay’a, Çerkeş’e, Don Kazakları’na gidip Astrahan Nogaylarmı Kafkas ve Rus halkları ile dost etmek için epey çalışmıştır
Başkurtlar ise Kaztuvganı şöyle tanıtmaktadırKaztuğan batır Höyönös oğlu (Kaztuğan Ozan),İdil’den ayrılıp akan Aktübe ırmağı boyunda, bugünkü Kızılyar şehir civarında doğup büyümüştür. O, soylu savaşçı bir nesildendir ve kendisi de kolbaşıdır. Doğduğu yurdu İdil’e olan derin sevgisinin etkisiyle meydana getirdiği eserlerini, halk şairlerine has bir üslupla, folklor geleneği ruhunda ortaya çıkarmıştır. Rivayetlere göre o, Karakalpak ve bazı Başkurt uruklarından ayrılıp Nogay ordasını, (Not: yazıdanda anlaşılacağı üzere Karakalpaklar ve bazı Başkurt boyları (Nogay darugası boyları) Nogay orda dağılmadan önce Nogay ordasına dahil idiler, Nogay orda dağıldıktan sonra bir kısmı Karakalpakları oluştururken bir kısım Nogay boyları başkurtlar arasına katılmış ) Yayık boylarını terk edip batıya, Arzı boylarına doğru göçüp gitmiştir.
Kaztuğan Ozan’ın bazı şiirleri 1910 yılından itibaren önce Orenburg’da, daha sonra da Almatı’da birkaç kez çeşitli neşirlerde yer almıştır
Kazaklar Kaztuvganı şöyle tanıtmaktadır
Kaztuvgan Ozan
(XV. Asır???)
Karga boylu Kaztuvğan, XV. yüzyılın??? ilk yarısında Astrahan vilayetinin Krasnoyar bölgesinde doğmuştur. Kaztuvğan, İdil Nehrinin Akuba, Bozandı adlı bölgelerini mesken tuttu.
Bu bölgede yaşayan Türk boylarının ve askerlerinin komutanı olmuştur. XV. yüzyılda Kazak Hanlığı kurulunca, İdil’deki mekanı terk edip, “Hayırlı olsun size, benden kalan işte İdil yurdu.”, diyerek buyruğundaki boylarla göçer gider.
Zamanında sefer ozanı, bizzat ordu yöneticisi olan yiğit, var gücüyle düşmanıyla savaşıp onu mertçe bekleyen kahraman görünüşüyle gözümüzün önünde canlanır.
Kaztuvğan’ın şiirleri, kendi zamanının kahramanlıklarını tam olarak ifade etmesi sebebiyle değerlidir.
Kazak sanatçı Bekbulat Tilevhan Kaztuvganın aşağıdaki şiirini/cırını yorumluyor.
./Nogaylar Ногайцы_ 2010_files/video.html
KAYRAN MENİM EDİLİM
Kazaklardan derlenen versiyon
| Madak Jırı Budırayğan eki şekeli, Muzday ülken köbeli, Karı unımı sultandayın jüristi, Adırnası şayı jibek okka kiristi, Aydasa koydıñ kösemi!! Söylese kızıl tildiñ şeşeni, Ustasa kaşağannıñ uzın kurığı, Kalayılağan kastı ordanıñ sırığı, Biyler ottı biy soñı, Biy ulınıñ kenjesi, Buvır şınnıñ buta şaynar azuvı, Biy dayıktıñ köl jaykağan jalğızı, Bulut bolğan aydı aşkan, Munar bolğan kündi aşkan, Musılman men kevirdiñ, Arasın ötip buzıp aşkan, Süyinişulı Kaztuvğan!!! Alañ da alañ, alañ jurt, Ağala ordam konğan jurt, Atamız bizdiñ bu Süyiniş Küyev bolıp barğan jurt, Anamız bizdiñ Boztuvğan, Kelinşek bolıp tüsken jurt, Karğaday mınav Kaztuvğan batır tuvğan jurt, Kindigimdi kesken jurt, Kir-koñımdı juvğan jurt, Karağaydan sadak buvdırıp, Kılşanımdı sarı jün okka toltırıp, Janğa saktav bolğan jurt. Salp-salpınşak anav üş özen, Saluvalı meniñ ordam konğan jer, Jabağılı jas taylak, Jarday atan bolğan jer, Jatıp kalıp bir toktı, Jaylıp mıñ koy bolğan jer, Jarlısı men bayı teñ, Jabısı men tayı teñ, Jarı menen sayı teñ, Botaşığı buzavday, Boz sazanı toktıday, Balığı tayday tuvlağan, Bakası koyday şuvlağan, Şırmavığı şökken tüye taptırmas, Balığı kölge jılkı japtırmas, Bakası men şayanı, Kejidegi adamğa, Tün uykısın taptırmas, Kayran meniñ Edilim, Men salmadım, sen saldıñ, Kayırlı bolsın sizderge, Menen kalğan Edil jurt!