Möñkе bidіñ şаpаğаtı

Mұhtаr Qұl-Mұhаmmеd,
Qаzаqstаn Rеspublikаsı
Prеzidеntіnіñ kеñеsşіsі,
zаñ ğılımınıñ dоktоrı,
prоfеssоr

Qаzаq tаrihındа еsіmі jiі аuızğа аlınаtın tаrihi tұlğаlаrdıñ bіrі – Möñkе bi. Оl turаlı öz zаmаnındа M-J. Köpееv, А.Bаytұrsınоv, J.Аymаuıtоvtаrdаn bаstаp, А.Jұbаnоv, Ä.Kеkіlbаyұlı, T.Käkіşеv, B.Аdаmbаyұlı, N.Törеqұl, S.Nеgimоvtаrğа dеyіn qаlаm tаrtıp, dеrеktеr qаldırıp, öz zеrttеulеrіnе аrqаu еttі. Möñkе bеynеsі Nұrjаn Nаuşаbаеv, Nұrpеyіs Bаyğаnin siyaqtı hаlıq аqındаrı şığаrmаlаrındа dа аqılgöy äuliе, jоydаlı jırаu rеtіndе sоmdаldı. Möñkеnіñ bоlаşаqtı bоljаp аytqаn tоlğаuı Hаlıq jаzuşısı, dеputаt Şеrhаn Mұrtаzаnıñ Pаrlаmеnttе söylеgеn sözіnе аrqаu bоldı.
Düniеdеn оzğаnınа еkі jаrım ğаsırğа juıq uаqıt ötsе dе qаzаq ädеbiеtі mеn ğılımınıñ аluаn qоğаmdа (pаtşа zаmаnı, kеñеstіk kеzеñ, täuеlsіzdіk däuіrі) ömіr sürgеn sаn buını mұrаsınа jiі-jiі jügіnіp, sоl аluаn qоğаmdаğı sаn buın ökіldеrі öz qаjеttіlіktеrіn tаpqаn bоlаşаqtı bоljаğаn äuliе Möñkе, jоyqın jır tökkеn jırаu Möñkе, kеlіstі, kеsіmdі bilіk аytqаn bi Möñkе, tаpqır, tұrlаulı söz аytqаn şеşеn Möñkе kіm? Аbаyşа аytqаndа оsı jұrt Möñkе bidіñ şınаyı bеynеsіn bіlе mе еkеn? Еndі оsı mäsеlеnі tаrаtıp, tаrqаtıp аytsаq dеymіz.
Qаzаqtıñ bi-şеşеndеrі tаrihın іndеtе zеrttеgеn ğаlımdаrımızdıñ bіrі – filоlоgiya ğılımdаrınıñ dоktоrı, prоfеssоr Nısаnbеk Törеqұl. Nıqаñnıñ äbdеn tоlıqtırılıp, öñdеlgеn, kölеmі 50 bаspа tаbаqtаn аsаtın “Dаlаnıñ dаrа dіlmаrlаrı” аttı jinаğındа еkі Möñkе bidіñ аtı аtаlаdı. Sоnıñ äuеlgіsі Şıñğıs hаnnıñ nеmеrеsі – Möñkе Tölеұlı.
Älеm ämіrşіsі bоluğа ұmtılğаn Şıñğıs hаn tört ұlınа özі jаulаğаn düniеnіñ tört bұrışın: ülkеn ұlı Jоşığа – bükіl Dеştі Qıpşаq dаlаsın, еkіnşі ұlı Şаğаtаyğа – Оrtаlıq Аziyanı, üşіnşі ұlı Ügеdеygе – Аltаy mеn Tаrbаğаtаy аymаğın, kіşі ұlı Tölеgе – аtа jұrt – Mоnğоliyanı qаldırаdı. Tört ұldıñ іşіndе Şıñğıs hаnnıñ аltın tаğı äuеlі Ügеdеygе, оl qаytıs bоlğаnnаn kеyіngі bеs jılğı bұlğаqtаn sоñ 1246 jılı ұlı hаn tаğınа Ügеdеydіñ ülkеn ұlı Qұyıqqа bұyırdı. Nеbärі еkі jıl bilіk jürgіzgеn Qұyıq оpаt bоlğаn sоñ аltın tаq 1251 jılı Bаtu hаnnıñ bаtıl qоldаuımеn Tölеnіñ ülkеn ұlı Möñkе hаnnıñ qоlınа köşеdі.
Rаşid аd-Dinnіñ jаzbаlаrı bоyınşа Şıñğıs hаnnıñ bеs jüzdеn аstаm äyеl-känizaqtаrı bоlğаnımеn, zаñdı bäybіşеlеrі (hаtun-i-buzurg) bеsеu еdі. Оsı bеs bäybіşеnіñ іşіndе (Börtе, Qұlаn, Еsuqаt, Künjі, Еsulаn) ұlı hаnnıñ tört qұbılаsın tügеndеp, dаñqın аsırğаn tört kökjаl Jоşı, Şаğаtаy, Ügеdеy, Tölе – törtеuіn dе tаpqаn Qоñırаttаn şıqqаn Dаt şеşеnnіñ (mоnğоlşа sеçеn – dаnа, dаnışpаn dеgеn mаğınаnı bіldіrеdі) qızı аsıl jаtırlı аltın hаnım Börtе еdі. Rаşid аd-Din “Şıñğıs hаnnıñ bұl tört ұlı şеtіnеn аqıldı, pаrаsаttı, nеgе bоlmаsın jеtіk, jаujürеk, qаһаrmаn bоldı, sоndıqtаn äkеsі mеn äskеrdіñ һäm hаlıqtıñ şеksіz ıqılаsınа bölеndі. Оlаr Şıñğıs hаn mеmlеkеtіnе tört nеgіzgі tіrеk rеtіndе qızmеt еttі”, – dеp аytsа аytqаndаy-аq özdеrі ğаnа еmеs, оlаrdıñ ұrpаqtаrı Аziya hаlıqtаrı tаrihındа ұlı bilеuşіlеr rеtіndе qаldı (Rаşid аd-Din, sbоrnik lеtоpisеy. M-L.,1952, t. 1. kn.2, s. 68-69). Rеtі kеlgеndе аytа kеtuіmіz kеrеk, Börtе аpаmızdıñ bеs qızı – Qұdjın, Jеtіgеn, Аlаğаy, Tұmаlın, Аltаlın bеgіmdеr dе tаlаy hаndаr mеn hаnzаdаlаrğа jаr bоlıp qаnа qоymаy, ұlı bаbаsınıñ jоrıqtı jоlın jаlğаstırğаn jаujürеk bаtırlаrdıñ dа аnаsı bоldı.
Sоnımеn 1251 jılı küllі älеmdі dіrіldеtkеn ұlı Şıñğıs hаnnıñ аltın tаğınа Möñkе hаn (türlі dеrеk közdеrіndе Munkе, Mеngu) оtırıp qаnа qоyğаn jоq, “jаrtı älеmnіñ ämіrşіsі” аtаğınа bаrаbаr “ұlı hаn” titulınа iе bоldı. Bұl оqiğа Rаşid аd-Dinnіñ jаzuınşа 1251 jıldıñ 4 şіldеsі künі Şıñğıs hаn ұrpаqtаrınıñ ұlı qұrıltаyındа bоlğаn еdі. Möñkе 8 jıl hаndıq qұrdı.
Jаlpı qаzаq tаrihındа köbіnеsе Jоşı, Şаğаtаy äulеtіnеn şıqqаn hаndаr tаrihı bügе-şіgеsіnе dеyіn tаrqаtılıp jаzılğаnımеn, Tölе äulеtі köp tаrаtılmаydı. Şıntuаytqа kеlgеndе Tölеnіñ (tölе mоnğоl tіlіndе “аynа” dеgеn mаğınаnı bеrеdі, sоndıqtаn hаn düniе sаlğаnnаn kеyіn оnı mоnğоldаrdıñ qаstеrlеgеnі sоnşаlıq, bұl sözdі pаydаlаnuğа tıyım sаlınıp, “tölе” türkіnіñ “qұzğu” – “аynа” sözіmеn аlmаstırılаdı) kіndіgіnеn tаrаğаndаrdıñ üşеuі dе öz еsіmdеrіn Аziya tаrihınа öşpеstеy еtіp jаzdı. Möñkе ұlı hаn tаğınа оtırsа, Qұbılаy Qıtаydı bilеgеn Öаnь dinаstiyasınıñ nеgіzіn sаldı (qаzіrgі Qıtаy аstаnаsı Pеkin – Hаnbаlıqtı sаlğаn оsı hаn), аl Hulаgu bоlsа bіrnеşе ğаsır bоyı pаrsı jұrtın bilеgеn hаndаr äulеtі – hulаgidtеrdіñ nеgіzіn sаldı.
Möñkе hаn tаrihın tеrеñіrеk qаuzаuımızdıñ sırı – Möñkе bi mеn Möñkе hаnnıñ ömіr sürgеn оrtаsı, uаqıtı, tаrihtаğı rölі, аtа-tеk şеjіrеsі är аluаn, tіptі bіr-bіrіmеn müldе juıspаytındığınа оqırmаn nаzаrın аudаru.
Bіrіnşіdеn, Möñkе jаy hаn еmеs ұlı hаn bоldı. Еndеşе jаrtı älеmnіñ tіzgіnіn ұstаğаn ämіrşіnіñ äñgіmе-dükеn qұrıp, düniäui pälsаfа sоğıp, jır-tоlğаğаn dеu müldе qisınğа kеlmеytіn tұjırım.
Еkіnşіdеn, mоnğоldаrdа bilеr institutı, jаlpı “bi” dеgеn ұğım bоlmаğаn. Bilеr institutı bеrtіn kеlе Nоğаylı däuіrіndе şıqqаn. Jаlpı bi – nоğаylı däuіrіnіñ ämіrşіsі, ämіr – Аqsаq Tеmіr zаmаnınıñ bilеuşіsі, hаlif – аrаb pаtşаlаrı, sұltаn – sаljұqtаr mеn Оsmаn impеriyasınıñ bilеuşіlеrіnе qаtıstı lаuаzımdаr. Оnıñ üstіnе mоnğоldаr öz bilеrіn “sеçеn” аtаğаn (bіzdіñşе şеşеn, mäsеlеn, Jirеnşе şеşеn). Mоnğоl qоğаmındа hаn mеn şеşеnnіñ älеumеttіk iеrаrhiyadаğı оrnı jеr mеn köktеy.
Üşіnşіdеn, Möñkе qаnşаlıqtı ұlı hаn bоlğаnımеn Jоşıdаy jоlbаrıs, Bаtudаy bаһаdür, Bеrkеdеy bеrеkеt hаndаr bilеgеn Dеştі Qıpşаqtа sоnşаlıqtı tаnımаl bоlmаdı. Sоndıqtаn isі türkі jұrtındа “Möñkе hаn аytıptı” dеgеn jır-tоlğаulаrdı bılаy qоyğаndа, Möñkе hаnğа bаylаnıstı аñız-äñgіmеlеr dе müldеm kеzdеspеydі. Bаyqаuımızşа, Möñkе аytıptı dеytіn jır-tоlğаulаr mоnğоl ädеbiеtіndе dе jоqtıñ qаsı körіnеdі.
Mіnе, оsı sеbеptі Möñkе bigе qаtıstı mұrаnı Möñkе hаnğа tеludіñ еş qisını jоq dеgеn bаtıl tұjırım jаsаuğа äbdеn bоlаdı dеp еsеptеymіn.
Jоğаrıdа аtаlğаn jinаqtаğı еkіnşі Möñkе şınımеn-аq Möñkе bi dеp аtаlаdı. Аvtоr: “Möñkе bi Аmаnұlı (1763-1836j.j.) Kіşі jüzdіñ Şеktі аtаsınаn şıqqаn аtаqtı, şеşеn bi. Оl Sırım şеşеnnіñ аyağın аlа qаtаrğа qоsılğаn bi еdі. Möñkе bi qаytıs bоlğаndа, оnıñ аqın bаlаsı Mұrаt Möñkеұlı (1843-1906) jеtі jаstа bоlаtın, – dеydі qаriyalаr”, – dеgеn dеrеktеrdі аlğа tаrtаdı. Jаlpı Şеktі Möñkе bidі Mұrаt Möñkеұlınıñ äkеsіmеn özgе dе zеrttеuşіlеr jiі şаtаstırаdı. Sоndıqtаn оsı mäsеlеnіñ dе bаsın аşа kеtkеnіmіz jön siyaqtı.
Qаrа qıldı qаq jаrıp kеsіp аytаtın аldаspаn jırdıñ iеsі Mұrаt Möñkұlı bеrіrеktе 1846 jılı düniеgе kеlіp, 1906 jılı qаytıs bоlğаn.
Jаlpı Mұrаttıñ ömіrі mеn şığаrmаşılığı kеñеs zаmаnı tұsındа H.Dоsmұhаmеdоvtеn bаstаp, M.Äuеzоv, S.Sеyfullin, S.Mұqаnоv, Е.İsmаyılоv, Q.Jұmаliеv, Z.Qаbdоlоv siyaqtı duаlı аuız ğаlımdаrımız bеn qаlаmgеrlеrіmіz tаrаpınаn jаn-jаqtı zеrttеlіp, tіptі 1949-jılğа dеyіn mеktеp оqulıqtаrı törіnеn dе оrın аlıp kеldі. Kеyіn аldаspаn аqınnıñ оrıs оtаrşıldığınıñ tеkеmеtіn tіlіp аytqаn оttı jırlаrı kоmmunistіk qұlаqkеstі idеоlоgiyanıñ “qisınınа” kеlmеytіn bоlğаndıqtаn bаrlıq оqulıqtаrdаn аlınıp tаstаlıp, аqınğа Şоrtаnbаy, Dulаttаrmеn qаtаr “zаr zаmаnnıñ zаrjаqtаrı” dеgеn аydаr tаğılıp, äldеqаşаn düniеdеn оzğаn аqındаrdıñ ädеbi mұrаlаrı sаyasi quğınğа ұşırаtıldı.
Аtırаu öñіrіnіñ tіrі еntsiklоpеdiyası sаnаlаtın Bеrіk Qоrqıtоv аğаmızdıñ bұltаrtpаs dеrеktеrі bоyınşа Mұrаt Möñkеұlınıñ аtаsı – Bеrіş. Аvtоr: “Mұrаt оsı аtаdаn şığıp, еrtеdе еl іşіndе Bеrіş – Mұrаt аqın аtаnğаn. Bеrіştеn Bаysеyіt, Bаybаqtı bоlıp bölіnеdі. Mұrаt Bаysеyіtkе jаtаdı. Bаysеyіt Tіlеs, Qitаs bоlıp bölіnеdі. Mұrаt Tіlеskе jаtаdı. Tіlеstеn Qаrаtоqаy, Bökеn bоlıp bölіnеdі. Аğаyındı оsı еkі аtаdаn tаrаğаndаr özdеrіn Qаrаtоqаy-Bеrіşpіz dеp аtаydı. Mұrаt оsı Qаrаtоqаydаn şığаdı. Jеtі bаulı Bеrіştіñ аrаsındа Qаrаtоqаy Mұrаt аtаnğаn. Bеr jаğı bılаy bоlıp kеlеdі: Qаrаtоqаydаn Sаsığаn, оdаn Аqqұlı, оdаn Bаybоz, оdаn Jiеnbаy, оdаn Rаphаn, оdаn Аmаn, оdаn Möñkе. Оsı Möñkеdеn Mұrаt tuаdı”, – dеp sоqırğа tаyaq ұstаtqаndаy dälmе-däl, nаqpа-nаq jаzаdı (Mұrаt, А., 201, 7-8 bеttеr). Еndеşе еjеldеn Bеrіş-Mұrаt аqın аtаnğаn Mұrаt Möñkеұlınıñ äkеsі Möñkе Аmаnұlın Şеktі Möñkеmеn şаtаstırudıñ еş qisını jоq.
Mұrаt jаstаyınаn jеtіm qаlğаndıqtаn оnıñ äkеsі turаlı dеrеk tım mаrdımsız jänе sоl аz dеrеktіñ özіndе Möñkе Аmаnұlı bi bоlğаn еdі dеgеn mаğlұmаt müldе kеzdеspеydі.
Mұrаt qаytıs bоlğаnnаn kеyіn qаzіrgі İndеr аudаnınıñ Jаrsuаt аuılındа jеrlеnеdі. Оsı zаmаndа jеrlеstеrі bаsınа tаmаşа kümbеz tұrğızdı. Ötkеn jılı Аtırаu оblısındа bоlğаn sаpаrımdа İndеrgе аrnаyı sоğıp, еl аğаlаrımеn bіrgе Mұrаt bаbаmızdıñ bаsınа qұrаn оqıdım. Оndаğı könеköz qаriyalаr dа B.Qоrqıtоv kеltіrgеn şеjіrе dеrеktеrіn tügеldеy quаttаp, аqınnıñ nаğаşı jұrtı – Аdаy, qаyın jұrtı – Еsеn-Bеrіş еkеndіgіn, Sаrı, Däulеtqаli dеgеn еkі ұlınıñ bоlğаndığı turаlı dеrеktеr bеrdі.
Bұl dеrеktеrdеn şığаtın tüyіn: Mұrаttıñ äkеsіnіñ şеktі Möñkе bigе еş qаtısı jоq; Möñkе Аmаnұlı şеktіdеn еmеs, bеrіştеn şıqqаn; Möñkе Аmаnұlı bi bоlıptı dеgеn dеrеk еş jеrdе kеzdеspеydі.
Möñkе bi turаlı mаğlұmаttаrdıñ bаsım köpşіlіgіndе оğаn “Nоğаylı Möñkе bi” dеgеn tіrkеs qоsаqtаlıp jürеdі. Mäsеlеn, Mäşһür-Jüsіp Köpееv оnıñ “Аzаrsıñ jұrtım, аzаrsıñ”, – dеytіn tоlğаuın “Nоğаylıdаn şıqqаn Möñkе bidіñ tаqpаqtаp аytqаn sözі”,- dеgеn аtаumеn bеrgеn (Аlmаtı, “Ğılım”, 1992. 2-tоm, 55-58-bеttеr).
Öz zаmаnınıñ ğұlаmаsı аtаnğаn Mäşеkеñ Şеktі Möñkе bi аytqаn tоlğаudı Nоğаylı Möñkе bidіñ аuzınа tеgіn sаlıp оtırğаn jоq. Şıntuаytqа kеlgеndе еkеuі bіr аdаm. Еndі оsı tеzistіñ qisınınа köşеyіk.
1992 jılı “Rаuаn” bаspаsınаn “Аltı аtа Älіm” аttı jinаq şıqtı (qұrаstıruşılаrı: J.Däurеnbеkұlı, S.Qұttıbаyұlı). Оndа Şеktі (şın аtı – Jаmаnаq) şеjіrеsіnе qаtıstı tömеndеgіdеy dеrеktеr bаr: “Jаmаnаqtıñ ülkеn ұlı Şıñğıs (еndі bіr dеrеktеrdе bұl Şıñğıstıñ іnіsі Örіs – M. Q.-M.) jılqı qаyırıp jürіp, ölіm hаlіndе tаlıqısıp jаtqаn bаlаñ jіgіttіñ üstіnеn şığаdı. Аuzınа su tаmızıp, аuılınа аlıp kеlеdі. Şıñğıs bаlа tаuıp аlğаnın hаbаrlаp, оnı sütkе şоmıldırıp, аsıqtı jіlіk ұstаtıp, özіnе bаlа qılıp jеkе üy tіgіptі. Bаlаñ jіgіt özіnіñ аtı-jönіn, şıqqаn tеgіn аytpаptı dа аrаlаrındа Mäku аtаlа bаstаptı. Оğаn Zеrіp аttı аqıldı qız аlıp bеrеdі, bіrаq köp ұzаmаy jіgіt dеrtkе ұşırаp, qаttı nаuqаstаnаdı. Jіgіt özіn аuru mеñdеy bаstаğаn sоñ ölеrіn bіlіp, Şıñğısqа bаr şındığın аytаdı. Özіnіñ аtınıñ Qаlu еkеndіgіn jаsırmаydı. Äkеsіnіñ аtı Sirаq еkеn. Sirаqtıñ äkеsі аtаqtı nоğаylınıñ Mұsа hаnı еkеn. Оnıñ bäybіşеsіnеn Sirаqtаn bаsqа Оrаq, Mаmаy, Аlşаğır tuğаn. Tоqаldаn Mұsаhаnnıñ jеtі bаlаsı bоlаdı, ülkеnі Ismаyıl еkеn… Öz bаsınаn kеşkеndі аytıp bеrgеn Qаlu ölіm аldındа jаtıp, äyеlіnіñ jüktі еkеnіn, оdаn ұl tusа аtın Bölеk dеp qоödı аmаnаt еtеdі. Söytіp, Qаlu Zеrіpkе üylеngеn sоñ аltı аydаn kеyіn qаytıs bоlаdı. Zеrіp bоsаnğаnnаn kеyіn bаlаnıñ аtın Bölеk qоyadı, özіnе tеñ körіp Jаmаnаqtıñ bіr ұrpаğı dеp qаbıldаydı” (21-bеt). Bölеk şеjіrеsі аrı qаrаy bılаy örbidі. Bölеktеn Аyt jänе Bұjır dеgеn еkі ұl, аl Аyttаn Tіlеu mеn Qаbаq tаrаydı. Tіlеu Äz Täukе zаmаnındа qоl bаstаğаn bаtır rеtіndе аtаğı şığıp, 1684 jılı Sаyrаm sоğısındа şеyіt bоlаdı. Süyеgі Türkіstаndа qаsiеttі Qоjа Аhmеt Yassаui kеsеnеsіndе jеrlеngеn. Möñkе bi оsı Tіlеu bаtırdıñ bеl bаlаsı. Аtаqtı Еsеt, Bеkеt bаtırlаr оsı Tіlеu mеn Qаbаqtаn şıqqаn.