…Aynı yırın başkurt versiyonuYalan da yalan, yalan yort, Akıl urzam kunğan yort. Atam bezzeñ höyönös, Keyav bulıp barğan yort, Anam bezzeñ Buztuğan Kilen bulıp töşkan yort. Keskay gena Kaztuğan Batır bulıp tıvğan yort. Kendegemde kiskan yort, Ker-tanemde yıvğan yort, Karağayzıñ hazak bıvzırıp, Kalyanımdı ukka tultırıp, Yanga haklav bulğan yort… Yabağalı yaş taylak Yarzay azav bulğan yir. Yarlıhı menan bayı tiñ, Yabağahı menan tayı tiñ,Yarı menan sayı tiñ, Botadağı bızavzay, Buz hazağı barastay, Balığı tayzay tulağan, Bakahı kuyzay avlağan, Sırmavığı sükkan döya taptırmas, Balığı külga yılkı yaptırmas, Bakahı menan sayanı Yaylavzage azamga Tön yokohon taptırmas, Höygan mineñ İzelem, Höygan mineñ İzelem | övgü şiiri (ağıtı) Bodurlaşmış, iki köşeli, Buz gibi büyük zırhlı, Gacur gucur sultan gibi yürüyen, Yayının kayışı ipek oka uygun, Sürse koyunun liderini, Söylese belagatin hatibi, Tutsa yakalamak için atın uzun sırığını, Sırf gösterişi olan düşmanı merkezin direği, Dans eder ateşli dansçı, sonu gelir, Bey oğlunun küçüğü, Genç devenin çalı çiğner azı dişi, Kırlangıcın göl arayan yalnızı, Bulutlu olan ayı açan, Sisli olan güneşi açan, Müslüman ile kâfirin, Arasını girip bozan, dini açan, Süyinişoğlu Kaztuvgan!!! Büyük de büyük, büyük yurt, Ak ala merkezimin konduğu yurt, Şu bizim atamız Süyiniş’in Güvey olup gittiği yurt, Bizim anamız Boztuvgan’ın, Gelin olup, geldiği yurt, Bu karga gibi yiğit Kaztuvgan’ın doğduğu yurt, Göbeğimi kesen yurt, Kir pasımı yıkayan yurt, Çam ağacından sadak yaptırıp, Heybemi okkayla sarı yün doldurduğum canımı koruyan yurt. Şırıl şırıl akan şu üç derenin, Benimsenilen halkımın yerleştiği yer, yapağılı genç taylağın, (üstünden) atladığında yar/uçurum gibi(hissedecek kadar) büyüdüğü yer, Yatıp kalmış bir yaşında bir kuzunun Yayılıp bin koyun olduğu yer, Fakiri ile zengini denk, Kalitesiz beygiri ile tayı denk, Uçurumu ile deresi denk, Deve yavrusu buzağı gibi, Boz sazanı kuzu gibi, Balığı tay gibi yabanî, Kurbağası koyun gibi meleyen, Sarmaşığı çöken deveyi bile gizler, Balığı göle yılkı yaklaştırmaz, Kurbağası ile çiyanı, Vurdumduymaz insana bile, Gece uykusu uyutmaz, Benim sevgili İdil’im, Ben yerleşmedim, sen yerleştin, Hayırlı olsun sizlere, Benden kalan İdil yurdu!… Aynı yırın Başkurt versiyonu Koca yurt, koca yurt, Akıl ordamın konduğu yurt, Atamız Höyönös’ün Güvey olup vardığı yurt, Anamız Buztuğan’ın Gelin olup da indiği yurt. Küçücük Kaztuğan’ın Bahadır olup doğduğu yurt, Göbeğimi kesen yurt, Kirimi yıkayan yurt, Çam ağacından sadak yapıp Sadağımı okla doldurup Cana korunak olan yurt. Yapağılı genç tay Semiz, kısır deve gibi olan yer, Yatıp kalmış bir kuzu Bin koyunun yayıldığı yer. Yoksulu ile zengini denktr, Cılız beygiri ile tayı denktir, Yarıyla ovası denktir, Deve yavrusu gibidir, Boz sazanı kuzu gibi, Balığı tay gibi doğuran Kurbağası kuzu gibi meleyen Yabani keteni çeken deveyi buldurmaz Balığı göle yılkı yaklaştırmaz Kurbağası ile çıyanı Yaylaktaki adama Gece uykusunu uyutmaz, Sevgili İdil’im Sevgili İdil’im |