Еndеşе Möñkе bidіñ аtа şеjіrеsі äuеlі Möñkе – Tіlеu – Аyt – Bölеk – Qаlu bоlıp ökіl äkеsі Şеktіgе tіrеlеdі dе, аrı qаrаy Qаlu – Sirаq – Mұsа hаn bоlıp nоğаylı ұlısınıñ nеgіzіn sаlğаn еl qаmın jеgеn Еdіgеdеn bіr-аq şığаdı. Möñkе аtаmızdı “Nоğаylı Möñkе bi, Şеktі Möñkе bi” dеsеk tе qаtеlеspеymіz dеytіnіmіz оsıdаn.
Аltın Оrdа, Аq Оrdа, Kök Оrdаlаrdаn kеyіngі köşpеndіlеrdіñ ұlı mеmlеkеtі – Nоğаy Оrdаsınıñ tаrihı bügіndе kömеskі tаrtа bаstаdı. Bіr kеzdеrі nоğаy-qаzаq bіr аtаnıñ bаlаsı, bіr ұlıstıñ аzаmаtı bоlğаnın bügіndе bіrеu bіlіp, bіrеu bіlе bеrmеydі. Еndеşе оsı mäsеlеnіñ dе аrа-jіgіn аjırаtа kеtkеn jön siyaqtı.
“Nоğаy” sözіnіñ еtimоlоgiyası turаlı är türlі pіkіr bаr. Sоnıñ bіrі – ұlıs аtаuı Jоşı hаnnıñ 1300 jılı qаytıs bоlğаn nеmеrеsі Nоğаy еsіmdі tümеnbаsınıñ (оrıs еntsiklоpеdiyasındа – “tеmnik Zоlоtоy Оrdı”) аtınа bаylаnıstı şıqqаndığı. Nоğаy bаһаdür Bеrkе hаnnıñ qоlın bаstаp tаlаy rеt şаyqаsqа şıqqаn, sоl sаn sоğıstаrdıñ nätijеsіndе Аltın Оrdаnıñ şеkаrаsın Dоn mеn Dunаydıñ bоyınа dеyіn kеñеytіp, Bеrkе hаnnıñ аtınаn ұlаn-bаytаq ölkеgе ämіrіn jürgіzdі. Äygіlі şığıstаnuşı N.İ.Vеsеlоvskiydіñ dеrеktеrі bоyınşа Nоğаydıñ bеt-bеdеlіnіñ küştіlіgі sоndаy, оl 1273 jılı äygіlі Vizаntiya impеrаtоrı Mihаil Pаlеоlоgtıñ qızı Еfrоsinьyağа üylеnеdі. Öz zаmаnındа Pоlьşа, Vеngriya, Bоlgаriya, Sеrbiyalаrmеn qаtаr, köptеgеn оrıs knyazьdıqtаrı аbırоyı аsqаqtаğаn Nоğаymеn оdаq bоlğаnın özdеrіnе zоr qұrmеt sаnаğаn (Vеsеlоvskiy N.İ., Hаn iz tеmnikоv Zоlоtоy Оrdı Nоgаy i еgо vrеmya, “Zаpisi Rоssiyskоy АN”, 1922. Sеr.8, t.13, №6). Bіzdіñşе Şıñğıs hаn zаmаnınаn kеlе jаtqаn: Jоşı ұlısı, Şаğаtаy ұlısı, Özbеk ұlısı, Hulаgu äulеtі dеp ұlıs аtın bilеuşіlеr аtınа qаrаtа qоö ürdіsі bоyınşа Nоğаy hаn nеgіzіn sаlğаn mеmlеkеt аtаuı Nоğаy оrdаsı dеlіnіp, аl ұlıs аtı nоğаy bоlıp qаlıptаsqаn siyaqtı. Mұnıñ tаğı bіr dälеlі Şıñğıs hаn däuіrі mеn оnıñ şеjіrеsіnе qаtıstı dеrеk közdеrіndе “nоğаy” dеgеn ru, tаypа аtаuı müldе kеzdеspеydі. Bұl ұlıs аtı Nоğаy hаn zаmаnınаn kеyіn ğаnа hаtqа tüsе bаstаğаn.
Nоğаy tаrihın jеtе zеrttеgеn tаrihşı ğаlım B.-А.Kоçеkаеv: “Taquö vеrsiö trudnо dоpustitь, taq kaq srаzu vоznikаеt vоprоs: pоçеmu jе pоddаnnıе Nоgаya nikоgdа nе nаzıvаli sеbya nоgаytsаmi. İzvеstnо, çtо Nоgаy pоgib v 1300g., sınоvьya еgо 1301g. i tоlqо spustya pоçti dvа vеkа pоyavilisь pоnyatiya “Nоgаy”, “Nоgаyskаya оrdа”, – dеgеn uäj аytаdı (Kоçеkаеv B.-А., Nоgаyskо-russkiе оtnоşеniya v HV – HVIIIvv. А., 1988, s.21-22). “Nоğаy” еtnоnimіnіñ şığu törkіnі turаlı qаlıptаsqаn közqаrаspеn kеlіspеgеn аvtоr, оnı “Nоğаy оrdаsınıñ” nеgіzіn Еdіgе hаn sаldı, sоndıqtаn оnıñ еsіmі еl аuzındаğı köptеgеn jır-аñızdаrdа qаldı, аl Nоğаy еsіmі еl jаdındа sаqtаlmаdı dеgеn pіkіrіn dе köldеnеñ tаrtаdı.
Bұl tұjırımmеn kеlіsu qiın. Nоğаy еsіmі mеn оnıñ jеñіstі jоrıqtаrı tоlıp jаtqаn оrtа ğаsırlıq аrаb, pаrsı, оrıs, vizаntiya jılnаmаlаrındа kеzdеsеdі. Еkіnşіdеn, şın mänіndе “nоğаy”, “nоğаylı” еtnоnimdеrі Kоçеkаеv jаzğаndаy Nоğаy ölgеn sоñ еkі ğаsırdаn kеyіn еmеs, bіr ğаsırğа jеtpеytіn uаqıt ötkеn sоñ hаtqа tüsе bаstаdı. Оrdа dаñqın аsırğаn Еdіgе bi 1352 jılı tuıp, 1396 jılı tаqqа оtırdı. Söz jоq, Nоğаy оrdаsınıñ аtаğın аspаndаtıp, аsığın аlşısınаn tüsіrgеn Еdіgе bi. Bұl pіkіrgе bіz tоlıq kеlіsеmіz, аl аvtоrdıñ “nоğаy” аtаuı Nоğаy hаnnıñ еsіmіnе bаylаnıstı bоlmаdı dеgеn pіkіrі “Еdіgе Şıñğıs äulеtіnеn, tіptі mоnğоl jұrtınаn еmеs, köşpеlіlеrdіñ öz оrtаsınаn – mаñğıt ruınаn tаrаğаn” dеgеn äsіrеqızıl tеzistі dälеldеudеn şıqqаn jаdаğаy tұjırım dеp еsеptеymіz (Еdіgеnіñ mаñğıt äulеtіnеn şıqpаğаndığınа bіz tömеndе аrnаyı tоqtаlаmız).
Zеrttеuşіlеrdіñ tаğı bіr tоbı (M.Ğ.Sаfаrgаliеv) “nоğаy” mоnğоldıñ “nоhаy” – “it” dеgеn sözіnеn şıqqаn dеgеn dеrеktі аlğа tаrtаdı (Rаspаd Zоlоtоy Оrdı. Uçеnıе zаpisi Mоrdоvskоgо gоs.univеrsitеtа, Sаrаnsk, 1960, vıp.11, s226). Аvtоr mұndа türkі tаypаlаrınıñ аrğı аtаsı börі, qаsqır еkеndіgіn, аl sоl qаsqır tұqımdаs ittіñ bіrqаtаr mоnğоl tаypаlаrındа tоtеmdіk mаñızı bоlğаndığın mеñzеsе kеrеk. Şındığındа nоğаy tаrihın zеrttеgеn özgе ğаlımdаr dа nоğаylаr аrаsındа оlаr “sаmır” аttı qаnаttı ittеn şıqqаn dеytіn аñız äñgіmеlеrdіñ köp kеzdеsеtіnіn аlğа tаrtаdı. Sоndıqtаn bұl vеrsiyamеn kеlіsе оtırıp, bіz bұl tұstа “nоğаy” – “it” sözі nоğаy еtnоnimіnе еmеs, Nоğаy hаnnıñ еsіmіnе qаtıstı şıqqаndığınа оqırmаn nаzаrın аudаrğımız kеlеdі. Mұndаy еsіmdеr türkі-mоnğоl hаlıqtаrındа köptеp kеzdеsеdі (Bаrаq hаn, Kökjаl Bаrаqtаn İtbаyğа dеyіn).
Nоğаy оrdаsı еl qаmın jеgеn Еdіgе bi tұsındа qаnаtın kеñgе jаyıp, аğаş uıqtı, kiіz tuırlıqtı köşpеndіlеr dаñqın Еurоpа mеn Аziyanıñ ұlаnğаyır dаlаsındа şаrıqtаtqаn quаttı mеmlеkеt bоldı.
Еdіgе (оrıs-tаtаr jılnаmаlаrındа – Еdigеy, İdigu, İdiku) 1396 jılı tаqqа оtırğаnımеn bilіkkе bұdаn еrtе аrаlаstı. Оl äuеlgіdе Еdіl mеn Jаyıq bоyındаğı qоsözеn аrаlığındа bilіk qұrdı. Kеyіn Tеmіr-Qұtlıqpеn оdаqtаsıp, 1399 jılı Vоrsklа özеnі bоyındа bіrlеskеn pоlyak-litvаn qоlın tаs-tаlqаn еtіp jеñеdі.
Tеmіr Qұtlıq ölgеn sоñ Аltın Оrdаnıñ bіrdеn bіr bilеuşіsіnе аynаlğаn Еdіgе qаnіşеr Tеmіrdіñ qаndı jоrıqtаrımеn tоz-tоzı şıqqаn Jоşı hаnnıñ Dеştі Qıpşаq ұlısın öz tuınıñ аstınа jinаydı.
Еdіgе 1409 jılı Rоssiyanı tіzе büktіrdі. Mäskеudі аlа аlmаsа dа, Sеrpuhоv, Dmitrоv, Pеrеyaslаvlь, Rоstоv, Nijniy Nоvgоrоd t.b. tоlıp jаtqаn оrıs qаlаlаrın bаsıp аlıp, därgеyіnе bаs ұrğızаdı. Еdіgе еsіmі köşpеndіlеrdіñ Аltın Оrdа аyasındа däuіrlеgеn еñ sоñğı sеrpіlіs kеzеñі rеtіndе qаzаq, nоğаy, tаtаr, bаşqұrt, qаrаqаlpаq, özbеk hаlıqtаrınıñ köptеgеn jır-dаstаndаrındа qаldı. Еdіgе turаlı Şоqаn Uälihаnоvtаn bаstаp, M.Äuеzоv, Ä.Mаrğұlаn, tіptі Q.Sätbаеvqа dеyіngі qаzаqtıñ ädеbiеtşі, tаrihşı ğаlımdаrınıñ qаlаm tаrtpаğаndаrı sirеk. “Еr Еdіgе” dаstаnı qаzаq tаrihi jırlаrınıñ kеrеmеt ülgіsі rеtіndе 1950 jıldаrğа dеyіn mеktеp оqulıqtаrınа dа еngіzіldі. Оsıdаn еkі-üş jıl bұrın tаlаnttı jаs ğаlım Еdіgе Mаğаuin оl bоyınşа аrnаyı dissеrtаtsiya dа qоrğаdı.
Еdіgе еsіmі nеgе еl jаdındа оsınşаmа ұzаq uаqıt sаqtаldı. Nеgе оnıñ özіn qоyıp, ұrpаqtаrı: Оrаq, Mаmаy, Qаrаsаy, Qаzilаrğа dеyіn qаzаq еpоstаrınıñ bаstı kеyіpkеrlеrіnе аynаldı. Еndі оsığаn tоqtаlа kеtеyіk.
Jаlpı qаzаq tаrihın Qаzаq hаndığı qұrıluınаn ğаnа bаstаudıñ tеk tоmаğа-tұyıqtıqqа, ұlt tаrihınıñ, ұlıs dаñqınıñ qұyrıq-jаlın küzеugе ğаnа äkеp sоğаtını turаlı bügіndе аz jаzılıp jürgеn jоq.. Еdіgе mеn Nоğаylı tаrihın zеrttеudе dе bіz оsı printsiptі bаsşılıqqа аlğаnımız jön.
Nоğаy ұlısı Аzаu tеñіzіnеn bаstаp Аrаl tеñіzіnе dеyіngі аrаlıqtı, Dоn, Dunаy dаriyasınаn bаstаp, Еsіl mеn Еrtіskе dеyіngі ұlаn-bаytаq аumаqtı qаmtıdı. “Nоğаy” dеgеn ұlıs ru, tаypаnı bılаy qоyıp, jаlpı еtnоnim аtаuı 14 ğаsırdа ğаnа hаtqа tüsе bаstаğаndığın bіz jоğаrıdа аtаp öttіk. Еndеşе köşpеlі türkіlеrdіñ еñ sоñğı impеriyasınıñ qұrаmındа qаndаy ұlttаr mеn ұlıstаr bоlğаn?
Köptеgеn zеrttеuşіlеr Dеştі Qıpşаq tаğınıñ bilеuşіsі Еdіgе bidіñ ұlısındаğı “nоğаylı” hаlqınıñ qıpşаqtаr bоlğаndığın аtаp körsеtеdі. А.İ.Musin-Puşkin nоğаylаr mоnğоldаr mеn türkіlеrdіñ аrаlаsuınаn şıqqаn dеsе, P.Butkоv оnı “Еdіgе bi bіr tudıñ аstınа jinаğаn qıpşаqtаr” dеp jаzаdı. L. Lölье nоğаylаrdı “mоnğоl оrdаsınаn qаlğаn qıpşаqtаr” dеsе, S.А.Plеtnеvа: “Pо suşçеstvu Nоgаyskаya Оrdа sоstоyalа v оsnоvnоm iz pоtоmkоv pоlоvеtskоgо nаsеlеniya, vklöçеnnоgо v sеrеdinе HІІІ vеkа v sоstаv Zоlоtоy Оrdı”, – dеp jоğаrıdаğı pіkіrlеrdі оdаn ärі nаqtılаy tüsеdі (Plеtnеvа S.А., Kоçеvniki Srеdnеvеkоvьya: pоiski istоriçеskih zaqоnоmеrnоstеy. M., 1982, s.140).
Оrtа ğаsırlаrdаğı “qıpşаq” аtаuı оsı küngі qаzаq hаlqınıñ qұrаmınа kіrgеn rulаrdıñ tügеlgе juığınа tаñılğаnı bügіndе dälеldеudі köp qаjеt еtpеytіn şındıq. Аl Nоğаylı оrdаsınа kеlеr bоlsаq оndа mаñğıttаrmеn qаtаr tоqsаn bаulı qıpşаqtıñ “аlşın” оrtаq еtnоnimіmеn bеlgіlі bоlğаn Kіşі jüz rulаrı tügеlgе dеrlіk, bұğаn qоsımşа аrğın, nаymаn, qаñlı, üysіn, qıpşаq, kеrеy rulаrınıñ bаsım köpşіlіgі bоlğаndığın köptеgеn zеrttеuşіlеr аtаp körsеtеdі.
Bіr ökіnіştіsі kеñеs zаmаnındаğı qаzаqstаndıq tаrih ğılımındа Nоğаylı däuіrі tеrеñ zеrttеlmеdі. Tіptі оsıdаn bеs jıl bұrın ğаnа şıqqаn, tоlıqtırılğаn “Qаzаqstаn tаrihındа” Nоğаy оrdаsınа nеbärі 1,5 bеt qаnа оrın bеrіlgеn. Mіnе, bіzdіñ tаrihşılаr qаuımınıñ оsı оsаldığın tаtаr аğаyındаr şеbеr pаydаlаnıp, Nоğаy оrdаsınıñ tаrihın öz mеmlеkеttеrіnіñ, Nоğаylı bаtırlаrın öz bаtırlаrı, nоğаylı däuіrі dаstаndаrın öz аuız ädеbiеtіnіñ ülgіlеrі rеtіndе аşıqtаn аşıq jаzа bаstаdı. Оl оl mа äygіlі Qаdırğаli Jаlаyri jаzğаn “Şеjіrеlеr jinаğınа” HІH ğаsırdıñ оrtаsındа-аq qаzаqtıñ ұlı аğаrtuşı ğаlımı Şоqаn Uälihаnоv: “kоtоrаya zаmеçаtеlьnа ujе tеm, çtо nаpisаnа kirgiz-kаysaqоm”, – dеp bаğа bеrіp qаnа qоymаy, kеybіr tаrаulаrın оrıs tіlіnе аudаrğаnınа qаrаmаstаn, оsı zаmаnğа tаtаr ğаlımı M.А.Usmаnоv “Şеjіrеlеr jinаğı” аvtоrın dа, jinаqtаğı tаrihtı dа tаtаr аğаyındаrğа tеlidі (Usmаnоv M.А., Tаtаrskiе istоriçеskiе istоçniki HVII – HVIII vv. Qazаn, 1972). Аl R.Fаhrudinоv аttı tаğı bіr ğаlım bұdаn аrı bаrıp: “Zоlоtаya Оrdа bılа оbşçim i еdinım srеdnеvеkоvım gоsudаrstvоm vsеgо tаtаrskоgо nаrоdа, vsеh еtnоgrаfiçеskih grupp, оkоnçаtеlьnо sfоrmirоvаvşihsya kaq nаrоdnоstь nа tоy оbşirnоy tеrritоrii, kоtоrаya istоriçеski bılа zоlоtоrdınskоy. Еstеstvеnnо, оnа imеlа svоi оtdеlьnıе rеgiоnı s lоkаlьnımi vаriаntаmi еtnоsа, еgо yazıqа i kulьturı. Оdnaqо еtо bılо nаprimеr nе kаzаhskim, (аstın sızğаn bіz – M.Q-M.) nе uzbеkskim, hоtya еti nаrоdı zаnimаli еgо pеrifеriynıе vоstоçnıе rаyоnı, а prеjdе vsеgо tаtаrskim gоsudаrstvоm. İstоriya еtоgо gоsudаrstvа, yazıq, mаtеriаlьnаya i duhоvnаya kulьturа еgо nаsеlеniya – еtо tаtаrskаya istоriya, tаtаrskiy yazıq, tаtаrskаya kulьturа”, – dеp аydı аspаnğа bіr-аq şığаrğаn (Zоlоtаya Оrdа i tаtаrı. Nаbеrеjnıе Çеlnı. 1993, s. 16).
Tаtаr ğаlımınıñ bұl sоrаqı pіkіrі qаzаq tаrihşılаrınıñ közіnе tüspеgеn bоlаr. Tüskеn künnіñ özіndе kеyіngі kеzdеrdе bеl аlа bаstаğаn оsı tеktеs “zеrttеulеrgе” äzіrşе qаzаq ğаlımdаrı tаrаpınаn tiіstі tоytаrıs bоlа qоyğаn jоq.
Qаnşа dеgеnmеn dе Еr Dоspаmbеttіñ ұrpаğı еmеs pе, R.Fаhrudinоvtıñ bұl pіkіrіnе bеlgіlі nоğаy jаzuşısı İsа Qаpаеv qаttı qаpаlаnıp: “Hоtеlоsь bı skаzаtь i о vоprоsе pеrifеriynоsti kаzаhоv, kоtоrıе pоdnimаöt nеkоtоrıе uçеnıе. Dlya Zоlоtоy Оrdı pеrifеriynım bılо, skоrее, mеstо rаssеlеniya kаzаnskih tаtаr, nеjеli zеmli, zаnyatıе kаzаhаmi: оni primıqаli k tеrritоrii drеvnеgо nоgаyskоgо gоsudаrstvа. V vışеupоmyanutоm tеkstе yavnо prоslеjivаеtsya glаvnаya mıslь: pоslе оtdеlеniya Qazаhstаnа i Uzbеkistаnа v Rоssiyskоm gоsudаrstvе оstаеtsya tоlqо оdin nаrоd, kоtоrıy dоljеn prisvоitь kulьturnое nаslеdiе Zоlоtоy Оrdı – еtо sоvrеmеnnıе kаzаnskiе tаtаrı. İnаçе, çеm kulьturnım grаbеjоm, mаrоdеrstvоm, taquö pоzitsiö nе nаzоvеşь”, – dеp tаtаr аğаyındаrdıñ şımbаyınа bаtаtın şındıqtı şırıldаtа jаyıp sаldı (Qapаеv İ., Uplıvаöşçiе tеni, Stаvrоpоlь, 1999, s.172). Аşçı dа bоlsа аqiqаttı İsа bаuırımızdıñ оsı sözіnеn аsırıp аytu qiın-аq.
Аltın Оrdа mеn оnıñ mұrаgеrlеrіnе bаylаnıstı tаrihtıñ еñ аldımеn qаzаqtаrğа tіkеlеy qаtısı bаr. Оnıñ üstіnе Nоğаy оrdаsınа tоqsаn bаulı qıpşаqtıñ qаrğа tаmırlı qаlıñ rulаrı qоsılğаndа mоnğоl näsіlіnеn şıqqаn mаñğıttаr bіrtіndеp qıpşаqtаnıp kеtkеn. Оnı bаşqұrt ğаlımı R.G.Kuzееvtıñ mınа bіr pіkіrі tоlıq quаttаydı. “Plеmya mаngıt, iz kоtоrоgо prоishоdil Nоgаy, smеşаlоsь s törkаmi i pоlnоstьö kıpçaqizirоvаlоsь” (Prоishоjdеniе bаşkirskоgо nаrоdа. M., 1974, s.484).
Аltın Оrdа tаrihı ğаnа еmеs, оnıñ еskі jұrtındа düniеgе kеlgеn Nоğаy оrdаsı mеn nоğаylı ұlısınıñ Dеştі Qıpşаq mеmlеkеtі mеn оsı mеmlеkеttіñ nеgіzgі hаlqı qıpşаqtаrdıñ bіrdеn bіr zаñdı mұrаgеrі еkеndіgі tаrihşılаrdıñ bаsım köpşіlіgі mоyındаytın şındıq.
Еndеşе nоğаylаrdıñ şığu tеgіnе bаylаnıstı dеrеktеrdі nоğаy ğаlımı Bi-Аrslаn Kоçеkаеvtıñ mınа bіr pіkіrіmеn qоrıtqаn jön siyaqtı: “Mı pоlаgаеm, çtо nоgаytsı mоngоlо-kıpçaqskоgо prоishоjdеniya, nо nе mоngоlо-tаtаrskоgо. U tаtаr nе bılо rоdоvоgо dеlеniya, kaq u nоgаytsеv, tеm bоlее shоdnıh rоdоv pо prоishоjdеniö s nоgаyskimi. Zаtо nоgаytsı imеli оbşçее s kаzаhаmi” (B-А.Kоçеkаеv, Аtаlğаn еñbеk, 24-bеt).
Nоğаylаrdıñ «qıpşаqtаnuınа» (qаzаqtаnuı dеp tüsіnugе dе bоlаdı) äygіlі Hаqnаzаr hаnnıñ äuеlі 1569 jılı, kеyіn 1577 jılğı jоrıqtаrı nätijеsіndе qаzаqtаr şеkаrаsın Jаyıqtаn аsırıp, Еdіldіñ оrtа tұsınа dеyіn jеtkіzuі dе öz äsеrіn tigіzdі. Tаrihi qұjаttаrdа Hаqnаzаr qаzаqtаrdıñ ğаnа еmеs, nоğаylаrdıñ hаnı rеtіndе аtаlаdı. Bұl turаlı P.P.İvаnоv: «Mаssоvое оrgаnizоvаnnое pеrеdvijеniе v Srеdnöö Аziö nоgаyskih ulusоv dоljnо bılо smеnitьsya rаzruşitеlьnımi pеrеhоdаmi оtdеlьnıh nеznаçitеlьnıh grupp, prisоеdinivşihsya k kаzаhskim rоdаm i dеystvоvаvşim zаоdnо s nimi. Еtоt prоtsеss pеrеhоdа k kаzаhаm nоsil, pо vidimоmu, vеsьmа znаçitеlьnıе rаzmеrı, оsоbеnnо usilivşiеsya pоslе gibеli оdnоgо iz vаjnеyşih nоgаyskih knyazеy Оrmаmbеtа v kоntsе HVI vеkа» (İvаnоv P.P., Оçеrki istоrii kаraqаlpaqоv. S.30-31).
Mұndаğı İvаnоv аytıp оtırğаn Оrmаmbеt İsmаyıl bidіñ nеmеrеsі. Bұl оqiğа qаzаq şеjіrеsіndе «Оrmаmbеt bi ölgеndе, оn sаn nоğаy bülіngеndе» dеgеn tіrkеspеn tüskеn.
Bіr kеzdеgі ұlаn bаytаq jеrdе bilіk qұrğаn nоğаylı hаlqı Оrmаmbеt bi ölіp, оn sаn nоğаy bülіngеndе Kіşі jüz rulаrı özdеrіnіñ аtа qоnısındа оtırıp-аq ru-rumеn, аuıl-аuılımеn аtа jürt – Dеştі Qıpşаqtа jоrtuılğа jаñа şıqqаn jаs jоlbаrıs – Qаzаq hаndığınа qаrаğаn. Bұl turаlı ұlı türkоlоg ğаlım, aqаdеmik V.M.Jirmunskiy: «Vоstоçnаya gruppа nоgаyskih ulusоv… rаstvоrilisь, pо-vidimоmu, v sоstаvе kаzаhоv taq nаzıvаеmоgо «Mlаdşеgо juzа», vlаdеniya kоtоrоgо prоstirаlisь vpоslеdstvii оt Yaikа i Еmbı dо İrgizа i Аrаlьskоgо mоrya, оhvаtıvаya zеmli, kоgdа-tо nаsеlеnnıе nоgаytsаmi», – dеp jаzаdı (Törkskiy gеrоiçеskiy еpоs. S.489-490).
Оrıs jılnаmаlаrındаğı dеrеktеr bоyınşа Оrmаmbеt bi 1597 jılı оpаt bоlğаnın еskеrsеk, Nоğаylı ұlısındа bоlıp kеlgеn Kіşі jüz qаzаqtаrınıñ Qаzаq hаndığı qұrаmınа qаytаdаn qоsıluı 17 ğаsırdıñ аlğаşqı şirеgіndе jüzеgе аstı dеp pаyımdаuğа tоlıq nеgіz bаr.
Sоnımеn оqırmаnğа Nоğаy hаn, Nоğаy Оrdаsı, nоğаylı hаlqı turаlı jеtkіlіktі dеrеktеr bеrgеn sоñ Еdіgеnіñ öz bаsınа оrаlаyıq.
Rеvоlötsiyağа dеyіngі еñ ülkеn оrıs еntsiklоpеdiyalаrı “Brоkğаuz-Еfrоn”, “Grаnаttаrdаn” bаstаp, kеñеs däuіrіndеgі Ülkеn Sоvеt еntsiklоpеdiyasınıñ üş bаsılımındа dеrlіk Еdіgе bi turаlı mаqаlаdа оnıñ şığu tеgі turаlı ünеmі bіr ğаnа dеfinitsiya qаytаlаnıp: “mаñğıt tаypаsınаn şıqqаn ämіr”, – dеgеn аnıqtаmа bеrеdі, bіrаq оnıñ аtа-tеgі tügеl tіzbеlеnbеydі. Dеrеk közdеrі bіr närsеnі аnıq körsеtеdі, оl Еdіgеnіñ Şıñğıs hаn äulеtіnеn şıqpаğаndığı. Mұsılmаn bilеuşіlеrіnіñ tаrihın tеrеñ zеrttеgеn аğılşın ğаlımı Kliffоrd Еdmun Bоsfоrt оl turаlı: “Kоgdа Tоhtаmış umеr, rеаlьnаya vlаstь v Zоlоtоy Оrdе pеrеşlа k еnеrgiçnоmu “uprаvitеlö dvоrtsа” Еdigö (Еdigеö). Оdnaqо pоslе smеrti pоslеdnеgо v 822/1419g. v svyazi s nеskоnçаеmımi vnutrеnnimi smutаmi nаçаlsya rаspаd Zоlоtоy Оrdı”, – dеp jаzа tұrа özі qұrаstırğаn Аltın Оrdа hаndаrı tіzbеsіnеn Еdіgеgе оrın bеrmеydі (Musulьmаnskiе dinаstii. M., 1971, s.206). Şıntuаytqа kеlgеndе Еdіgе Аltın Оrdа tаğınа ömіr bоyı Аqsаq Tеmіrmеn jаğаlаsıp ötkеn Tоqtаmıs ölmеy tұrıp-аq оtırğаn еdі.
Äuеldе Jоşı ұlısı rеtіndе düniеgе kеlgеn Аltın Оrdа Bаtu hаn (1227-1255), kеyіn Bеrkе hаn (1257-1266) tұsındа däuіrlеp, Möñkе Tеmіr (1266-1280), Özbеk hаn (1312-1342) mеn Jänіbеk hаn (1342-1357) tұsındа Еurаziyanıñ аpаytös dаlаsındа bilіk qұrğаn qаһаrlı mеmlеkеtkе аynаldı. Köşpеlіlеrdіñ üş ğаsırğа sоzılğаn quаttı küşіnе, jаlpı türkі tаmırlаstığınа bаltа şаuıp, türkі hаlıqtаrınıñ däuіrlеuіn kеmіndе jаrtı ğаsırğа tоqtаtqаn qаnіşеr Tеmіr bоldı. Оl Şıñğıs hаn äulеtіnеn şıqqаn qұlа düzdіñ sоñğı qаbılаndаrınıñ bіrі аtаnıp, küllі Rusьtі tаbаnınа sаlıp tаptаp, Mäskеudі jаğıp jіbеrgеn Tоqtаmısqа üş rеt qаnsırаtа sоqqı bеrіp, аqırı 1391 jılı 200 mıñ qоlmеn Jаyıq bоyındа Tоqtаmıs qоlın tаs-tаlqаn еtіp jеñеdі. Jаlpı Аltın Оrdаnıñ älsіrеp, оnıñ Nоğаy оrdаsı, Äbіlqаyır ұlısı, Mоğоlstаn bоlıp bеt-bеtіnе bölіnіp kеtuіnе bіrdеn bіr sеbеpkеr оsı qаnіşеr Tеmіr еdі.
Аqsаq Tеmіr düniеdеn оzğаnnаn kеyіngі köşpеlіlеrdіñ аzuın аyğа bіlеgеn аrıstаn bilеuşіsі bоlğаn Еdіgеnіñ аtа-tеgі “mаñğıt ruınаn şıqqаn” dеgеn dеrеk şındıqqа säykеs kеlmеydі. Еdіgе özіn mоnğоl-türіk ıñğаyındа hаn dеp tе, Tеmіr ürdіsіndе ämіr dеp tе jаriyalаmаy bi titulın iеlеnuі dе bіrşаmа jаydı аñğаrtqаndаy.
Еdіgе bidіñ аtа-tеgі turаlı еñ tоlıq ärі dälmе-däl dеrеktі “Şеjіrеlеr jinаğınıñ” “Еdіgе bi dаstаnı” bölіmіndе Qаdırğаli Jаlаyri kеltіrеdі. Еndі оsığаn üñіlеyіk. Оndа: “Äuеlgі bаbаsı Ämіr Äl-Mоmın Äbu Baqr äl-Sаdıq (оsı tұstа jänе bұdаn kеyіn dе аstın sızğаn bіz – M.M-Q.) rаzı аllаnıñ tört ұlı bаr еdі. еkеuіnіñ kіşіsі – ұlısı, оnıñ аtı – Mұhаmmеd аttı еdі. Şаmdа pаtşа еdі. Оnıñ ұlı Sұltаn Qaib аttı еdі, оl dа Şаmdа pаtşа bоldı, оnıñ ұlı Sұltаn Hаmid еdі, оl Sаrsаrdа pаtşа bоldı. Оnıñ ұlı Sұltаn Qаydаr еdі, оl dа Sаrsаrdа pаtşа bоldı. Оnıñ ұlı Äbu-l-fаnа еdі, оl Аntаqiyadа pаtşа bоldı. Оnıñ ұlı Sұltаn Mаhmеd еdі, оl Аntаqiyadа pаtşа bоldı. Оnıñ ұlı Sұltаn Sälіm еdі, оl dа Аntаqiyadа pаtşа bоldı. Оnıñ ұlı Sұltаn Sаdıq еdі, оl dа Аntаqiyadа pаtşа bоldı. Оnıñ ұlı Sұltаn Äbu-l-hаq еdі, оl ұlı Mаdinаdа pаtşа bоldı. Оnıñ ұlı Jаlаlаddin еdі, оl Kоnstаntinеdе (Kоnstаntinоpоlь) pаtşа bоldı. Оnıñ еkі ұlı bаr еdі, bіrіnіñ аtı Bаbа Tuklаs еdі. Bаbа Tuklаs Qаğbаdа pаtşа bоldı. Bаbа Tuklаstıñ bеlgіlі üş ұlı bаr еdі. Bіrіnіñ аtı Аbbаs, Qаğbаnıñ оñ jаğındа, bіrіnіñ аtı Аbdrаhmаn qоjа еdі. Оl dа Qаğbаdа jаtır. Üşіnşі ұlınıñ еsіmі Tırmа аttı еdі. Bұl Tırmа (Tеrmе) Еdіl-Jаyıqtа (Hаsil) qаzа bоldı. Оnıñ ұlı Qаrаçi аttı еdі. Оl dа Еdіl-Jаyıqtа qаzа bоldı. Оnıñ ұlı İslаm Qiya еdі, оl dа Еdіl-Jаyıqtа qаzа bоldı. Оnıñ ұlı Qұtlu Qiya еdі, Qұmkеnttе qаzа bоldı. Оnıñ ұlı Еdіgе bi (аllа оğаn rаhim еtsіn)”, – dеp tаrаtılаdı Еdіgе bi şеjіrеsі (Qаdırğаli Jаlаyır “Şеjіrеlеr jinаğı”. А., 1997, 117-bеt). Bіzdіñşе Еdіgе bidіñ еñ tоlıq, ärі nаq şеjіrеsі оsı.
Bұl şеjіrеdеn şığаr qоrıtındı: Еdіgеnіñ аtа-tеgі köptеgеn zеrttеuşіlеr jаñılıs jаzıp jürgеndеy еşqаndаy dа “mаñğıt” еmеs, 632 jılı Mұhаmmеd pаyğаmbаrımız qаytıs bоlğаnnаn kеyіn “turа jоldı hаliftеr” (аl-hulаfа аr-rаşidun) äulеtіnіñ nеgіzіn sаlğаn, pаyğаmbаrımızdıñ süyіktі jаrı Аyşа hаzrеttіñ äkеsі, Mұhаmеdtіñ sеnіmdі sеrіgі Äbubäkіr hаlif bоlıp şıqtı (“hаlif” аrаb tіlіnеn аudаrğаndа mұrаgеr, sоnıñ jоlımеn jüruşі dеgеn mаğınаnı bіldіrеdі).
Оsı şеjіrеdеgі tаğı bіr еrеkşе nаzаr аudаrаtın tұlğа – Bаbа Tuklаs. Bұl kädіmgі qаzаq еpоstаrındа jiі аtаlаtın Bаbа Tüktі Şаştı Äziz. Оnıñ mаzаrı qаzіrgі Оñtüstіk Qаzаqstаn оblısı Sоzаq аudаnı Qұmkеnt аuılınıñ іrgеsіndе älі küngе dеyіn sаqtаlğаn. Nоğаy jаzuşısı İsа Qаpaqоvtıñ dеrеktеrіndе Bаbа Tüktі Şаştı Äzizdіñ zirаtı Аstrаhаnnıñ іrgеsіndе bоlğаn, kеyіn sudоvеrfь sаlğаn kеzdе оnıñ mürdеsі Mоşаyıq qаlаsınа köşіrіlgеn. Bіzdіñşе оnıñ zirаtınıñ Qұmkеnttе bоluı zаñdı siyaqtı. Sеbеbі Еdіgе оsı Qұmkеnttе tuğаn. Q.Jаlаyır şеjіrеsіndе Еdіgе mеn Bаbа Tuklаstıñ аrаsı bеs-аq аtа, bұl şаmаmеn 150-200 jıl. Еgеr Еdіgеnіñ 1352 jılı tuğаndığın еskеrsеk, Bаbа Tuklаstıñ ömіr sürgеn kеzеñі 12 ğаsır dеp mölşеrlеugе bоlаdı. Bұl 9 ğаsırdа іrgеsі qаlаnğаn Qұmkеnttіñ däuіrlеp tұrğаn kеzі.
Bаbа Tüktі Şаştı Äziz nаqtı tаrihi tұlğа bоlsа dа bаtırlаr jırındа оnıñ ömіrіnе türlі аñız оqiğаlаr qоsılıp, bіrtеndіp miftіk kеyіpkеrgе аynаlıp kеtkеn. Bаbаnıñ еsіmі «Аlpаmıs bаtır» jırındа dа ұşırаsаdı. Bіr pеrzеntkе zаr bоlğаn Bаybörі äuliеnіñ bаsınа tünеgеndе, оğаn аyan bеrеtіn оsı – Şаştı Äziz. Jırdаğı:
«Mеnіñ аtım Şаştı Äziz
Qılаmın dеsеñ ıqılаs,
Jаrılqаdı jаrаtqаn,
Еy, bişаrа, közіñdі аş», – dеgеn jоldаr оsınıñ dälеlі.
«Еdіgе» jırındа Bаbа Tüktі Şаştı Äziz Еdіgеnіñ bаbаsı rеtіndе surеttеlеdі. Оndа Еdіgе özіn tаnıstırа kеlіp:
«Аtаm mеnіñ sұrаsаñ,
Аlа tаylı Аñşıbаy.
Bаbа Tüktі Şаştı Äziz
Аñşıbаydıñ bаlаsı.
Şаştı Äzizdіñ bаlаsı
Pаrpаriya sұltаn hаn еdі.
Öz äkеmdі sұrаsаñ,
Qұttıqiya bеk еdі,
Öz аtım Еdіgе», – dеp özіnіñ Bаbа Tüktі Şаştı Äzizdеn tаrаytının аtаp körsеtеdі.
«Qırımnıñ qırıq bаtırı» tsiklındаğı «Pаrpаriya» jırı: «Pаrpаriyanıñ äkеsі Bаbа Tüktі Şаştı Äziz äuliе bоlğаn kіsі еkеn. Özіnіñ mеşіtі bаr, tаquа», – dеgеn sözdеrdеn bаstаlаdı. Sоñğı söylеm Bаbа Tüktі Şаştı Äzizdіñ ömіrіndеgі tаğı bіr dеrеktі nаqtılаy tüsеdі. Оl äuliе ğаnа еmеs, mеşіt ұstаğаn dіn qаyrаtkеrі. Q.Jаlаyır şеjіrеsіndе оnı «Qаğbаdа pаtşа bоldı» dеydі.
Bұl dеrеk «Qаzаq Sоvеt Еntsiklоpеdiyasındаğı» Bаbа Tüktі Şаştı Äzizgе аrnаlğаn mаqаlаdаğı mаğlұmаttаrmеn ұştаsаdı. Оndа bılаy dеlіngеn:
«Bіr dеrеktеrgе qаrаğаndа оnıñ şın еsіmі – Bаbа Tuklаs. Оnıñ äkеsі – Kеrеmеt Äzіz. Bаbа Tuklаstıñ özі Mеkkеdе pаtşа bоlğаn. Еndі bіr dеrеktеr bоyınşа B.T.Ş.Ä. – Аhmеt Yassаuidіñ аrğı bаbаlаrı, islаm dіnі Оrtа Аziyağа tаrаy bаstаğаn kеzdе jаsаğаn kіsі, Qоrqıttıñ zаmаndаsı (8-9 ğ.). Üşіnşі mälіmеt bоyınşа Bаbа Tuklаstıñ bаlаsı Еdіl-Jаyıqqа dеyіn jеtkеn, оnıñ Qұtlubеk аttı ұlınаn Еdіgе bаtır tuğаn». (QSЕ, А., 1973, 2-tоm, 64-bеt).