Aynı şiirin Nogaylardan derlenen versiyonu
| Alan da alan, alan yurt Alaga ordam kongan yurt, Atamız bizim Süyiniş Küyev bolıp bargan yurt. Anamız bizim Boztuvgan Kelinşek bolıp tüsken yurt. Kargaday mma özimiz Kazı Tuvgan bâtir tuvgan yurt. Kindigimdi kesken yurt, Kir kogımdı yuvgan yurt Kıvır sadak buvdırıp, Kalşanımdı men özim Uşkırlangan Bolat okka toltırıp, Arabstan ârüv atka Avım kerip oltırıp, Elge saklav bolgan yurt. Salkmşak anav üş özen, Saluvlı menim ordam Kongan yurt. Yabagüı yas taylak Yarday atkan bolgan yurt. Yatıp kalgan bir toklı Yayılıp mm koy bolgan yurt. Yarlısı mınan bayı teng, Yabası mınan tayı ten, Yarı mınan sayı teng, Botlaşıgı numarday, Boz sazanı toklıday, Bakası koyday maragan, Balığı tayday duvlagan, Tasbakası atanday, Yılanı bar bakanday, Batlavıgı şokken tüye taptırmas, Balığı yılkı yaptırmas, Bakası mman şayanı Keşedegi adamga Tün uykısın taptırmas, Endi bizden bos kaldı, Ayhay seni Edil yurt! | ALAN YURT Alan da Alan, Alan yurt, Oraya ordamın konduğu yurt, Atamız bizim Süyiniş Damat olup gittiği yurt. Anamız bizim Boztuvgan Gelin olup indiği yurt. Kargaday işte kendimiz Kazı Tuvgan yiğidin doğduğu yurt. Göbeğimin kesildiği yurt, Kir kokumun yıkandığı yurt, Eğri yay boğdurup, Sadağımı yayımı ben kendim Sivriltilmiş Çelik okla doldurup, Güzel Arap ata Ağımı gerip oturup, Halka sığınak olan yurt. Serince öteki üç ırmak, Vaziyetlice benim ordamın Konduğu yurt. Yünlü genç taylağın^ Uçurum gibi atladığı yurt. Yatıp kalan bir toklunun Yayılıp bin koyun olduğu yurt. Fakiri ile zengini denk, Yabası ile tayı denk, Uçurumu ile sığı denk, Yer elması numargibi, Boz sazanı toklu gibi, Kurbağası koyun gibi hızla gider, Balığı tay gibi uğuldar, Kaplumbağası deve gibi, Yılanı var tombaz gibi, Batlaklığı çöken deveyi buldurmaz, Balığı yılkı besletmez, Kurbağası ile çıyanı Gecedeki adama Gece uykusu buldurmaz, Şimdi bizden boş kaldı, Eyvah sana Edil yurt! |
NOGAYLARDA KAZTUVGAN CIRAV
MENİM NOGAYIM – KAZTUVGAN CIRAV
Kaztuvganın cırını Nogay sanatçı Renat Canıbekov yorumluyor
./Nogaylar Ногайцы_ 2010_files/video(1).html
| MENİM NOGAYIM Kargaday Süyiniş ulı Kazı Tuvgan özi aytar. Kazı, yaldan zat kalmay, Karmıklardan kaşalmay, Kaldı-av menim Nogayım. Orakşıdan külte alıp, Otmşıdan şırpı alıp, Orga barıp urınıp, Orıp tavga sürinip, Öldi-av menim Nogayım. Ana Edildi aldırıp, Argımagın taldırıp, Atay mman anayga Aguv salıp kustırıp, Azdı-av menim Nogayım. Yetisanım el izlep, Yemboylıgım yem izlep, Yetişkülim, köp halkım Yebirine em izlep, Tozdı-av menim Nogayım. Biri ketti Krımga Biri ketti Urımga, Batir eldin balası Biz de ketip baramız Biyik tavdmkırına. Ak Yayıktı yandırıp, Ana Edildi söndirip, Ak Kobanda akır Nogay bardı dep, Alasasm tepkilep, Algasaydı Nogayım. Anırışı bu künde Ak Kobanga yıyılıp, Askar tavga sıymıp, Ak satırın kurdırıp, Ayaklandı av Nogayım. Kabagmnan börk kiygen Kabartı man dos bolıp, Şekesinnen börk kiygen, Serkeşler men dos bolıp, Şekelendi Nogayım. Anırışı bir künde, Ayukedey hanlardı Ayuvdayın