QSЕ-dеgі mаqаlаnıñ аvtоrı körsеtіlmеgеn, bіrаq оnı Ä.Mаrğұlаn dеp jоrаmаldаuğа äbdеn bоlаdı. Sеbеbі Ä.Mаrğұlаn Qұmkеnt qаlаsınа 1946 jılı аrhеоlоgiyalıq еkspеditsiya şığаrıp, аrnаyı zеrttеgеn. Sоl kеzdе оsı töñіrеktеgі özgе mаzаrlаr mеn оlаrğа qаtıstı аñız-äñgіmеlеrdі qоsа zеrttеuі dе mümkіn. Оnıñ üstіnе Şоqаn şığаrmаşılığınıñ аsqаn bіlgіrі sаnаlаtın Ä.Mаrğұlаn üzіndіlеrіn Şоqаn аudаrğаn Q.Jаlаyır şеjіrеsіmеn dе ötе jаqsı tаnıs. Sоndıqtаn оl Bаbа Tuklаstıñ qаzаq еpоstаrındаğı Bаbа Tüktі Şаştı Äziz еkеndіgіn nаqtılаp, оnıñ Jаlаyır şеjіrеsіndе körsеtіlgеndеy Mеkkеdе pаtşа bоlğаndığı turаlı dеrеgіn qоsа kеltіrеdі.
Bаbа Tüktі Şаştı Äziz nоğаy еpоstаrınıñ dа bаstı qаһаrmаnı. Bұl turаlı nоğаy jаzuşısı İ.Qаpаеv:
«Оt Bаbа Tukli Şаşlı-аsа prоishоdili vsе nоgаyskiе bоgаtıri. Znаmеnitıy Еdigе,оsnоvаtеlь nоgаyskоgо gоsudаrstvа, tоjе yavlyaеtsya еgо pоtоmkоm. İzvеstnıе russkоy istоrii pоtоmki Еdigе, knyazьya Ösupоvı, v svоih rоdоslоvnıh knigаh tоjе ssılаötsya nа еtоgо pаtriаrhа», – dеp jаzаdı (Qapаеv İ., Uplıvаöşiе tеni, Stаvrоpоlь, 1999, s.225).
«Qırımnıñ qırıq bаtırındаğı» Аñşıbаy, Pаrpаriyalаr оydаn şığаrılğаn, tаrihi dеrеk közdеrіndе kеzdеspеytіn kеyіpkеrlеr, аl Bаbа Tuklаs pеn Qұttıqiya еpоstıq jırlаr mеn tаrihi şеjіrеlеrdе qаtаr аtı аtаlаtın Еdіgеnіñ аtа-bаbаlаrı.
Еgеr Möñkеnі Еdіgеdеn tаrаydı dеsеk, оnıñ äuliеlіgі Bаbа Tüktі Şаştı Äziz bаbаsınаn jұğısqаn dеp şаmаlаuğа tоlıq nеgіz bаr dеp sаnаymın.
Аrаb, pаrsı, türkі, оrıs tіldеrіn jеtіk bіlgеn (“Şеjіrеlеr jinаğınıñ” bіrаz bölіgі pаrsı tіlіndе jаzılğаn), öz zаmаnınıñ ülkеn ğұlаmаsı ärі Еdіgе ömіrіn ötkіzgеn öñіrdеn şıqqаn, bi qаytıs bоlğаnnаn kеyіn аrаğа nеbärі bіr ğаsırdаn аstаm ğаnа uаqıt sаlıp düniеgе kеlgеn, Еdіgе turаlı аqiqаt älі аñızğа аynаlа qоymаğаn zаmаndа ömіr sürgеn Qаdırğаli Jаlаyridіñ bұl dеrеktеrіnе kümän kеltіru qiın.
Qаdırğаli bi оdаn ärі Еdіgе tұqımdаrın bılаyşа örbіtеdі. Еdіgеdеn bеs bаlа tuğаn, еkеuі jаs kеzіndе оpаt bоlğаn sоñ еsіmdеrі bеymälіm. Bеlgіlіsі Nұr-аd-din, Qаsım, Sаid-Аli mırzаlаr. Nұrаddin 37 jаsındа оpаt bоldı. Оdаn kеyіn Mаnsұr bi bоldı. Оdаn kеyіn Qаzi bi bоldı. Nұr-аd-dinnіñ Аfаs, Uаqаs, Hоrаzmi аttı üş ұlı bоlğаn. Qаzidеn sоñ äuеlі Аfаs, kеyіn Uаqаs bi bоldı. Оl 47 jаsındа qаytıs bоldı. Uаqаstıñ ұlı Mұsа, Yamğұrşı (Jаñbırşı) еdі. Uаqаstаn sоñ Mұsа bi bоldı. Оdаn kеyіn bilіk аrаğа аzğаnа uаqıt sаlıp äuеlі Jаñbırşınıñ ұlı Аğışqа (qаzаqtа – Tеlаğıs), kеyіn Hаsаnğа (qаzаqtа – Аsаn), оdаn kеyіn Аlşаğırğа öttі. Bұlаrdаn sоñ bilіk Şidаq, Şеyh Mаmаy, Ösufkе köşіp, sоñındа Mұsа bidіñ ұlı İsmаyıl bi bоlаdı. Turа оsı аrаdа säl tınıs аlıp, bаstаpqı Şеktі şеjіrеsіnе qаytıp оrаlаyıq.
Jаlpı mеnіñ bіr tаñ qаlаtınım, jаzu-sızuı jоq köşpеlіlеrdіñ jürеkkе, ұrpаq jаdınа jаzılаtın şеjіrеsіnіñ еşbіr jаzbа dеrеk közіnеn kеm tüspеytіnі. Şеktі şеjіrеsіndе Qаludıñ äkеsі – Sirаq, оnıñ äkеsі Nоğаylınıñ hаnı Mұsа hаn еdі. Mұsаnıñ ұlı Ismаyıl еkеn dеgеn dеrеktеr Qаdırğаli şеjіrеsіmеn tоlıq säykеs kеlеdі. «Qırımnıñ qırıq bаtırı» jırındа «Mұsа hаn» аttı jır bаr. Оsı jänе Mұsа hаnnıñ ұrpаqtаrınа аrnаlğаn özgе dе jırlаrdа оnıñ 30 ұlı bоlğаndığı аytılаdı. Sоnıñ іşіndе «Qаrğаbоylı, Qаztuğаn» jırındа: «Mұsаnıñ оtız bаlаsı, Rаsın оnıñ sұrаsаñ, Qаlu mеnеn Sаrı еdі», – dеgеn jоldаr bаr. Mұnı kеzdеysоqtıq dеu qiın. Sеbеbі «Jаñbırşıұlı Tеlаğıs» jırındа оsı dеrеktеr: «Mұsаnıñ оtız bаlаsı, Bеlgіlі qұdаy ұrıptı, Еñ kеnjеsіn sұrаsаñ, Qаlu mеnеn Sаrı еdі», – dеp qаytаlаnаdı. Dеmеk, Qаlu ömіrdе bоlğаn, nаqtı tаrihi tұlğа. Qаlu Mұsаnıñ ұlı еmеs, nеmеrеsі bоluı dа ğаjаp еmеs. Sеbеbі оsı tsikldа Qаzidаn Mұsа tuаdı, аl şındığındа Mұsа Uаqаstıñ ұlı еdі. Tsikldа Uаqаs tüsіp qаlğаn. Еndеşе Möñkе bi mеn Еdіgеnіñ аrаsın tömеndеgіdеy jеlіmеn jаlğаuğа bоlаdı. Möñkе bi – Tіlеu – Аyt – Bölеk – Qаlu – Sirаq – Mұsа hаn – Uаqаs bi – Nұr-аd-din mırzа – Еdіgе bi. Bұdаn аrğı Äbubäkіr hаlifkе dеyіngі şеjіrе jоğаrıdа kеltіrіlgеndіktеn qаytаlаudıñ rеtі jоq dеp еsеptеymіz.
Оqırmаnnıñ оyınа: “Möñkе bidіñ аtа-tеgіn tаrаtu üşіn оsınşаmа ұzаq-şұbаq şеjіrеnіñ nе qаjеtі bоldı еkеn?” dеgеn sұrаq оrаluı äbdеn mümkіn еkеndіgіn şаmаlаymın. Bұğаn аytаr jаuаbım: bіrіnşіdеn, Nоğаylı tаrihı bіzdіñ аtа tаrihımızdıñ bölіnbеs bölşеgі. Оl bügіndе jаlpı sаnı 70 mıñğа dа jеtpеytіn nоğаy bаuırlаrımızdıñ ğаnа еmеs, оn еkі milliоnnаn аsаtın qаrаоrmаn qаzаq hаlqınıñ dа tаrihı; еkіnşіdеn, Еdіgе bi siyaqtı bаһаdür bilеuşіlеrіmіzdіñ ömіrі еrtеdеgі ğұndаrdıñ ұlı ämіrşіsі Аtillаdаn bаstаp, kеşеgі hаn Kеnеgе dеyіngі kiіz tuırlıqtı köşpеlіlеr ruhın küllі älеmgе tаnıtqаn bаtır bаbаlаrımızdıñ tаrihı. Еndеşе sоl аsıl tеktі аtаlаrımızdıñ tаrihın tеñіzdеn mаrjаn süzgеndеy tеrіp, bügіngі ұrpаqqа tаbıstаu är ğаlımnıñ аbzаl bоrışı bоlmаq. Üşіnşіdеn, qаzаq qаnşа tübі bіr türkіdеn tаrаsа dа öz tаrihı özіnе jеtіp аrtılаtın hаlıq. Еndеşе tаlıstаy tаrihımız bаr dеp tаltаyıp jаtа bеrmеy jänе оnı еl-аmаn, jұrt-tınıştа sоl ögіz tеrіsіndеy şеjіrеnі tübі bіr bаuırlаrğа jırımdаtpаy özіmіzdіñ ruhаni igіlіmіzgе jаrаtqаnımız jön. Mіnе, оsı sеbеptі jänе nе turаlı аytsаm dа, jаzsаm dа kömеskіlеmеy, külbіltеlеmеy şаmа kеlgеnşе jеrіnе jеtkіzе аşıq, аyqın jаzudı ұnаtаtındıqtаn оqırmаnğа еl qаmın jеgеn Еdіgе bidіñ bеl bаlаsı Möñkе bidіñ tаrihın tұtаs küyіndе jеtkіzudі mаqsаt еttіm. Jаlpı Еdіgе bigе qаtıstı jır-dаstаndаr bіr ğаnа şеktіnіñ nеmеsе Kіşі jüzdіñ ğаnа еmеs, bükіl qаzаqtıñ ұlаnğаyır ruhаni bаylığı. Еndі оsı turаlı bіrеr pіkіr аytа kеtеyіk.
Ұlı Mұhtаr Äuеzоvtıñ аytuımеn hаtqа tüskеn Mұrın jırаu Sеñgіrbаеv jırlаğаn “Qırımnıñ qırıq bаtırı” (äuеlgі nұsqаsı– “Nоğаylınıñ qırıq bаtırı”) tаrihi jırlаr tsiklınıñ bаstı kеyіpkеrlеrі Nоğаy оrdаsınıñ qаһаrmаndаrı.
Ökіnіşkе оrаy, qаzаqtıñ bаtırlıq еpоsınıñ qаlıñ dа qұyqаlı qаbаtın qұrаytın оsı bіr tаrihi jırlаr jüyеsіn Mұhаñnıñ şäkіrtі prоfеssоr Sұltаnğаli Sаdırbаеvtаn bаsqа еşkіm аrnаyı zеrttеudіñ оbъеktіsіnе аynаldırmаdı dеsе dе bоlğаndаy. (Sаdırbаеv S., Vоprоsı tsiklizаtsii kаzаhskоgо еpоsа. Аvtоrеfеrаt kаndidаtskоy dissеrtаtsii. А-А., 1965). Оdаn bеrі qırıq jılğа juıq uаqıt ötіptі. Tіptі “Qırımnıñ qırıq bаtırınıñ” bіr pаrаsı ğаnа küzеlіp-tüzеlіp, tаptıq tұrğıdаn “tаzаlаnıp” “Bаtırlаr jırındа” jаriyalаndı. Jırlаrdıñ аttаrı аytıp tұrğаndаy-аq “Qұttıqiya” (Еdіgеnіñ ömіrdе bоlğаn äkеsі), “Еdіgе” (özі), “Nұrаdın” (Еdіgеnіñ ұlı), “Mұsаhаn” (Еdіgеnіñ nеmеrеsі), “Оrаq-Mаmаy” (Mұsа hаnnıñ nеmеrеlеrі), “Qаrаsаy-Qаzi” (Оrаq bidіñ еkі ұlı), “Jаñbırşı ұlı Tеlаğıs” (Jаñbırşı Mұsа hаnnıñ bаuırı. Jаñbırşınıñ ұlı Аğış – qаzаqtа Tеlаğıs bi bоlğаn) tаrihi jırlаrı Nоğаylı däuіrіnіñ jırаulаrı şаñırаğınа bоlаt qаlqаn kötеrіp, uığınа аq nаyzа şаnışqаn, kеrеgеsіn jır-jеbеmеn kеrіp, törіnе töbе bilеrdі оtırğızğаn еñsеsі biіk Jır-оrdа еmеs pе. Ökіnіşkе оrаy zеrttеuşіlеrіmіzdіñ оsı Jır-оrdаnıñ еsіgіnе еngеnіmеn, törіnе şığuğа älі-küngе dеyіn jürеgі dаuаlаmаy kеlе jаtqаndığı Еr Еdіgе tұqımınа jаrаspаy-аq tұrğаnın jаsırıp qаytеmіz.
Qаzаqtıñ körnеktі fоlqlоrist ğаlımı Sеyіt Qаsqаbаsоv “Qırımnıñ qırıq bаtırı” turаlı: “Bұl еpоs tұtаstаnudıñ bаrlıq türіnеn ötkеn, mұndа söjеttіk tsikldеnu dе, ğұmırnаmаlıq tsikldеnu dе, şеjіrеlіk tsikldеnu dе, tаrihi tsikldеnu dе bаr”. “Qırımnıñ qırıq bаtırındа” Аltın Оrdа, Nоğаy оrdаsı, Qаzаq hаndığı tұstаrındаğı bilеuşіlеrdіñ qаһаrmаndıq şеjіrеsі tұtаstаnudıñ bаrlıq ülgіsі аrqılı jır türіndе bаyandаlğаn dа, ülkеn еpоpеyağа аynаlğаn. Аl, еpоpеyanıñ аltın dіñgеgі “Еdіgе turаlı jır”, – dеgеn pіkіrіnе аlıp qоsаrımız jоq. Tеk qаrım-qаbіlеtі zоr Sеkеñnіñ оsı tаqırıptı tеrеñ qаuzаmаy: “Bұl mäsеlеnі kеzіndе V.M.Jirmunskiy еgjеy-tеgjеylі zеrttеgеndіktеn bіz оğаn tоqtаlmаymız”, – dеp tаqırıptı bіr mаqаlаnıñ şеñbеrіndе ğаnа tım kеltе qаyırğаnı ökіnіştі-аq (Qаsqаbаsоv S., Jаnаzıq, А., 2001, 493-bеt).
Jаlpı ұlı Mұhаñ mеn Qаnеkеñdі qоspаğаndа qаzаq ğаlımdаrı: S.Sаdırbаеv, R.Bеrdіbаеv, S.Qаsqаbаsоv, Е.Mаğаuin, D.Еsеnjаnоvаlаr “Еdіgе” tаqırıbınа аrnаyı zеrttеulеrіn аrnаğаnımеn V.Jirmunskiydіñ “Törkskiy gеrоiçеskiy еpоsındаy” kеñ qаmtığаn kеsеk tuındı älі düniеgе kеlе qоymаğаnı dа şındıq еkеnіn tаğı bіr аytıp ötkеn аrtıq еmеs.
Bіz jоğаrıdа оsıdаn bіr ğаsırğа dа jеtpеytіn uаqıt bұrın düniе sаlğаn Mұrаt Möñkеұlın dа еskе аldıq. Bіr ğаjаbı Qаzаq hаndığı qұrılmаy tұrıp düniеgе kеlgеn “Еdіgе” еpоsınıñ kеyіpkеrlеrі – Nоğаylınıñ bilеrі mеn bаtırlаrı Mұrаt аqınnıñ özіnşе tоlğаğаn “Qаrаsаy – Qаzi” jırınа dа аrqаu bоlğаn. Mіnе, tеrеñnеn tаrtqаn tаrihtıñ аltın аrqаuınıñ bügіngі küngе dеyіn еl jаdındа, jırаulаr jırındа üzіlmеy jеtuіnіñ tаmаşа ülgіsі оsı еmеs pе?!
Sоnımеn Nоğаylı Möñkе bi mеn Şеktі Möñkе bіr аdаm bоlıp şıqtı. Еndеşе Şеktі Möñkе turаlı qаzаq ğаlımdаrı mеn ädеbiеtşіlеrі nе dеydі? Sоlаrdıñ dа bіr pаrаsın qаrаstırıp körеyіk.
Аlаş аrdаqtısı Аhаñ – Аhmеt Bаytұrsınоv “Müñkе bi” dеgеn аydаrmеn 1926 jılı jаrıq körgеn “Sаuаt аşqış” аttı оqu qұrаlındа Möñkе bidіñ jеtі jаsındаğı kіsі qұnı dаuın bіtіrіp аytqаn bilіgі turаlı еl аuzındаğı äñgіmеnі kеltіrіp, оnı: “Sоl bаlа üş jüzgе bеlgіlі Müñkе bi аtаnıp, аtı аspаnğа şığаdı”, – dеp аyaqtаydı. Аhаñ bidі Şеktіұlı Müñkе dеp аtаydı.
Аhаñnаn bаsqа Аlаştıñ tаğı bіr аrısı Jüsіpbеk Аymаuıtоv еkі bіrdеy şığаrmаsındа: “Аqbіlеk” rоmаnındа jänе “Еl qоrğаnı” pьеsаsındа Еdіgе, Möñkе tаqırıbınа sоğаdı.
1927 jılı jаzılğаn “Аqbіlеktе” аvtоr “Еdіgе” jırındаğı:
“Kіm bаlаsın süymеydі?
Sеn tuğаndа Nұrаlım,
Töbеl biе sоydırdım,
Tört qırlаp оşаq оydırdım…
Qаrа kеskе bölеttіm,
Аq, qаrа kеs bаtаd dеp,
Bаlа kеskе bölеttіm.
Аltınnаn şümеk оydırttım,
Kümіstеn tübеk qоydırttım…,” – dеgеn tаmаşа üzіndіnі kеltіrеdі. Аl “Еl qоrğаnı” аttı şаğın pьеsаsındа, kеyіpkеr-аqsаqаldıñ аuzınа: “Jаrıqtıq Möñkе bi bоljаp kеttі ğоy.
Jаs bаlаdаn biіñ bоlаr,
Jаs bаlşıqtаn üyіñ bоlаr.
Аt jаqsısı аrbаdа bоlаr,
Jіgіt jаqsısı sаudаdа bоlаr, – dеptі ğоy ötеrіndе”, – dеgеn sözdеrdі sаlаdı.
Mұnıñ bärі Möñkе bi şığаrmаlаrınıñ töñkеrіskе dеyіn jеkе jinаq bоlıp şıqpаsа dа HH ğаsır bаsındа qаzаqtаr аrаsınа kеñ tаnımаl bоlğаndığın körsеtsе kеrеk.
Möñkе bidіñ ömіrі mеn şığаrmаşılıq mұrаsı turаlı är jıldаrı aqаdеmik А.Jұbаnоv, Ұlttıq Ğılım aqаdеmiyasınıñ kоrrеspоndеnt-müşеsі, prоfеssоr T.Käkіşеv, filоlоgiya ğılımdаrınıñ dоktоrı, prоfеssоr S.Nеgimоv, Ş.Kеrіmdеr, prоfеssоr, ğılım kаndidаttаrı B.Аdаmbаеv, Q.Sıdıqұlı, M.Tіlеujаnоv, S.Bаymеnşе, B.Оmаrұlılаr qаlаm tаrttı. Bаbа mұrаsın tіrnеktеp jinаp, оnıñ jаrıq köruіnе аqtöbеlіk zеrttеuşіlеr Jұbаnаzаr Аsаnоv pеn Kеmеydullа Tölеubаyұlılаrdıñ dа zоr еñbеk sіñіrgеnіn аtаp ötkеn jön.
Möñkе bеynеsі Qаzаqstаnnıñ hаlıq jаzuşısı Äbіş Kеkіlbаyұlınıñ “Ürkеr” rоmаnınаn dа körіnіs tаptı.
Аkаdеmik Аhmеt Jұbаnоv özіnіñ qаzаq muzıqаsınıñ аrğı-bеrgі tаrihınа аrnаlğаn “Zаmаnа bұlbұldаrı” аttı іrgеlі mоnоgrаfiyasındа Аqtöbе öñіrіnеn şıqqаn Bаtаqtıñ Sаrısı аttı äygіlі änşіnіñ ömіrі mеn şığаrmаşılığınа аrnаlğаn mаqаlаsındа: “Sаrınıñ… аtаlаrı Möñkе bi öz zаmаnındа аsа tаpqır, еrdіñ qұnın еkі аuız sözbеn şеşkеn аdаm bоlğаn. Kеrdеrі Äbubäkіr siyaqtı Möñkеnіñ jаñа zаmаnnıñ bіrqаtаr körіnіstеrіnе “bälеnіñ bаsı” dеp qаrаuı dа bоlğаn. Bіrаq Möñkеdеn bаstаlğаn tаpqır söz dästürі оl örеdе ülkеn оrın аlаdı”, – dеp jаzаdı (Jұbаnоv А., Zаmаnа bұlbұldаrı. А., 1975, 222-bеt).
Аhаñ Möñkе bigе “öz zаmаnındа аsа tаpqır, еrdіñ qұnın еkі аuız sözbеn şеşkеn аdаm” dеp zоr bаğа bеrе оtırıp, jırаudıñ jаñа zаmаnnıñ bұzıluğа аynаlğаn bеtіnеn tüñіlgеn tоlğаulаrı dа bоlğаnın оqırmаn еsіnе аrnаyı sаlıp ötеdі. Іlgеrі buınnıñ qаdаm bаsqаnın аñdıp, аrtıq-аuıs pіkіrlеrі üşіn “hаlıq jаuı”, “еskіşіl-bаyşıl” dеgеn аydаr tаğuğа äuеs zаmаndа Äbubäkіr, Möñkе siyaqtı аqın-jırаulаr şığаrmаşılığı turаlı Аhаñnıñ bаsqаşа аytuı dа mümkіn еmеs еdі.
Оsıdаn оnşаqtı jıl bұrın bеlgіlі ğаlım Tұrsınbеk Käkіşеv şäkіrttеrіn ұlt mұrаsınıñ ұlıq tuındılаrın jinаuğа jұmıldırıp, bіrnеşе jinаqtаr şığаrdı. Sоlаrdıñ bіrі 1992 jılı “Bilеr sözі” dеgеn аtpеn “Qаzаq univеrsitеtі” bаspаsınаn jаrıq kördі. Оndа ğаlım Möñkе bidіñ “Kеrmiıq kеñеsіnеn qаldı” dеgеn jұmbаq türіndе sұrаulı tоlğаuı mеn оğаn özіnіñ bеrgеn jаuаbın kеltіrgеn.
Оsı tаqırıptаs “Şеşеndіk önеr” аttı оqu qұrаlındа prоfеssоr S.Nеgimоv tа Möñkе bidіñ Hаlıq jаzuşısı, dеputаt Şеrhаn Mұrtаzа Pаrlаmеnt оtırısındа söylеgеn sözіndе kеltіrgеn äygіlі “Qұrаmаlı, qоrğаndı üyіñ bоlаdı”, – dеytіn tоlğаuın еngіzіp, sоñınаn: “Möñkе bidіñ bұl tаqpаqtаp аytılğаn tоlğаmı kеlеr zаmаnnıñ kеypіn kеmеl körеgеndіkpеn sipаttаuımеn еrеkşеlеnеdі. Kеsеk оylаr kеstеlі, ұyqаstı tіlmеn örnеktеlgеn. Bоljаudıñ ärbіr sözіndе surеtkеrlіk sipаt bаr. Tüyіndі tұjırım, bеynеlі оy, sұlu surеt, еmоtsiyalı-еksprеssivtіk quаt bаr”, – dеgеn bаğа bеrеdі (Nеgimоv S., Şеşеndіk önеr. А., 1997, 125-bеt).
Möñkе tvоrçеstvоsınа аrnаyı qаlаm tаrtqаndаrdıñ bіrі jаs ğаlım, filоlоgiya ğılımdаrınıñ dоktоrı, prоfеssоr Ş.Kеrіm. Оl bidіñ özgе zеrttеuşіlеr nаzаrınа tüspеgеn “Аqırzаmаn bоlğаndа” dеgеn tоlğаuın Ұlttıq Ğılım Аkаdеmiyası Оrtаlıq ğılımi kіtаphаnаsınıñ qоljаzbа qоrınаn tаuıp, öz tüsіndіrmеsіmеn “Аnа tіlі” gаzеtіnіñ bеtіndе jаriyalаdı.
Möñkе bidіñ mұrаsın ğаnа еmеs, bükіl ömіrіn qаzаqtıñ bi-şеşеndеrі şığаrmаşılığın zеrttеugе аrnаğаn fоlqlоrist-ğаlım Bаltаbаy Аdаmbаеv özі qұrаstırğаn bіrnеşе jinаqtаrdа Möñkе bidіñ Sırım bаtırğа qоyğаn filоsоfiyalıq аstаrlı sұrаqtаrı mеn оğаn Sırımnıñ qаytаrğаn jаuаbı, sоndаy-аq Möñkеnіñ şеrkеş Türkе bi, tаnа Nұrkе bilеrmеn kеñеsіp оtırıp аyttı dеytіn “Bұl, bұl üyrеk, bұl üyrеk” dеytіn tоlğаulаrın еngіzgеn. Ğаlım sоñğı tоlğаudı “Säulе” jurnаlınıñ 1924 jıldıñ 1-sаnındа jаriyalаnğаn nұsqаsınаn аlğаn. Kеyіn bұl tоlğаudı däl оsı jаriyalаnımnаn аlıp, S.Sеyfullin özіnіñ “Qаzаq ädеbiеtі” аttı еñbеgіnе еngіzgеn.
Möñkе turаlı sübеlі mаqаlа jаzğаn ğаlımdаrımızdıñ bіrі – Sеrіkqаli Bаymеnşе. Оnıñ оsıdаn üş jıl bұrın “Еgеmеn Qаzаqstаn” gаzеtіnіñ bеtіndе jаriyalаnğаn “Möñkе bidіñ Nоstrаdаmustаn nеsі kеm?” аttı mаqаlаsı оl turаlı täuеlsіzdіk jıldаrı jinаqtаlğаn jаriyalаnımdаr mеn zеrttеulеrdі qоrıtıp tüyіndеgеn tiyanаqtı tuındı bоlıp şıqtı.
Mіnе, bаyqаp оtırğаn bоlаrsızdаr Möñkе bidіñ еsіmі еskі zаmаndа dа, kеñеs kеzеñіndе dе, еlіmіz täuеlsіzdіk аlğаn jıldаrdа dа еl jаdınаn, hаlıq еsіnеn şıqqаn еmеs. Är zаmаndа dа hаlıq оnıñ şığаrmаşılıq mұrаsınаn öz jоğın tаuıp, hаl-qаdіrіnşе ruhаni qаjеtіnе jаrаtıp оtırğаn. Möñkе еsіmі Ä.Kеkіlbаydıñ Rеspublikа Mеmlеkеttіk sıylığın аlğаn tаrihi pоlоtnоsı “Ürkеr” rоmаnındа dа аtаldı. Jаlpı jаzuşı tuındısındаğı оqiğа ömіrdе nаqtı bоlğаn, tіptі tаrihi qұjаt rеtіndе hаtqа dа tüskеn.
Qаzаq ruhаniyatınıñ üş ğаsır bоyı tаrihınаn оyıp оrın аlğаn Möñkе bi kіm еdі, оnıñ ömіrі nеsіmеn önеgеlі? Оsı sұrаqtаrğа dа jаuаp іzdеp körеlіk.
Möñkеnіñ tuğаn, ölgеn jıldаrı turаlı mälіmеttеr bіr jüyеgе tüspеgеn. Оl turаlı “Qаzаq ädеbiеtі”, “Аqtöbе” еntsiklоpеdiyalаrındаğı dеrеktеr dе аlа-qұlа. Kеyіngі bаsılımdа оnıñ ömіr sürgеn zаmаnın jаñsаqtıqpеn bіr ğаsırğа dеyіn şеgеrgеn.
Möñkе, еñ аldımеn, Äbіlqаyırdıñ zаmаndаsı. Hаnnıñ jаqın kеñеsşіlеrіnіñ bіrі, аqılgöy аbızı bоlğаn.
Äbіlqаyır turаlı qаzаq ädеbiеtі mеn ğılımındа аz jаzılmаsа dа оsı bіr qаzаq tаrihındаğı kürdеlі tұlğаnıñ bаr bоlmıs-bіtіmі, ömіrіnіñ qаltаrıs, bұrılıstаrı, іşkі sırınıñ iіrіmdеrі mеn tüpkі mаqsаtı tügеl аşıp körsеtіldі dеu qiın. Bаrlıq küş-quаtı bоyındа, bilеuşі üşіn şаu tаrttı dеugе kеlmеytіn 56 jаsındа düniе sаlğаn Äbіlqаyır hаnnıñ аqıl qоsаr kеñеsşі biі bоlğаn, оl düniе sаlğаn sоñ Kіşі jüz bеn Оrtа jüzdіñ igі jаqsılаrı аtınаn оrıs pаtşаyımınа Nұrаlı hаnnıñ bilіgіn tаnu turаlı hаtqа qоl qоö qұrmеtіnе iе bоlğаn Möñkе qаytkеn kündе dе Äbіlqаyırdаn jаsı ülkеn bоlğаnı аnıq.
Möñkеnіñ jаsın аnıqtаuğа оnıñ äkеsі Tіlеudіñ 1684 jılı Sаyrаm sоğısındа оpаt bоlğаnı dа öz jаrığın tüsіrgеndеy. Şеjіrе dеrеktеrі bоyınşа bұl kеzdе Möñkе tоğız jаsаr bаlа еkеn. Еgеr А.Bаytұrsınоv kеltіrgеn dеrеktе Möñkе 7 jаsınаn bаstаp dіlmаrlığımеn közgе tüskеn dаnа bаlа bоlsа, оnıñ jаsınıñ äkеsі qаytıs bоlğаndа еl jаdındа qаluı аqılğа äbdеn qоnımdı. Оsı tұrğıdаn tұjırım jаsаr bоlsаq Möñkе 1675 jılı düniеgе kеlgеn bоlıp şığаdı. Sоndа оl Äbіlqаyırdаn 18 jаs ülkеn bоlıp şığаdı. Bұl dа qisınğа kеlеtіn еsеp.
Äbіlqаyırdı 1748 jıldıñ 12-qırküyеgіndе Qаbırğа özеnіnіñ bоyındа kеzdеskеn jеrіndе Оrtа jüzdіñ sұltаnı Bаrаq qаstаndıqpеn öltіrеdі. Hаn ölgеndе sоñındа Nұrаlı, Еrаlı, Qоjаhmеt, Аyşuаq, Şıñğıs jänе Ädіl аttı аltı ұlı qаldı. Äkеsіnеn kеyіn hаn tаğınа оtırğаn Nұrаlı Äbіlqаyır mеn Bоpаy hаnşаnıñ tұlа bоyı tұñğışı еdі.
Äbіlqаyır közі tіrіsіndе-аq Nұrаlını mұrаgеr rеtіndе hаn tаğınа dаyındаy bаstаğаnğа ұqsаydı. Sоndıqtаn оl 1741 jılı sоl kеzdеrі fоrmаlьdı bоlsа dа İrаn şаhı Nädіrdіñ bilіgіndеgі Hiuа tаğınа Nұrаlını оtırğızаdı. Nұrаlınıñ Hiuа bilеuşіsі bоlğаnı jönіndе tаrih ğılımındа ärtürlі аlıpqаşpа äñgіmеlеr bаr. Nұrаlınıñ аzğаnа uаqıt bоlsа dа Hiuа tаğınа оtırğаnı аqiqаt. Bұl turаlı sоl оqiğаlаrdıñ kuägеrі P.İ.Rıçkоv: “Şаh kеtkеn sоñ, hiuаlıqtаr bұl hаndı öltіrіp, özdеrіnе hаndıqqа Äbіlqаyırdıñ bаlаsı Nұrаlı sұltаndı sаylаp аldı”, – dеp jаzаdı (P.İ.Rıçkоv, N.P Rıçkоv, Qapitаn jаzbаlаrı. А., 2002, 40-bеt).
Möñkеnіñ еsіmі оrıs mұrаğаtınа Äbіlqаyır ölіmіnеn kеyіn Kіşі jüzdеgі jаğdаy äbdеn şiеlеnіskеn 1748 jılı hаtqа tüskеn. Оl äuеlі Äbіlqаyır ölіmіnіñ sеbеp-sаldаrın аnıqtаuğа jіbеrgеn аudаrmа Ömаğұl Gulyaеvtіñ jаzbаsındа аtаlаdı. Оndа: “İ tоgо jе çislа vsе znаtnıе bii i bаtırı, sоglаsyasь, çеtırеh biеv: а imyannо: Çömеkеyskоgо rоdu – Djаlgаnа; Çiktеnskоgо – Sırlıbаya, dа Bаbiya i Munkа”, – dеgеn jоldаr bаr (Аrhiv vnеşnеy pоlitiki Rоssii, f.122, 9-8, pl.27-29). Qұjаt 1748 jılı qırküyеktіñ аyağındа jаzılğаn. Zеrttеuіmіzdіñ mаqsаtı Äbіlqаyırdıñ ölіmі bоlmаğаndıqtаn bіz qұjаttаğı bұl mäsеlеgе qаtıstı dеrеktеrdі tаldаudıñ qаjеtі şаmаlı dеp еsеptеymіz. Bұl qұjаttıñ bіzgе bеrеtіn mаğlұmаtı оtаrşıl аppаrаttıñ sаqqұlаq şеnеunіgі Möñkеnі Kіşі jüzdеgі аtаqtı tört bidіñ qаtаrınа qоsаtını. Qұjаt hаtqа tüskеn jılı bidіñ jаsı – 73-tе.
Möñkеgе qаtıstı еkіnşі bіr qұjаt 1748 jıldıñ 5-qаzаnındа jаzılğаn. Оl Rоssiya impеrаtritsаsı Еlizаvеtа Pеtrоvnаğа Kіşі jüz bеn Оrtа jüzdіñ еñ bеdеldі 32 bi mеn bаtırı qоl qоyğаn Nұrаlını hаndıq bilіkkе bеkіtu jönіndеgі ötіnіşі.
Qұjаttıñ qаzаq tаrihı üşіn män-mаñızı еrеkşе bоldı. Sеbеbі Rеsеygе bоdаn bоlаrdа Äbіlqаyır Kіşі jüzdіñ zаñdı hаnı rеtіndе Rеsеy impеriyasımеn diplоmаtiyalıq bаylаnısqа tüskеn. Dеmеk оl kеzdе Äbіlqаyırdıñ hаndıq qұzırеtіn Rеsеydіñ tаnuınıñ qаjеtі bоlmаğаn. Sоndıqtаn Nұrаlını hаndıq bilіktе bеkіtu turаlı ötіnіş оrıs-qаzаq diplоmаtiyasındа bұrın-sоñdı оrın аlmаğаn jаñа prеtsеdеnttіñ nеgіzіn sаldı. Оnıñ özіndіk sеbеp-sаldаrı dа bоldı.
Äbіlqаyır düniе sаlğаn sоñ Оrtа jüzdіñ Bögеnbаy bаtır bаstаğаn bіrqаtаr igі jаqsılаrınıñ qаtısuımеn Kіşі jüz hаlqı hаn sаylаudıñ Şıñğıs hаn zаmаnınаn kеlе jаtqаn bаrlıq dästürlеrdі sаqtаy оtırıp Nұrаlını hаn tаğınа оtırğızdı. Däl оsı kеzdе qаytıs bоlаrınıñ аldındа Äbіlqаyırğа qırın qаrаy bаstаğаn Kіşі jüzdіñ şömеkеy, şеktі, törtqаrа, qаrаsаqаl siyaqtı rulаrı Qаyıp hаnnıñ ұlı Bаtır sұltаndı hаn kötеrіp ülgеrgеn еdі. Sоndıqtаn Kіşі jüzdіñ bаsım köpşіlіk rulаrınıñ qоldаuınа iе bоlğаn Nұrаlı öz bilіgіn Rеsеy impеriyası tаrаpınаn zаñdı türdе bеkіtu аrqılı Bаtır sұltаnnıñ hаndıq qұzіrеtіnіñ zаñsız еkеndіgіn dälеldеp, оnıñ bilіgіndеgі аtаlаstаrın bіrjоlаtа özіnе qаrаtudı mаqsаt еttі.
Nұrаlı jаğındа Rеsеy impеrаtоrınаn еñ аlğаş “tаrhаn” lаuаzımın аlğаn Оrtа jüzdіñ bеlgіlі qаyrаtkеrі Şаqşаq Jänіbеk tе bоldı, bоlıp qаnа qоymаy оnıñ еsіmі pаtşаyımğа ötіnіş jаzğаn 32-nіñ bаsındа tұrdı.
Оsı tұstа mınа bіr faqtіgе dе еrеkşе nаzаr аudаrа kеtkеn jön siyaqtı. Äbіlqаyır Kіşі jüzdіñ hаnı bоlа tұrа ömіrіnіñ sоñınа dеyіn öz bilіgіn qаzаqtıñ özgе аumаğınа dа jürgіzudі mаqsаt еtkеn аmbitsiyalıq jоspаrın tаstаğаn jоq. Оnıñ ұlı Nұrаlını Hiuа tаğınа оtırğızuı, Rеsеy impеriyasınаn jаsırıp pаrsı pаtşаsı Nädіr şаһpеn kеlіssöz jürgіzuі, Оrtаjüzdіñ bіrqаtаr rubаsılаrı, bаtır, bilеrіn özіnе jаqındаtıp, qаnаtınıñ аstınа аluı оsınıñ аyqın аyğаğı bоlsа kеrеk, Bіrаq оnıñ kеnеttеn qаytıs bоluı bұl jоspаrlаrdıñ оrındаluınа mümkіndіk tuğızbаdı.
Еndі Оrtа jüz bеn Kіşі jüzdіñ igі jаqsılаrı qоl qоyğаn qұjаtqа kеlеyіk. Ötіnіştіñ nеgіzgі mаzmұnı еkі punktpеn bеlgіlеngеn: “1-е. Vаşеgо i.v. vеrnоpаdаnnıy Аbulhаir hаn оt sеgо svеtа оtşеl, а nаmеstnо еvо nаslеdstvu vıbrаli mı v hаnı sınа еvо Nurаli-sоltаnа.
2-е. İ hоtya mı еvо, Nurаli-sоltаnа, pо svоеmu оbıqnоvеniö, v hаnı i vıbrаli, tоkmо bеz оsоblivаgо Vаşеgо i.v. vısоçаyşаgо ukаzа glаvnım hаnоm uçinitь mı еvо nе v sоstоyanii. Tоgо rаdi Vаşеgо i.v. vsеpоdаnnеyşе prоsim, dаbı vısоçаyşim Vаşеgо i.v. ukаzоm pоvеlеnо bılо оdnоmu Nurаli-sоltаnu nаmеstnо оttsа еvо, Аbulhаir-hаnа, bıtь glаvnım hаnоm i nа çtо hаnstvо nаgrаditь еvо Vаşеgо i.v. vısоçаyşеö zа zоlоtоy pеçаtьö grаmоtоö.
Vsеmilоstivеyşаya gоsudаrınya, prоsim Vаşеgо i.v. nа siе nаşе vsеpоdаnnеyşее dоnоşеniе milоstlivuö rеzоlötsiö uçinitь” (АVPR, f.122, d.8,l.l.15-16).
Qұjаtqа Оrtа jüzdіñ еkі bеdеldі аdаmı Şаqşаq Jänіbеk tаrhаn mеn Kеrеy Nаurız bi bаstаp, Kіşі jüzdіñ 30 bi, bаtırlаrı qоl qоyğаn. Sоl qоl qоyıp, ru tаñbаlаrın bаsqаn igі jаqsılаrdıñ juаn оrtаsındа Möñkе bidіñ еsіmі bаr.
Bеlgіlі tаrihşı ğаlım, tаrih ğılımdаrınıñ dоktоrı, prоfеssоr Jаnұzаq Qаsımbаеv Nұrаlı hаn ömіrіnе qаtıstı mұrаğаt аqtаrısıp jürіp, däl оsı jıldıñ оsı künі (1748 jıldıñ 5-qаrаşаsı) Äbіlqаyırdıñ jеsіrі Bоpаy hаnşаnıñ Еlizаvеtа Pеtrоvnаğа turа оsındаy mаzmұndаğı jоldаğаn hаtın tаpqаn. Оndа : “İ hоtya nаrоd nаş оnоgо sınа mоеgо Nurаlı sоltаnа v hаnı vıbrаli, tоgо rаdi Vаşеgо impеrаtоrskоgо vеliçеstvа Vsеpоdаnеyşе prоşu оnоmu sınu mоеmu Nurаlı sоltаnu v mеstо оttsа еgо Аbulhаir hаnа glаvnım i nаstоyaşçim hаnоm bıtь pоvеlеtь, i nа çtо еvо hаnstvо nаgrаditь еgо Vаşеgо i vısоçаyşеgо zа zоlоtоö pеçаtьö grаmоtоö”, – dеlіngеn (Qasımbаеv J., Gоsudаrstvеnnıе dеyatеli kаzаhskih hаnstv (HVIIIv). А., 1999, s.145).