akırtıp, Azdaaday ıskırtıp, Ana Edilde erkin yaylar Nogayım | BENİM NOGAY’IM Kargaday Süyiniş Ulı Kazı-Tuvgan kendi söyler. Kazı, dinlenişten bir şey kalmaz, Kalmuklardan kaçtlamaz, Kaldı ey benim Nogayım. Orakçıdan demet alıp, Oduncudan çırpı alıp, Hendeğe gidip vurunup, Biçip tağa sürünüp, Öldü ey benim Nogayım. Ana til’i aldırıp, Cins atını yorup, Ata ile anaya Zehir koyup kusturup, Zayıfladı ey benim Nogayım. Yetisanım yurt arayıp, Yemboyluğum yem arayıp, Yetişkülim, çok halkım Zulmüne ilaç arayıp, Dağıldı ey benim Nogayım. Biri gitti Kırım’a, Biri gitti Anadolu’ya, Yiğit yurdun balası Biz de varıp gideriz Yüksek dağın kırına. Ak Yayık ‘t yandırıp, Ana til ‘i söndürüp, Ak Kuban ‘a çevik Nogay gitti diye, Öküzünü tekmeleyip, Acele eder Nogayım. Sonunda bugün de Ak Kuban’a toplanıp, Askar Tav’a sığınıp Ak çadırını kurdurup Ayaklandı ey Nogayım. Göz kapağından kalpak giyen Kabartay ile dost olup, Şakağından kalpak giyen, Çerkezler ile dost olup, Nezarat etti Nogayım. Sonunda bir günde, Ayukedey hanları Ayı gibi çeviklettirip, Ejderha dibi ıslık çalıp, Ana til ‘de hür yayılır Nogayım |
| KOBAN’DA KONIS KONSIN DEP Yetisanım anav dep, Yemboylıgım munav dep, Yetişkülim köp halkım, Kabırgamda Kanat bergen tayav dep, Ana aytuvda bolar dep, ytelgi kustay iytelip, Tirımtay kustay tukıyıp, Karşıga kustay men özim Kanat kagıp kavısıp, Alar kustay avlanıp, Boranda borap yolsaddım, Tolkısıp bizim elimiz Kobanda konıs konsın dep! | KUBAN’A KOMŞU KONSUN DİYE Yetisan ‘in orda deyip, Yemboylık’ım iştedeyip, Yetişkül ‘im, çok halkım, Kaburgamda Kanat veren destek deyip, Ana sözünde olur deyip, ytelgi kuşu gibi dürterek ilerleyip, Çaylak kuşu gibi gagalayıp, Serçe kuşu gibi ben kendim Kanat çırpıp kavuşup, Onlar kuş gibi avlanıp, Borada tozutup yola çıktım, Dalgalanıp bizim halkımız Kuban ‘da komşu konsun diye |
Bu Şiiri Kazı Tuvgan, 17. yüzyılda Yem, Yayık, Edil boylarını Çungar baskıncıları basıp alınca yazmış
| Yayıktı aldı Yemdi aldı, Edildi, Tendi aldı, Endi almagan ne kaldı? Bası sayın baslavlı, Baslavmm Bası sayın kıslavlı Kara Duvan Masak değen yerdi aldı, Endi almagan ne kaldı? Yegerine bu anci Ayın örkeşli tüye aldı, Savarına bu manci Saylap saylap biye aldı, Endi almagan ne kaldı? Sayına salar may aldı, Şaykap işer tuz aldı, Endi almagan ne kaldı? Burşaladan köylekli, Burkısıgan yıparlı, Bununda Dana kümis alkali, Tamagınm astında Sarı altın tüymeli, Ayga, künge tiymegen, Âdem betin körmegen, On bettegi ârüvge Tiye yazıp az kaldı. Yemdi alsa Yayık bar. Yayıktı alsa Edil bar. Edildi alsa Koban bar, Kobanda Ayın kuyrık saban bar. Kobanda Taram taram togay bar, Togay tolı Nogay bar. Bar tabılar yok keter, Esen kolga mal biter | Yayık ‘ı aldı, Yem ‘i aldı, Edil’i,7en’iıaldı, Şimdi almadığı ne kaldı? Her başı başlayışlı, Başlayışın Her başı kışı geçirişli Kara Duvan Masak denen yeri aldı, Şimdi almadığı ne kaldı? Koşmak için bu enci Ayrı hörgüçlü deve aldı, Sağnak için bu ücret Seçip seçip kısrak aldı, Şimdi almadığı ne kaldı? Çayına koymak için yağ aldı, Çalkalayıp içer tuz aldı, Şimdi almadığı ne kaldı? Burşaladan gömlekli, Etrafa dağılan kokulu, Burnunda Hızma gümüş halkalı,’ Boğazının altında Sarı altın düğmeli, Aya güneşe çıkmayan, nsan yüzünü görmeyen, Sağ yüzdeki güzele Değe yazmasına az kaldı. Yem ‘i alsa Yayık var. Yayık’ı alsa Edil var. Edil’i alsa Kuban var, Kubanda Ayrı kabzalı saban var. Kubanda Bölük bölük çayırlık var, Çayırlık dolu Nogay var. Var bulunur-yok gider, Esen elde mal yetişir |