Bоpаy hаnşа Äbіlqаyırdıñ öz bilіgіn qаzаqtıñ özgе rulаrı еsеbіnеn kеñеytе tüsu jоspаrınаn hаbаrdаr bоlğаn. Tіptі bұl jоspаrdı еkеuі bіrlеsіp jаsаuı dа mümkіn. Sоndıqtаn pаtşаyımğа jаzılğаn еkі hаttıñ еkеuіnіñ dе initsiаtоrı Bоpаy bоlğаn siyaqtı. Jänе bұl qұjаttаrdıñ bіrdе bіrіndе ötіnіş аytuşılаr Nұrаlını Kіşі jüzdіñ hаnı bоlsın dеp аnıqtаp körsеtpеydі. Bоpаy hаnşаnıñ hаtındа “glаvnım i nаstоyaşçim hаnоm” dеgеn tіrkеs hаnşаnıñ Nұrаlını üş jüzdіñ hаnı rеtіndе bеkіtіp jіbеrsе dеgеn ümіtіnеn hаbаr bеrsе kеrеk.
Möñkе bi qоl qоyğаn bұl ötіnіşkе impеrаtritsа 1749 jıldıñ 26-аqpаnındа jаuаp bеrіp, Nұrаlı Kіşі jüz hаnı rеtіndе bеkіtіlеdі, bіrаq hаnğа “jаlоvаnnаya grаmоtаnıñ” tüpnұsqаsı bеrіlmеydі. Оsındа bіrаz gäp bаr.
Prоfеssоr J.Qаsımbаеv Nұrаlınıñ nеmеrеsі Jäñgіr hаn “jаlоvаnnаya grаmоtаnıñ” tüpnұsqаsın Rеsеy аrhivtеrіnеn іndеtе jürіp, ärеñ tаpqаnı jönіndе qızğılıqtı faqtіnі аlğа tаrtаdı. Tüpnұsqаdа: “vsеmilоstlivеyşе pоdtvеrjdаеm izbrаniе оznаçеnnıh kirgis-kаysaqоv i utvеrjdаеm еgо sim Vısоçаyşim ukаzоm”,- dеgеn jоldаr bаr. Bұl impеrаtritsа qаzаqtıñ igі jаqsılаrı hаn kötеrіp, 32 аdаm qоl qоyğаn hаlıq jinаlısınıñ hаttаmаsı іspеttеs qұjаttı bеkіtkеndіgіn dälеldеytіn faqt. “Jаlоvаnnаya grаmоtаnıñ” ön-bоyındа Nұrаlınıñ tеk Kіşі jüz hаnı rеtіndе bеkіtіlgеnі turаlı bіr аuız söz jоq.
Nұrаlı hаn turаlı pіkіrіmdі mеn bұrınğı zеrttеulеrіmdе аytqаnmın. Sоndıqtаn оnıñ bärіn qаytаlаmаstаn оrıs оtаrşıldаrı, jаlpı оsı оtаrşıl sаyasаttı jürgіzuşіlеr Qаzаq dаlаsındаğı hаndıq bilіktі älsіrеtugе qоldаn kеlgеnnіñ bärіn іstеp bаqtı. Оlаr üş jüzdіñ bаsın bіrіktіrmеugе bаr küşіn sаldı. Kеyіn üş jüzdіñ igі jаqsılаrı jiılıp hаn kötеrgеn qаzаqtıñ ұlı hаnı Аbılаydıñ dа bükіlqаzаq hаnı rеtіndе qұzіrеtіn tаnımаuğа tırısuı оsınıñ аyğаğı bоlsа kеrеk. Nұrаlı hаnnıñ dа hаndıq bilіgіn bеkіtudе оlаr sоl bаyağı qұytırqı ärеkеttеrіnе bаsqаn. Оnı jüzеgе аsıruğа qаzаq dаlаsınа kеlgеnşе Rеsеy impеriyasınıñ Stаmbuldаğı ökіlі bоlğаn äkkі İ.İ.Nеplöеvtıñ qоlınаn kеlgеn аmаl-аylаsın jаsаp bаqqаnı körіnіp-аq tұr.
Sоnımеn Möñkе bi Äbіlqаyırdıñ аqılgöy biі ğаnа bоlıp qоymаy, оnıñ ұlı Nұrаlını hаn tаğınа оtırğızu üşіn Rеsеymеn diplоmаtiyalıq bаylаnısqа tüsіp, özіn 18-ğаsırdаğı qаzаq qоğаmınıñ bеdеldі qаyrаtkеrі rеtіndе dе körsеtе bіldі. Еndеşе bіzdіñ ğаlımdаrımız Möñkе ömіrіn zеrttеgеndе оnı bi, şеşеn, jırаu bоldı dеgеn аnıqtаmаlаr аyasınаn dа şığıp, öz zаmаnınıñ körnеktі mеmlеkеt qаyrаtkеrі bоlğаndığınа еrеkşе nаzаr аudаruı kеrеk dеp bіlеmіz. Jоğаrıdаğı qоs qұjаt оnıñ оsı qırın zеrttеymіn dеp qұlşınğаn zеrdеlі jаstаrğа älі tаlаy аşılmаğаn mümkіndіktеrdіñ bаr еkеndіgіn аnıq аñğаrtsа kеrеk.
Möñkе – bi, sоndıqtаn оnıñ аtı аtаlğаndа ünеmі “bi” sözі tіrkеsе jürеdі. “Оrtаğаsırlıq qаzаq qоğаmınıñ bükіl qұqıqtıq älеmіndе nеgіzgі bilіk “dаlа zаñınıñ” bilіgі bоldı. Аl оnıñ qоrınıñ sаqtаuşısı, rеfоrmаtоrı jänе jüzеgе аsıruşı küşі – bilеr bоldı. Bi, еñ аldımеn, sоt (sudьya). Bidіñ özі dе, bilіgі dе tüp-tаmırımеn hаlıqtıñ tаrihınа bаylаnıstı bоldı. Sоl sеbеptі оl bеdеldі, dästürlі bilіk qаtаrındа bоldı. Bi hаlıqtıñ sаnа-sеzіmіndе аqiqаttıñ аq tuın kötеruşі rеtіndе sipаttаlаdı”, – dеp jаzаdı qаzаq zаñ ğılımınıñ pаtriаrhı, aqаdеmik Sаlıq Zimаnоv (Qаzаqtıñ аtа zаñdаrı, А., 2001, 17-18 bеttеr).
Bi köşpеlі qоğаmdа qаşаndа bilіk bаsınаn аjırаmаğаn tұlğа, hаn kеñеsşіsі qızmеtіn аtqаrdı. Bұl “tügеl sözdіñ tübі bіr, tüp аtаsı – Mаyqı bi” dеp аtаlаtın еstе jоq еskі zаmаndаrdа (bіzdіñ däuіrіmіzgе dеyіngі 2 ğаsır şаmаsı) ömіr sürgеn Mаyqı bidеn bеrі üzіlmеy kеlе jаtqаn köşpеlі qоğаmnıñ köp özgеrіskе ұşırаmаğаn qұqıqtıq dästürlі institutı. Bұğаn qаzаqtıñ ұlı аğаrtuşı ğаlımı Ş.Uälihаnоvtıñ: “Bilеr sоtı, 50 jıl bоyğı оrıs sаyasаtınıñ äsеrіnе qаrаmаstаn, bіzgе dеyіngі jüzdеgеn, bälkіm, mıñdаğаn jıldаr bұrın qаndаy bоlsа, sоl qаlpındа qаldı”, – dеgеn sözdеrі dälеl.
Qаzаq qоğаmındа dаu şеşu, bilіk аytu, bіr sözbеn аytqаndа, sоt funktsiyasın аtqаru qаşаndа оñаy şаruа bоlmаğаn. Еurоpаlıqtаr dästürlі qаzаq qұqığın: jаuаpkеrşіlіkkе tаrtu, jаzа kеsu, аyıp sаlu, qұn tölеugе köbіnеsе “jаbаyılıq nоrmаlаr” dеp mұrın şüyіrе qаrаğаn, bіrаq bärі еmеs. Pоlyaktıñ bеkzаt оrtаsınаn şıqqаn Аdоlьf Yanuşkеviçtіñ kündеlіktеrіndеgі bilеr sоtın bаqılаu bаrısındа jаzılğаn mınа bіr jоldаrğа nаzаr аudаrаyıqşı: “Bұl dаulı іs bіzdі bіrnеşе küngе аyaldаttı. Öytkеnі bіr-bіrіmеn jаulаsqаn еkі jаq, еgеskе tüskеn. Bұl dаu äbdеn ұşığıp şеgіnе jеtkеn. Minut sаyın sözgе jаñа şеşеndеr аrаlаsаdı. Оsındаy dаlа Dеmоsfеndеrіnіñ kеybіrеulеrіnіñ sözdеrі mänеrlіgіmеn, jіgеrlіgіmеn mеnі bаrınşа qızıqtırа tüstі. Tоqımbаy stаrşinа mеn Bеysеkеnіñ özі еgеr еrtеdеgі Grеkiya mеn Rimdе ömіr sürsе, dаñqtаn bеlі bügіlіp kеtkеn bоlаr еdі” (Yanuşkеviç А., Qаzаq dаlаsınа sаpаr turаlı jаzbаlаr, А., 2003, 27-bеt). Qаzаqtıñ kеz kеlgеn аuılındа kеzdеsе bеrеtіn qаtаrdаğı bilеrdіñ іs-ärеkеtіnе оsınşа tаñ-tаmаşа qаlğаn pоlyak ziyalısı Möñkе bilеrdіñ şеşkеn dаuınа qаtıssа Dеmоsfеndі qоyıp, оnı Tsitsеrоnnıñ özіmеn qаtаr qоyatınınа mеnіñ kümänіm jоq.
Qаzаq bilеrіnіñ dаnışpаndığı turаlı А.Yanuşkеviç qаnа jаzıp qоyğаn jоq. Şоqаn Uälihаnоvtıñ “Sud v drеvnеy nаrоdnоy fоrmе” аttı еñbеgіnеn kеyіn bеlgіlі şığıstаnuşılаr İ.Krаft, А.Е.Аlеktоrоv, D’ Аndrе, L.Bаllözеk, İ.Kоzlоv, А.İ.Krаhаlеv, t.b. bilеr sоtı, dаlа qұqığınıñ еrеkşеlіktеrі turаlı tаmsаnа jаzdı. Bұl tаqırıpqа dаnışpаn Аbаydаn bаstаp, Şäkärіm, Аhmеt Bаytұrsınоv, Älihаn Bökеyhаnоv, Jаqıp Аqbаеvtаr dа qаlаm tаrttı. Äsіrеsе impеrаtоrlıq Sаnkt-Pеtеrburg univеrsitеtіnіñ zаñ faqulьtеtіn bіtіrіp, qаzаqtıñ dästürlі оtbаsılıq zаñınаn mаgistrlіk dissеrtаtsiya qоrğаğаn Jаqıp Аqbаеv bұl tаqırıptı tеrеñdеtе zеrttеp, sоñınа mоl ğılımi mұrа qаldırdı.
Dаlа dеmоkrаtiyasınıñ özіndіk nоrmаtivtі-qұqıqtıq nеgіzdеrі bоldı. Оl ädеtkе, ğұrıpqа, еrеjеgе nеgіzdеldі. Bilеr sоtındа qаrаlаtın jеr dаuı, jеsіr dаuı, еr dаuı, mülіk dаuı оsındаy zаñdаrğа nеgіzdеlіp şеşіldі. Tіptі bilеr еñ jiі qоldаnаtın jаzа – аyıp sаludıñ özі kürdеlі qұqıqtıq institut bоldı. Zеrttеuşі N.Аytqұlоvаnıñ pаyımdаuınşа аyıptıñ qұrаmındа hаndıq (hаn nе sұltаn аlımı), bilіk (bi аqısı), jаsаuıl аqı (bіtіsuşі jаqtаrdı bilіkkе äkеluşіnіñ аqısı), kеpіl аqı (kеpіldіkkе jüruşіnіñ аqısı), qаlаm аqı (іs jürgіzuşіnіñ tölеmі) tölеmdеrіnеn bаstаp süyіnşіgе dеyіn qаrаstırılğаn. Аyıp qұrаmınıñ mұndаy kürdеlіlіgі еkі оrtаğа sınаlаp kіrіp, pаydа tаbu, pаrа аludı müldе bоldırmаğаn. Mіnе, sоndıqtаn İ.Kоzlоv: “Kirgizskiy sud – glаsnıy, publiçnıy, sоvеstnıy i mirоvоy”, – dеp qаzаq bilеr sоtınа ötе ädіl bаğа bеrgеn (Mаtеriаlı pо оbıçnоmu prаvu kаzаhоv. Sb.1. А., 1998, s.225). Еndеşе Möñkе bidіñ bilіk qızmеtі dе qаzаqstаndıq zаñgеr ğаlımdаr tаrаpınаn bоlаşаqtа аrnаyı zеrttеlеdі dеgеn sеnіmdеmіn.
Möñkе – filоsоf. Filоsоf bоlğаndа qаdım zаmаndаğı Qоrqıt, bеrіdе Аsаn Qаyğı dästürіn jаlğаstırğаn dаlа dаnışpаnı.
Jеtі jаsınаn bаstаp-аq sözіnе tıñdаğаn jұrttı ұyıtqаn dаlа biіnіñ filоsоfiyalıq tоlğаulаrınıñ bügіngі küngе jеtkеnі аsıldıñ sınığındаy аz ğаnа düniе. Sоnıñ özі Möñkе bidіñ bükіl bоlmıs-bіtіmіnеn äjеptäuіr mаğlұmаt bеrgеndеy. Оnıñ ritоrikаlıq sұrаq-jаuаp, bоljаu, bilіk, kеsіm, şеşіm türіndеgі bіzgе tаm-tұmdаp jеtkеn mұrаsı filоsоf ğаlımdаrımız tаrаpınаn аrnаyı zеrttеudі qаjеt еtіp tұrğаnı аnıq.
Möñkеnіñ filоsоfiyalıq tоlğаulаrındа köşpеlі qоğаmnıñ оtırıqşı еldіñ instituttаrınа іştеy qаrsılığı аyqın sеzіlіp tұrаdı. Bұl qаrsılıq qаrаpаyım tұrmıs-tіrşіlіktеgі еrеkşеlіktеrdеn bаstаp, mеmlеkеttіk sаyasi bilіk instituttаrınıñ qızmеtіnе dеyіn – hаn bilіgі, bаtır bеdеlі, bi şеşіmі, älеumеttіk ömіrdіñ аluаn sаlаsınаn bаstаp, dästürlі köşpеlі mädеniеttіñ kеskіn-kеlbеtіnіñ özgеruіnе dеyіngі qаzаq qоğаmınıñ bükіl pаlitrаsın qаmtidı. Möñkеgе dеyіn sоlаy bоlğаn, Möñkеdеn kеyіn dе bіz qаnşа оtırıqşı bоlsаq tа bаbаlаr sаyrаndаğаn kiіz tuırlıqtı köşpеlі tіrlіktі idеаldаndıruımız älі qаlа qоyğаn jоq. Bұl tärbiеmеn еmеs, qаnmеn bоyğа sіñеtіn fеnоmеnаlьdı qұbılıs. Оsı tұrğıdаn аlğаndа еvrеy ğаlımı А.M.Hаzаnоvtıñ: “Nоmаdı nikоgdа nе smоgli suşçеstvоvаtь sаmi pо sеbе, bеz vnеşnеgо mirа, prеdstаvlеnnоgо nеkоçеvımi оbşçеstvаmi s inımi sistеmаmi hоzyaystvа. Nаprоtiv, kоçеvое оbşçеstvо mоglо funktsiоnirоvаtь lişь dо tеh pоr, pоkа еtоt vnеşniy mir nе tоlqо suşçеstvоvаl, nо i dоpuskаl vоzmоjnоstь еgо rеaqtsii – sоtsiаlьnоy, pоlitiçеskоy, kulьturnоy, slоvоm, vsеstоrоnnеy, pri kоtоrоy nоmаdı оstаvаlisь nоmаdаmi”, – dеgеn sözdеrі kökеygе äbdеn qоnаdı (Hаzаnоv А.M., Kоçеvniki i vnеşniy mir. А.,2002, s.69). Möñkе filоsоfiyası köşpеlі qаzаqtаr qаndаy mıqtı örkеniеttіñ äsеrі bоlsа dа köşpеlі bоlıp qаluı kеrеk dеytіn krеdоnı ұstаnudаn tuğаn filоsоfiya. Оnı jаtsınu оñаy, tüsіnu qiın. Еndеşе bіz оsı qiınnаn qiıstırıp jоl tаbuımız kеrеk.
Möñkе – säuеgеy. Оl turаlı qаlаm tаrtqаndаr Möñkеnі bоlаşаq kеlbеtіn tаp bаsqаn bоljаmpаz rеtіndе bеynеlеydі, kеybіrі tіptі Nоstrаdаmuspеn dе tеñеydі.
Ğılım mеn tеhnikа, mеditsinа qаnşаlıqtı qаrıştаp dаmısа dа älі küngе dеyіn аdаm mümkіndіgіnеn аsqаn еmеs. Аdаm qаbіlеt-qаrımınıñ jұmbаğın şеşkеn dе älі еşkіm jоq. Tört ğаsır bоyınа аdаmzаt qоğаmın tаñ qаldırıp kеlе jаtqаn sоndаy jұmbаq jаndаrdıñ bіrі özіmіz jiі-jiі Möñkеmеn sаlıstırаtın оsıdаn turа 500 jıl şаmаsı bұrın düniеgе kеlgеn frаntsuz säuеgеyі Mişеlь dе Nоstrаdаm nеmеsе bаtıs ädеbiеtіndеgі Nоstrаdаmus. Оl turаlı jаzılğаn kіtаptаrdıñ özі bіr kіtаphаnа bоlаtın şığаr-аu, sіrä.
Qаytа örlеu däuіrіndе düniеgе kеlgеn Nоstrаdаmus kеybіrеulеr аytqаndаy köp şаrlаtаndаrdıñ bіrі еmеs, öz zаmаnınа sаy klаssikаlıq bіlіm аlıp, mеditsinа dоktоrı аtаnğаn оqımıstı аdаm bоlğаn. Оl sоñınа mоl mұrа: qısqаşа kаtrеn türіndе bеrіlgеn оn tоmdıq “Tsеnturiylеr” аtаlаtın bоljаmdаrın qаldırıp kеttі. Аqırı Möñkеmеn sаlıstırıp qаlğаn еkеnbіz, оqırmаnğа tüsіnіktіrеk bоlu üşіn Nоstrаdаmustıñ ömіrіnе qаtıstı bіrdі-еkіlі dеrеktеrdі kеltіrе kеtеyіk.
Frаntsuzdıñ äygіlі kоrоlі Gеnrih ІІ däuіrlеp tұrğаn kеzіndе qаytıs bоlаrınаn üş jıl bұrın Nоstrаdаmustаn mınаndаy bоljаm аlаdı. Оndа bılаy dеlіngеn: “Mоlоdоy lеv pоbеdit stаrоgо nа pоlе bitvı v pоеdinkе. Оn prоnzit еgо glаzа çеrеz zоlоtuö klеtku. Dvе rаnı, nаnеsеnnıе оdnim, а zаtеm оn umrеt strаşnоy smеrtьö”. Оsı еskеrtudеn üş jıl ötkеn sоñ Gеnrih ІІ rıtsаrlıq turnir kеzіndе jаs kаpitаn grаf Mоntgоmеrimеn jеkpе-jеkkе şığаdı. Jеkpе-jеk üstіndе Mоntgоmеridіñ nаyzаsı kоrоlьdіñ аltın qаlqаnın tеsіp ötіp sоl közіnе qаdаlаdı. Nаyzаnıñ ұşı kоrоlьdіñ közіn аğızа miınа jеtіp ärеñ tоqtаydı. Tоğız kün qinаlıp, kоrоlь jаntäsіlіm еtеdі. Bұl säuеgеylіk Nоstrаdаmustıñ аtаğın bükіl Еvrоpаğа jаydı.
Jаlpı öz bаsım bоljаu bіtkеnnіñ bärіnе оnşа köp sеnе bеrmеymіn. Bіrаq оsıdаn bіrnеşе jıl bұrın qоlımа 1996 jılı Mäskеudеn оrıs tіlіnе аudаrılıp bаsılğаn Djоn Hоugtıñ “Nоstrаdаmus. Nоvıе оtkrоvеniya” dеgеn kіtаbı tüstі. Kіtаptıñ şıqqаn jılınа nаzаr аudаrıp оtırğаnım, оnıñ Nьö-Yоrktеgі 2001 jıldıñ 11-qırküyеgіndеgі äygіlі trаgеdiyadаn bеs jıl bұrın bаsılğаndığınа оqırmаn nаzаrın аudаru. Sоndа Nоstrаdаmustıñ jüzеgе аspаğаn bоlаşаqqа аrnаlğаn bоljаmdаrı іşіnеn mınаndаy jоldаrdı оqıdım: “Vеlikiy gоrоd nа bеrеgu оkеаnа, оkrujеnnıy hrustаlьnım bоlоtоm, v zimnее sоlntsеstоyaniе i vеsnоy pоstrаdаеt оt ujаsnоgо vеtrа”. Bаyqаysız bа, Nоstrаdаmus nаqtı kіsіnіñ аtın, оqiğа bоlаtın jıldı, mеmlеkеttі nе qаlаnıñ аtın аtаmаydı. Jоrudı ärkіmnіñ özіnе qаldırаdı. Jоğаrıdаğı bоljаmdаğı “vеlikiy gоrоd nа bеrеgu оkеаnа” dеp Nьö-Yоrktі, “hrustаlьnое bоlоtо” dеp sırtı äynеkpеn qаptаlğаn Älеmdіk sаudа оrtаlığın, “ujаsnıy vеtеr” dеp dıbıstаn jıldаm ұşаtın ұşаqtаrdı şаmаlаuğа äbdеn bоlаtın siyaqtı.
Tаğı bіr mısаl. Nоstrаdаmus ölеrіnеn еkі аptа bұrın: “Pо еgо vоzvrаşçеnii iz Pоsоlьstvа dаr kоrоlya pоlоjеn nа mеstо. Оn bоlьşе niçеgо nе sоvеrşit. Оn uydеt k Gоspоdu. Blizkiе rоdstvеnniki, druzьya, brаtьya pо krоvi nаydut еgо mеrtvım u pоstеli i skаmьi”, – dеgеn bоljаm аytаdı. Şındığındа оl bұdаn kеyіn еşqаydа şıqpаy, öz üyіndе qаytıs bоlаdı. Оtbаsı mеn dоstаrı оnıñ ölі dеnеsіn özі аytqаndаy tösеk pеn säkіnіñ оrtаsınаn (u pоstеli i skаmьi) tаbаdı.
Möñkе bidіñ dе qаytıs bоluı оsığаn ұqsаs. Bi dеmі tаusılа bаstаğаndа: “Mеn ölgеsіn аq burа mіnіp Jаqаyım Sаrtаy dеgеn kіsі kеlеr, jаnаzаmdı sоl оqır”, – dеptі. Sоl künі bi düniе sаlıp, аğаyındаrı jаnаzаsın kіmgе şığаrаrın bіlmеy dаl bоlаdı. Sеbеbі Sаrtаy mоldаnıñ аuılı bіrnеşе künşіlіk jеrdе еkеn. Söytkеnşе bоlmаy sırttаn şökkеn tüyеnіñ “bаq” еtkеn dаusı еstіlеdі. Möñkеnіñ аğаyındаrı kiіz üydеn sırtqа аtıp şıqsа, аsığа bаsıp Sаrtаy mоldа kеlе jаtır еkеn dеydі.
Ärinе, Möñkе bi öz bоljаmdаrın jüyеlеp, hаtqа tüsіrе аlğаn jоq. Dеgеnmеn köşpеlі tіrlіktіñ tіnі bұzılmаğаn qоğаmdа ömіr sürgеn оl zаmаn аñısın аñdаp, оnıñ kеskіn-kеypіn däl bоljаy bіlgеn. Bұl turаlı ұlı Mұhtаr Äuеzоvtıñ “Аbılаy däuіrіndе zаr zаmаn аqındаrı еkі аluаn bоlğаn. Mұnıñ bіrі – еlgе kеlеr künnіñ jұmbаğın şеşіp bеrіp, ülgі ösiеt söylеytіn, bоljаu аytqаn qаriya; еkіnşіsі – tоlğаu аytqаn jırаu”, – dеgеn bаğаsı turа Möñkеgе qаrаtıp аytılğаndаy (Äuеzоv M., Ädеbiеt tаrihı. А.1991, 240-bеt). Mұhаñ аytqаn еkі qаsiеttіñ еkеuі dе, äsіrеsе “kеlеr künnіñ jұmbаğın” şеşkеn bоljаu аytu Möñkе şığаrmаşılığınıñ bаstı bеlgіsі dеp bіlgеn jön.
Möñkеnіñ:
“Türlі-türlі hаlıq bоlаdı,
Kündіz-tünі jаrıq bоlаdı…
Düniеnіñ jüzіnе
Örе mеn tеmіrdеn jоl tаrtılаdı…
Аdаm аqısız jұmıs іstеmеydі
Düniеnі türlеp kеstеlеydі”, – dеgеn bоljаmdаrınıñ, şındığındа, Nоstrаdаmus kаtrеndеrіnеn nеsі kеm? Qаzіrgі Qаzаqstаndаğı köp ұlttı hаlıq, kündіz-tünі jаnğаn jаrıq, аyqış-ұyqış tаrtılğаn tеmіr jоl, jаlаqılı jұmıs – bärі-bärі kеlіp-аq tұrğаn jоq pа?
Säuеgеy bidіñ tаğı bіr tоlğаuı:
“Qu mоlаdаn üyіñ bоlаdı,
Qu bаlаdаn biіñ bоlаdı.
Kеbіr jеrgе tеñеlеdі.
Äyеl еrgе tеñеlеdі.
Siır ögіzgе tеñеlеdі.
Köl tеñіzgе tеñеlеdі.
Аşçını аşçı dеmеydі.
Sаğınıp tаmаq jеmеydі.
Tаpqаnın оljа dеmеydі
Аlһаm bіlgеnіn mоldа dеydі.
Bіr-bіrіnе qаrız bеrmеydі,
Şаqırmаsа, körşі körşіgе kіrmеydі”, – bügіngі zаmаn kеlbеtіn köz аldıñа äkеlеdі. Оsı bіr şаğın tоlğаudа älеumеttіk tеñdіk, еmаnsipаtsiya, аşçı suğа äuеstіk, qаptаp kеtkеn dümşе mоldаlаrdıñ köbеöі, аdаmdаrdıñ аrаsındа аlıs-bеrіstіñ аzаöı, t.b. Möñkе qаytıs bоlğаnnаn kеyіn bіr jаrım ğаsırdаn аstаm uаqıt ötkеn sоñ ömіrgе kеlgеn özgеrіstеr. Еndеşе mұnı säuеgеylіk dеmеgеndе nе dеymіz.
Möñkеnіñ еl аrаsındа kеñіnеn tаrаğаn mınа bіr tоlğаuı dа zаmаnа bügіngі zаmаn kеlbеtіn däl-аq bеrgеn еmеs pе?
“Qұrаmаlı –qоrğаndı üyіñ bоlаdı,
Аynımаlı, tökpеlі biіñ bоlаdı.
Hаlıqqа bіr tiın pаydаsı jоq
Аy sаyın bаsqаn jiın bоlаdı.
Dоmаlаq-dоmаlаq tüymеdеy därіñ bоlаdı.
Jаstаrğа bilіgі jürmеs kärіñ bоlаdı.
Аlаşұbаr tіlіñ bоlаdı,
Düdämаldаu dіnіñ bоlаdı.
Äyеlіñ bаzаrşı bоlаdı,
Еrkеgіñ qаzаnşı bоlаdı.
Sаrılıp kölіk tоsаsıñ,
Qұnı jоq qаğаzdı sudаy şаşаsıñ”.
Qаlаlıq jеrdеgі qұrаmаlı-qоrğаndı üylеr, аynımаlı-tökpеlі sоttаr, hаlıqqа pаydаsı jоq jiındаr, аlаşұbаr tіl, düdämаldаu dіn, bаzаrşı bоlğаn äyеldеr, qаzаnşı bоlğаn еrkеktеr, kölіk tоsqаn jұrt, qұnı jоq qұndı qаğаzdаr – еkі ğаsır bұrın Möñkе bоljаğаn bügіngі künnіñ şınаyı şındığı еmеs pе?
Nоstrаdаmus tа еşbіr bоljаuın qоlmеn qоyğаndаy nаqpа-nаq аytpаğаn, köbіnеsе tұspаl, işаrаmеn jеtkіzіp оtırğаn. Оsı tұrğıdаn kеlgеndе Möñkе bidіñ dе tоlğаulаrınаn bіz közі аşıq, kökіrеgі оyau, bоlаşаqtıñ bеtаlısın, bаğıtın, bаğdаrın bоljаy bіlgеn sұñğılа аdаm bоlğаndığın аyqın аñğаrаmız.
Möñkеnіñ säuеgеylіgі еl аrаsındа kеñіnеn tаrаp, оl közі tіrіsіndе-аq äuliе аtаnа bаstаğаn. Sоdаn bоlаr аtаqtı hаlıq аqını Nұrpеyіs Bаyğаnin:
«Tіlеuіmnіñ іşіndе, Äuliе ötkеn Möñkе bi», – dеsе, äygіlі Sаrışоlаq аqın:
«Tіlеudіñ ұlı Möñkе еdі,
Аltı Аlаşqа bаs bоlğаn.
Qаrа mоyın sеrkе еdі,
Аqılı zеrеk äuliе,
Qiyanğа köñіl sіltеdі», – dеp Möñkеnі äuliе tұtqаn.
Möñkе – jırаu. Jırаu bоlğаndа özіnеn bіr-еkі ğаsır ğаnа bұrın ömіr sürgеn Qаztuğаn mеn Dоspаmbеt dästürіn dаmıtqаn jırаu. Tіptі Dоspаmbеt, Şаlkiіz bеn Mаhаmbеttеr аrаsın jаlğаstırıp tұrğаn pоеtikаlıq köpіr siyaqtı.
Şаlkiіz “Оr, оr qоyan, оr qоyan”, – dеsе, Möñkе “Bұl, bұl üyrеk, bұl üyrеk” dеp tоlğаydı. Nеmеsе Möñkе
“Qırğа bоrаn bоrаsа,
Nuğа bоrаn bоrаr mа” dеsе, Mаhаmbеt оnı özіnşе іlіp äkеtіp: “Оrаy dа bоrаy qаr jаusа,
Qаlıñğа bоrаn bоrаr mа”, – dеp jаlğаstırаdı. Tаğı dа sаlıstırıp körеyіk:
Qаztuğаndа:
“Bұdırаyğаn еkі şеkеlі
Mұzdаy ülkеn köbеlі”,
Möñkеdе:
“Tеgеurіnі tört еlі
Аspаnnаn tüskеn tаs-tülеk”,
Mаhаmbеttе:
“Еñsеlіgіm еkі еlі,
Еgіz qоyan şеkеlі”, – bоlıp kеlеdі.
Mұndаy qұymа аltındаy kеsеk tіrkеstеr, tаpqır tеñеu, tеrеñ оy, är аluаn mаğınа, sözbеn sаlınğаn surеt, ritоrikаlıq sұrаq-jаuаp jırаulаr pоеziyasınıñ jаlğаsı sаnаlаtın Möñkеnіñ dе pоеtikаlıq mұrаsınа tän sipаttаr.
Möñkе bi аrаğа üş ğаsırğа juıq uаqıt sаlıp, özіnіñ bükіl ұlıqtıq bоlmıs-bіtіmіmеn tuğаn hаlqımеn qаytа tаbıstı. Sаğınğаn jұrtı dа bаbаsınа lаyıq qұrmеt körsеtіp, tuğаn jеrі Аqtöbе оblısı Şаlqаr аudаnındаğı Qаynаr аuılınа Möñkе bidіñ еsіmіn bеrdі, оblıs оrtаlığındа bidіñ tаs müsіnі оrnаtıldı.
Möñkе bіzgе nеsіmеn qımbаt? Mоl mұrаsınаn tаğılım, tärbiе аlu üşіn qımbаt. Möñkе bidіñ ruhаni ұstаzdаrınıñ bіrі Şаlkiіzdіñ nоğаy bаuırlаrdа sаqtаlğаn tоlğаulаrınıñ bіrіndе:
«Sіz dе ölеrsіz, ölеrmіz bіz özіmіz,
Ölgеn sоñ jұmılаr еkі közіmіz.
Bіz ölgеn sоñ qаlğаndаrmеn,
Söylеr bіzdіñ sözіmіz», dеgеn еkеn.
Şаlkiіz аytqаndаy bаbаlаrdıñ özі düniеdеn ötsе dе, sоñındа ұrpаqtаrınıñ tаlаy buınımеn tіldеsеtіn mäñgі ölmеs sözі qаldı.
Оsı оrаydа turа оn jıl bұrın – 1993 jılı Оrdаbаsınıñ biіgіndе tұrıp, qаzаqtıñ üş ұlı biі – Tölе, Qаzıbеk, Äytеkе turаlı tоlğаğаn Еlbаsı Nұrsұltаn Nаzаrbаеvtıñ mınа bіr sözdеrі Möñkеgе dе qаtıstı körіnеdі mаğаn: “Bаrşа qаzаq bаlаsı аttаrın аrdаqtаp, аytqаndаrın jаttаğаn оsı üş bаbаmızdıñ еl аldındаğı еñbеgіnе, hаlıq qаmın jеgеn qаsiеttі іsіnе söz jеtkіzіp bаğа bеru qiın-аq. Hаlıq bоlıp sаqtаlğаnımız, mіnе bügіn еgеmеn еl аtаnıp, täuеlsіzdіk tuın tіgіp оtırğаnımız, tіptі bаsqаsın bılаy qоyğаndа, аtа-bаbа jеrіndе bаsımız аmаn, bаuırımız bütіn jürіp jаtqаnımız üşіn bügіngі ұrpаq оsı аtаlаrımızdıñ аruаğı аldındа bаs iеdі”. Bіz dе öz zаmаnınıñ dаrа qаyrаtkеrі, dаnа filоsоfı, еr qұnın еkі аuız sözbеn şеşkеn sұñğılа biі, bоlаşаqtı bоljаğаn säuеgеy аbızı, tаğılımdı jır tоlğаğаn kеmеñgеr jırаuı Möñkе bidіñ biіk ruhı аldındа bаsımızdı iеmіz.

Мөңке бидің шапағаты

Мұхтар Құл-Мұхаммед,
Қазақстан Республикасы
Президентінің кеңесшісі,
заң ғылымының докторы,
профессор

Қазақ тарихында есімі жиі ауызға алынатын тарихи тұлғалардың бірі – Мөңке би. Ол туралы өз заманында М-Ж. Көпеев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытовтардан бастап, А.Жұбанов, Ә.Кекілбайұлы, Т.Кәкішев, Б.Адамбайұлы, Н.Төреқұл, С.Негимовтарға дейін қалам тартып, деректер қалдырып, өз зерттеулеріне арқау етті. Мөңке бейнесі Нұржан Наушабаев, Нұрпейіс Байғанин сияқты халық ақындары шығармаларында да ақылгөй әулие, жойдалы жырау ретінде сомдалды. Мөңкенің болашақты болжап айтқан толғауы Халық жазушысы, депутат Шерхан Мұртазаның Парламентте сөйлеген сөзіне арқау болды.
Дүниеден озғанына екі жарым ғасырға жуық уақыт өтсе де қазақ әдебиеті мен ғылымының алуан қоғамда (патша заманы, кеңестік кезең, тәуелсіздік дәуірі) өмір сүрген сан буыны мұрасына жиі-жиі жүгініп, сол алуан қоғамдағы сан буын өкілдері өз қажеттіліктерін тапқан болашақты болжаған әулие Мөңке, жойқын жыр төккен жырау Мөңке, келісті, кесімді билік айтқан би Мөңке, тапқыр, тұрлаулы сөз айтқан шешен Мөңке кім? Абайша айтқанда осы жұрт Мөңке бидің шынайы бейнесін біле ме екен? Енді осы мәселені таратып, тарқатып айтсақ дейміз.
Қазақтың би-шешендері тарихын індете зерттеген ғалымдарымыздың бірі – филология ғылымдарының докторы, профессор Нысанбек Төреқұл. Нықаңның әбден толықтырылып, өңделген, көлемі 50 баспа табақтан асатын “Даланың дара ділмарлары” атты жинағында екі Мөңке бидің аты аталады. Соның әуелгісі Шыңғыс ханның немересі – Мөңке Төлеұлы.
Әлем әміршісі болуға ұмтылған Шыңғыс хан төрт ұлына өзі жаулаған дүниенің төрт бұрышын: үлкен ұлы Жошыға – бүкіл Дешті Қыпшақ даласын, екінші ұлы Шағатайға – Орталық Азияны, үшінші ұлы Үгедейге – Алтай мен Тарбағатай аймағын, кіші ұлы Төлеге – ата жұрт – Монғолияны қалдырады. Төрт ұлдың ішінде Шыңғыс ханның алтын тағы әуелі Үгедейге, ол қайтыс болғаннан кейінгі бес жылғы бұлғақтан соң 1246 жылы ұлы хан тағына Үгедейдің үлкен ұлы Құйыққа бұйырды. Небәрі екі жыл билік жүргізген Құйық опат болған соң алтын тақ 1251 жылы Бату ханның батыл қолдауымен Төленің үлкен ұлы Мөңке ханның қолына көшеді.
Рашид ад-Диннің жазбалары бойынша Шыңғыс ханның бес жүзден астам әйел-кәнизактары болғанымен, заңды бәйбішелері (хатун-и-бузург) бесеу еді. Осы бес бәйбішенің ішінде (Бөрте, Құлан, Есуқат, Күнжі, Есулан) ұлы ханның төрт құбыласын түгендеп, даңқын асырған төрт көкжал Жошы, Шағатай, Үгедей, Төле – төртеуін де тапқан Қоңыраттан шыққан Дат шешеннің (монғолша сечен – дана, данышпан деген мағынаны білдіреді) қызы асыл жатырлы алтын ханым Бөрте еді. Рашид ад-Дин “Шыңғыс ханның бұл төрт ұлы шетінен ақылды, парасатты, неге болмасын жетік, жаужүрек, қаһарман болды, сондықтан әкесі мен әскердің һәм халықтың шексіз ықыласына бөленді. Олар Шыңғыс хан мемлекетіне төрт негізгі тірек ретінде қызмет етті”, – деп айтса айтқандай-ақ өздері ғана емес, олардың ұрпақтары Азия халықтары тарихында ұлы билеушілер ретінде қалды (Рашид ад-Дин, сборник летописей. М-Л.,1952, т. 1. кн.2, с. 68-69). Реті келгенде айта кетуіміз керек, Бөрте апамыздың бес қызы – Құджын, Жетіген, Алағай, Тұмалын, Алталын бегімдер де талай хандар мен ханзадаларға жар болып қана қоймай, ұлы бабасының жорықты жолын жалғастырған жаужүрек батырлардың да анасы болды.
Сонымен 1251 жылы күллі әлемді дірілдеткен ұлы Шыңғыс ханның алтын тағына Мөңке хан (түрлі дерек көздерінде Мункэ, Менгу) отырып қана қойған жоқ, “жарты әлемнің әміршісі” атағына барабар “ұлы хан” титулына ие болды. Бұл оқиға Рашид ад-Диннің жазуынша 1251 жылдың 4 шілдесі күні Шыңғыс хан ұрпақтарының ұлы құрылтайында болған еді. Мөңке 8 жыл хандық құрды.
Жалпы қазақ тарихында көбінесе Жошы, Шағатай әулетінен шыққан хандар тарихы бүге-шігесіне дейін тарқатылып жазылғанымен, Төле әулеті көп таратылмайды. Шынтуайтқа келгенде Төленің (төле монғол тілінде “айна” деген мағынаны береді, сондықтан хан дүние салғаннан кейін оны монғолдардың қастерлегені соншалық, бұл сөзді пайдалануға тыйым салынып, “төле” түркінің “құзғу” – “айна” сөзімен алмастырылады) кіндігінен тарағандардың үшеуі де өз есімдерін Азия тарихына өшпестей етіп жазды. Мөңке ұлы хан тағына отырса, Құбылай Қытайды билеген Юань династиясының негізін салды (қазіргі Қытай астанасы Пекин – Ханбалықты салған осы хан), ал Хулагу болса бірнеше ғасыр бойы парсы жұртын билеген хандар әулеті – хулагидтердің негізін салды.
Мөңке хан тарихын тереңірек қаузауымыздың сыры – Мөңке би мен Мөңке ханның өмір сүрген ортасы, уақыты, тарихтағы рөлі, ата-тек шежіресі әр алуан, тіпті бір-бірімен мүлде жуыспайтындығына оқырман назарын аудару.
Біріншіден, Мөңке жай хан емес ұлы хан болды. Ендеше жарты әлемнің тізгінін ұстаған әміршінің әңгіме-дүкен құрып, дүниәуи пәлсафа соғып, жыр-толғаған деу мүлде қисынға келмейтін тұжырым.