Kazakların Kırımın Kırk batırı isimli derlemelerinin türkçe çevirisinden Kaztuvgan batır ve Kargaboylı ya ait bir özet
Nogaylarla meşveretten dönen Kaztuvgan’ın taylaklarından (deve yavrusu) biri kaçar. Kaztuvgan hayvanın peşinden gittiği için ailesi ondan sekiz gündür haber alamaz. Kaztuvgan’ın sadece bir kızı vardır. Kız babasını aramaya tek başına gidemeyeceği için Kargaboylı’dan yardım ister. Kargaboylı, Nogaylar arasından kıza yardım etmesi için bir gönüllü arar; ama kimseden ses çıkmaz. Kendisi kızla birlikte gitmeyi düşünür; ama memleketini emanet edebileceği birisi yoktur. Zira o gidince Kalmuklar yurduna hemen saldırırlardı. Durumu kıza anlatır ve biraz daha beklemesini babasının yakında geleceğini söyler. Kız daha fazla bekleme taraftarı değildir. Babasının şaraynasını giyer, mızrağını alır, saçını toplayıp erkek kıyafetleri içinde yola düşer.
Yolda birinin kendisine doğru geldiğini görür. Gelen bir Kalmuk’tur. Kargaboylı ile Kaztuvgan’ın meşverete katıldığını, dolayısıyla memleketlerinden çıktıkları haberine karşı Kalmuk hanı için gözcülük etmektedir. Adam kıza yaklaşıp kim olduğunu sorunca kız kendini Kaztuvgan olarak tanıtır. Arkadan üç bin kişilik orduyla Kargaboylı’nın da geldiğini belirtir. Gözcüyle Kalmuklar’a haber gönderir. Giderken gözcüye mızrak saplamayı da ihmal etmez.
Haberi alan Kalmuklar sözde Kaztuvgan’ın karşısına dikilirler. Kız Kalmuk beyini teke tek dövüşe çağırır. Altı gün orduyla savaşan kız ata ruhlarından yardım isteyip orduyu talan eder.
Kız ata binip tekrar yola koyulur. Bir ara yolda ümitsizliğe kapılsa da bir süre sonra babasını bulur. Baba kız hasret giderdikten sonra kız Nogaylardan kimsenin yanında gelmek istemediğini, yolda Kalmuklar’ı talan edişini babasına tek tek anlatır. Üç gün dinlendikten sonra birlikte yola koyulurlar.
Baba kız eve varırlar. Hasret giderip dinlendikten sonra Kaztuvgan göçen Nogaylar‘a yetişmek için hazırlıkları başlatır.
Bir ayı aşkın süre sonra Nogaylar’ın yerleştiği Kazanşık adlı bölgeyi bulurlar. Kargaboylı buraya yerleşmiştir. O sırada Seren adlı Kalmuk da Kazanşık bölgesine ulaşmak için yola çıkmıştır. Kargaboylı’nın habercisi durumu Kargaboylı’ya bildirir. Kargaboylı dostu Kaztuvgan’dan yardım ister. Ama Kaztuvgan’ın karısı kocasının gitmesine razı olmaz. Zira zor durumlarında hiçbir Nogay onlara yardım etmemiştir. Yine de Kaztuvgan yola çıkar. Önde ilerleyen Nogaylar’ın göç alayına yetişmesi için karısını tembihler.
Bir süre sonra Kaztuvgan ve Kargaboylı yolda birleşirler. Kalmuk da yüz kişiyle onlara doğru ilerlemektedir. Bir süre sonra aralarında bir savaş başlar. Korkan Seren kaçmaya çalıştıysa da Kaztuvgan ona yetişip onun gırtlağını keser. Ganimetleri alıp Kalmuk askerlerini önlerine katan Kaztuvgan ve Kargaboylı yurtlarına dönerler.