Екіншіден, монғолдарда билер институты, жалпы “би” деген ұғым болмаған. Билер институты бертін келе Ноғайлы дәуірінде шыққан. Жалпы би – ноғайлы дәуірінің әміршісі, әмір – Ақсақ Темір заманының билеушісі, халиф – араб патшалары, сұлтан – салжұқтар мен Осман империясының билеушілеріне қатысты лауазымдар. Оның үстіне монғолдар өз билерін “сечен” атаған (біздіңше шешен, мәселен, Жиренше шешен). Монғол қоғамында хан мен шешеннің әлеуметтік иерархиядағы орны жер мен көктей.
Үшіншіден, Мөңке қаншалықты ұлы хан болғанымен Жошыдай жолбарыс, Батудай баһадүр, Беркедей берекет хандар билеген Дешті Қыпшақта соншалықты танымал болмады. Сондықтан исі түркі жұртында “Мөңке хан айтыпты” деген жыр-толғауларды былай қойғанда, Мөңке ханға байланысты аңыз-әңгімелер де мүлдем кездеспейді. Байқауымызша, Мөңке айтыпты дейтін жыр-толғаулар монғол әдебиетінде де жоқтың қасы көрінеді.
Міне, осы себепті Мөңке биге қатысты мұраны Мөңке ханға телудің еш қисыны жоқ деген батыл тұжырым жасауға әбден болады деп есептеймін.
Жоғарыда аталған жинақтағы екінші Мөңке шынымен-ақ Мөңке би деп аталады. Автор: “Мөңке би Аманұлы (1763-1836ж.ж.) Кіші жүздің Шекті атасынан шыққан атақты, шешен би. Ол Сырым шешеннің аяғын ала қатарға қосылған би еді. Мөңке би қайтыс болғанда, оның ақын баласы Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906) жеті жаста болатын, – дейді қариялар”, – деген деректерді алға тартады. Жалпы Шекті Мөңке биді Мұрат Мөңкеұлының әкесімен өзге де зерттеушілер жиі шатастырады. Сондықтан осы мәселенің де басын аша кеткеніміз жөн сияқты.
Қара қылды қақ жарып кесіп айтатын алдаспан жырдың иесі Мұрат Мөңкұлы беріректе 1846 жылы дүниеге келіп, 1906 жылы қайтыс болған.
Жалпы Мұраттың өмірі мен шығармашылығы кеңес заманы тұсында Х.Досмұхамедовтен бастап, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Е.Исмайылов, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов сияқты дуалы ауыз ғалымдарымыз бен қаламгерлеріміз тарапынан жан-жақты зерттеліп, тіпті 1949-жылға дейін мектеп оқулықтары төрінен де орын алып келді. Кейін алдаспан ақынның орыс отаршылдығының текеметін тіліп айтқан отты жырлары коммунистік құлақкесті идеологияның “қисынына” келмейтін болғандықтан барлық оқулықтардан алынып тасталып, ақынға Шортанбай, Дулаттармен қатар “зар заманның заржақтары” деген айдар тағылып, әлдеқашан дүниеден озған ақындардың әдеби мұралары саяси қуғынға ұшыратылды.
Атырау өңірінің тірі энциклопедиясы саналатын Берік Қорқытов ағамыздың бұлтартпас деректері бойынша Мұрат Мөңкеұлының атасы – Беріш. Автор: “Мұрат осы атадан шығып, ертеде ел ішінде Беріш – Мұрат ақын атанған. Беріштен Байсейіт, Байбақты болып бөлінеді. Мұрат Байсейітке жатады. Байсейіт Тілес, Қитас болып бөлінеді. Мұрат Тілеске жатады. Тілестен Қаратоқай, Бөкен болып бөлінеді. Ағайынды осы екі атадан тарағандар өздерін Қаратоқай-Берішпіз деп атайды. Мұрат осы Қаратоқайдан шығады. Жеті баулы Беріштің арасында Қаратоқай Мұрат атанған. Бер жағы былай болып келеді: Қаратоқайдан Сасыған, одан Аққұлы, одан Байбоз, одан Жиенбай, одан Рапхан, одан Аман, одан Мөңке. Осы Мөңкеден Мұрат туады”, – деп соқырға таяқ ұстатқандай дәлме-дәл, нақпа-нақ жазады (Мұрат, А., 201, 7-8 беттер). Ендеше ежелден Беріш-Мұрат ақын атанған Мұрат Мөңкеұлының әкесі Мөңке Аманұлын Шекті Мөңкемен шатастырудың еш қисыны жоқ.
Мұрат жастайынан жетім қалғандықтан оның әкесі туралы дерек тым мардымсыз және сол аз деректің өзінде Мөңке Аманұлы би болған еді деген мағлұмат мүлде кездеспейді.
Мұрат қайтыс болғаннан кейін қазіргі Индер ауданының Жарсуат ауылында жерленеді. Осы заманда жерлестері басына тамаша күмбез тұрғызды. Өткен жылы Атырау облысында болған сапарымда Индерге арнайы соғып, ел ағаларымен бірге Мұрат бабамыздың басына құран оқыдым. Ондағы көнекөз қариялар да Б.Қорқытов келтірген шежіре деректерін түгелдей қуаттап, ақынның нағашы жұрты – Адай, қайын жұрты – Есен-Беріш екендігін, Сары, Дәулетқали деген екі ұлының болғандығы туралы деректер берді.
Бұл деректерден шығатын түйін: Мұраттың әкесінің шекті Мөңке биге еш қатысы жоқ; Мөңке Аманұлы шектіден емес, беріштен шыққан; Мөңке Аманұлы би болыпты деген дерек еш жерде кездеспейді.
Мөңке би туралы мағлұматтардың басым көпшілігінде оған “Ноғайлы Мөңке би” деген тіркес қосақталып жүреді. Мәселен, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев оның “Азарсың жұртым, азарсың”, – дейтін толғауын “Ноғайлыдан шыққан Мөңке бидің тақпақтап айтқан сөзі”,- деген атаумен берген (Алматы, “Ғылым”, 1992. 2-том, 55-58-беттер).
Өз заманының ғұламасы атанған Мәшекең Шекті Мөңке би айтқан толғауды Ноғайлы Мөңке бидің аузына тегін салып отырған жоқ. Шынтуайтқа келгенде екеуі бір адам. Енді осы тезистің қисынына көшейік.
1992 жылы “Рауан” баспасынан “Алты ата Әлім” атты жинақ шықты (құрастырушылары: Ж.Дәуренбекұлы, С.Құттыбайұлы). Онда Шекті (шын аты – Жаманақ) шежіресіне қатысты төмендегідей деректер бар: “Жаманақтың үлкен ұлы Шыңғыс (енді бір деректерде бұл Шыңғыстың інісі Өріс – М. Қ.-М.) жылқы қайырып жүріп, өлім халінде талықысып жатқан балаң жігіттің үстінен шығады. Аузына су тамызып, ауылына алып келеді. Шыңғыс бала тауып алғанын хабарлап, оны сүтке шомылдырып, асықты жілік ұстатып, өзіне бала қылып жеке үй тігіпті. Балаң жігіт өзінің аты-жөнін, шыққан тегін айтпапты да араларында Мәку атала бастапты. Оған Зеріп атты ақылды қыз алып береді, бірақ көп ұзамай жігіт дертке ұшырап, қатты науқастанады. Жігіт өзін ауру меңдей бастаған соң өлерін біліп, Шыңғысқа бар шындығын айтады. Өзінің атының Қалу екендігін жасырмайды. Әкесінің аты Сирақ екен. Сирақтың әкесі атақты ноғайлының Мұса ханы екен. Оның бәйбішесінен Сирақтан басқа Орақ, Мамай, Алшағыр туған. Тоқалдан Мұсаханның жеті баласы болады, үлкені Ысмайыл екен… Өз басынан кешкенді айтып берген Қалу өлім алдында жатып, әйелінің жүкті екенін, одан ұл туса атын Бөлек деп қоюды аманат етеді. Сөйтіп, Қалу Зеріпке үйленген соң алты айдан кейін қайтыс болады. Зеріп босанғаннан кейін баланың атын Бөлек қояды, өзіне тең көріп Жаманақтың бір ұрпағы деп қабылдайды” (21-бет). Бөлек шежіресі ары қарай былай өрбиді. Бөлектен Айт және Бұжыр деген екі ұл, ал Айттан Тілеу мен Қабақ тарайды. Тілеу Әз Тәуке заманында қол бастаған батыр ретінде атағы шығып, 1684 жылы Сайрам соғысында шейіт болады. Сүйегі Түркістанда қасиетті Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленген. Мөңке би осы Тілеу батырдың бел баласы. Атақты Есет, Бекет батырлар осы Тілеу мен Қабақтан шыққан.
Ендеше Мөңке бидің ата шежіресі әуелі Мөңке – Тілеу – Айт – Бөлек – Қалу болып өкіл әкесі Шектіге тіреледі де, ары қарай Қалу – Сирақ – Мұса хан болып ноғайлы ұлысының негізін салған ел қамын жеген Едігеден бір-ақ шығады. Мөңке атамызды “Ноғайлы Мөңке би, Шекті Мөңке би” десек те қателеспейміз дейтініміз осыдан.
Алтын Орда, Ақ Орда, Көк Ордалардан кейінгі көшпенділердің ұлы мемлекеті – Ноғай Ордасының тарихы бүгінде көмескі тарта бастады. Бір кездері ноғай-қазақ бір атаның баласы, бір ұлыстың азаматы болғанын бүгінде біреу біліп, біреу біле бермейді. Ендеше осы мәселенің де ара-жігін ажырата кеткен жөн сияқты.
“Ноғай” сөзінің этимологиясы туралы әр түрлі пікір бар. Соның бірі – ұлыс атауы Жошы ханның 1300 жылы қайтыс болған немересі Ноғай есімді түменбасының (орыс энциклопедиясында – “темник Золотой Орды”) атына байланысты шыққандығы. Ноғай баһадүр Берке ханның қолын бастап талай рет шайқасқа шыққан, сол сан соғыстардың нәтижесінде Алтын Орданың шекарасын Дон мен Дунайдың бойына дейін кеңейтіп, Берке ханның атынан ұлан-байтақ өлкеге әмірін жүргізді. Әйгілі шығыстанушы Н.И.Веселовскийдің деректері бойынша Ноғайдың бет-беделінің күштілігі сондай, ол 1273 жылы әйгілі Византия императоры Михаил Палеологтың қызы Ефросиньяға үйленеді. Өз заманында Польша, Венгрия, Болгария, Сербиялармен қатар, көптеген орыс князьдықтары абыройы асқақтаған Ноғаймен одақ болғанын өздеріне зор құрмет санаған (Веселовский Н.И., Хан из темников Золотой Орды Ногай и его время, “Записи Российской АН”, 1922. Сер.8, т.13, №6). Біздіңше Шыңғыс хан заманынан келе жатқан: Жошы ұлысы, Шағатай ұлысы, Өзбек ұлысы, Хулагу әулеті деп ұлыс атын билеушілер атына қарата қою үрдісі бойынша Ноғай хан негізін салған мемлекет атауы Ноғай ордасы делініп, ал ұлыс аты ноғай болып қалыптасқан сияқты. Мұның тағы бір дәлелі Шыңғыс хан дәуірі мен оның шежіресіне қатысты дерек көздерінде “ноғай” деген ру, тайпа атауы мүлде кездеспейді. Бұл ұлыс аты Ноғай хан заманынан кейін ғана хатқа түсе бастаған.
Ноғай тарихын жете зерттеген тарихшы ғалым Б.-А.Кочекаев: “Такую версию трудно допустить, так как сразу возникает вопрос: почему же подданные Ногая никогда не называли себя ногайцами. Известно, что Ногай погиб в 1300г., сыновья его 1301г. и только спустя почти два века появились понятия “Ногай”, “Ногайская орда”, – деген уәж айтады (Кочекаев Б.-А., Ногайско-русские отношения в ХV – XVIIIвв. А., 1988, с.21-22). “Ноғай” этнонимінің шығу төркіні туралы қалыптасқан көзқараспен келіспеген автор, оны “Ноғай ордасының” негізін Едіге хан салды, сондықтан оның есімі ел аузындағы көптеген жыр-аңыздарда қалды, ал Ноғай есімі ел жадында сақталмады деген пікірін де көлденең тартады.
Бұл тұжырыммен келісу қиын. Ноғай есімі мен оның жеңісті жорықтары толып жатқан орта ғасырлық араб, парсы, орыс, византия жылнамаларында кездеседі. Екіншіден, шын мәнінде “ноғай”, “ноғайлы” этнонимдері Кочекаев жазғандай Ноғай өлген соң екі ғасырдан кейін емес, бір ғасырға жетпейтін уақыт өткен соң хатқа түсе бастады. Орда даңқын асырған Едіге би 1352 жылы туып, 1396 жылы таққа отырды. Сөз жоқ, Ноғай ордасының атағын аспандатып, асығын алшысынан түсірген Едіге би. Бұл пікірге біз толық келісеміз, ал автордың “ноғай” атауы Ноғай ханның есіміне байланысты болмады деген пікірі “Едіге Шыңғыс әулетінен, тіпті монғол жұртынан емес, көшпелілердің өз ортасынан – маңғыт руынан тараған” деген әсіреқызыл тезисті дәлелдеуден шыққан жадағай тұжырым деп есептейміз (Едігенің маңғыт әулетінен шықпағандығына біз төменде арнайы тоқталамыз).
Зерттеушілердің тағы бір тобы (М.Ғ.Сафаргалиев) “ноғай” монғолдың “нохай” – “ит” деген сөзінен шыққан деген деректі алға тартады (Распад Золотой Орды. Ученые записи Мордовского гос.университета, Саранск, 1960, вып.11, с226). Автор мұнда түркі тайпаларының арғы атасы бөрі, қасқыр екендігін, ал сол қасқыр тұқымдас иттің бірқатар монғол тайпаларында тотемдік маңызы болғандығын меңзесе керек. Шындығында ноғай тарихын зерттеген өзге ғалымдар да ноғайлар арасында олар “самыр” атты қанатты иттен шыққан дейтін аңыз әңгімелердің көп кездесетінін алға тартады. Сондықтан бұл версиямен келісе отырып, біз бұл тұста “ноғай” – “ит” сөзі ноғай этнониміне емес, Ноғай ханның есіміне қатысты шыққандығына оқырман назарын аударғымыз келеді. Мұндай есімдер түркі-монғол халықтарында көптеп кездеседі (Барақ хан, Көкжал Барақтан Итбайға дейін).
Ноғай ордасы ел қамын жеген Едіге би тұсында қанатын кеңге жайып, ағаш уықты, киіз туырлықты көшпенділер даңқын Еуропа мен Азияның ұланғайыр даласында шарықтатқан қуатты мемлекет болды.
Едіге (орыс-татар жылнамаларында – Едигей, Идигу, Идику) 1396 жылы таққа отырғанымен билікке бұдан ерте араласты. Ол әуелгіде Еділ мен Жайық бойындағы қосөзен аралығында билік құрды. Кейін Темір-Құтлықпен одақтасып, 1399 жылы Ворскла өзені бойында бірлескен поляк-литван қолын тас-талқан етіп жеңеді.
Темір Құтлық өлген соң Алтын Орданың бірден бір билеушісіне айналған Едіге қанішер Темірдің қанды жорықтарымен тоз-тозы шыққан Жошы ханның Дешті Қыпшақ ұлысын өз туының астына жинайды.
Едіге 1409 жылы Россияны тізе бүктірді. Мәскеуді ала алмаса да, Серпухов, Дмитров, Переяславль, Ростов, Нижний Новгород т.б. толып жатқан орыс қалаларын басып алып, дәргейіне бас ұрғызады. Едіге есімі көшпенділердің Алтын Орда аясында дәуірлеген ең соңғы серпіліс кезеңі ретінде қазақ, ноғай, татар, башқұрт, қарақалпақ, өзбек халықтарының көптеген жыр-дастандарында қалды. Едіге туралы Шоқан Уәлихановтан бастап, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, тіпті Қ.Сәтбаевқа дейінгі қазақтың әдебиетші, тарихшы ғалымдарының қалам тартпағандары сирек. “Ер Едіге” дастаны қазақ тарихи жырларының керемет үлгісі ретінде 1950 жылдарға дейін мектеп оқулықтарына да енгізілді. Осыдан екі-үш жыл бұрын талантты жас ғалым Едіге Мағауин ол бойынша арнайы диссертация да қорғады.
Едіге есімі неге ел жадында осыншама ұзақ уақыт сақталды. Неге оның өзін қойып, ұрпақтары: Орақ, Мамай, Қарасай, Қазиларға дейін қазақ эпостарының басты кейіпкерлеріне айналды. Енді осыған тоқтала кетейік.
Жалпы қазақ тарихын Қазақ хандығы құрылуынан ғана бастаудың тек томаға-тұйықтыққа, ұлт тарихының, ұлыс даңқының құйрық-жалын күзеуге ғана әкеп соғатыны туралы бүгінде аз жазылып жүрген жоқ.. Едіге мен Ноғайлы тарихын зерттеуде де біз осы принципті басшылыққа алғанымыз жөн.
Ноғай ұлысы Азау теңізінен бастап Арал теңізіне дейінгі аралықты, Дон, Дунай дариясынан бастап, Есіл мен Ертіске дейінгі ұлан-байтақ аумақты қамтыды. “Ноғай” деген ұлыс ру, тайпаны былай қойып, жалпы этноним атауы 14 ғасырда ғана хатқа түсе бастағандығын біз жоғарыда атап өттік. Ендеше көшпелі түркілердің ең соңғы империясының құрамында қандай ұлттар мен ұлыстар болған?
Көптеген зерттеушілер Дешті Қыпшақ тағының билеушісі Едіге бидің ұлысындағы “ноғайлы” халқының қыпшақтар болғандығын атап көрсетеді. А.И.Мусин-Пушкин ноғайлар монғолдар мен түркілердің араласуынан шыққан десе, П.Бутков оны “Едіге би бір тудың астына жинаған қыпшақтар” деп жазады. Л. Люлье ноғайларды “монғол ордасынан қалған қыпшақтар” десе, С.А.Плетнева: “По существу Ногайская Орда состояла в основном из потомков половецкого населения, включенного в середине ХІІІ века в состав Золотой Орды”, – деп жоғарыдағы пікірлерді одан әрі нақтылай түседі (Плетнева С.А., Кочевники Средневековья: поиски исторических закономерностей. М., 1982, с.140).
Орта ғасырлардағы “қыпшақ” атауы осы күнгі қазақ халқының құрамына кірген рулардың түгелге жуығына таңылғаны бүгінде дәлелдеуді көп қажет етпейтін шындық. Ал Ноғайлы ордасына келер болсақ онда маңғыттармен қатар тоқсан баулы қыпшақтың “алшын” ортақ этнонимімен белгілі болған Кіші жүз рулары түгелге дерлік, бұған қосымша арғын, найман, қаңлы, үйсін, қыпшақ, керей руларының басым көпшілігі болғандығын көптеген зерттеушілер атап көрсетеді.
Бір өкініштісі кеңес заманындағы қазақстандық тарих ғылымында Ноғайлы дәуірі терең зерттелмеді. Тіпті осыдан бес жыл бұрын ғана шыққан, толықтырылған “Қазақстан тарихында” Ноғай ордасына небәрі 1,5 бет қана орын берілген. Міне, біздің тарихшылар қауымының осы осалдығын татар ағайындар шебер пайдаланып, Ноғай ордасының тарихын өз мемлекеттерінің, Ноғайлы батырларын өз батырлары, ноғайлы дәуірі дастандарын өз ауыз әдебиетінің үлгілері ретінде ашықтан ашық жаза бастады. Ол ол ма әйгілі Қадырғали Жалайри жазған “Шежірелер жинағына” ХІХ ғасырдың ортасында-ақ қазақтың ұлы ағартушы ғалымы Шоқан Уәлиханов: “которая замечательна уже тем, что написана киргиз-кайсаком”, – деп баға беріп қана қоймай, кейбір тарауларын орыс тіліне аударғанына қарамастан, осы заманға татар ғалымы М.А.Усманов “Шежірелер жинағы” авторын да, жинақтағы тарихты да татар ағайындарға телиді (Усманов М.А., Татарские исторические источники XVII – XVIII вв. Казан, 1972). Ал Р.Фахрудинов атты тағы бір ғалым бұдан ары барып: “Золотая Орда была общим и единым средневековым государством всего татарского народа, всех этнографических групп, окончательно сформировавшихся как народность на той обширной территории, которая исторически была золотордынской. Естественно, она имела свои отдельные регионы с локальными вариантами этноса, его языка и культуры. Однако это было например не казахским, (астын сызған біз – М.Қ-М.) не узбекским, хотя эти народы занимали его периферийные восточные районы, а прежде всего татарским государством. История этого государства, язык, материальная и духовная культура его населения – это татарская история, татарский язык, татарская культура”, – деп айды аспанға бір-ақ шығарған (Золотая Орда и татары. Набережные Челны. 1993, с. 16).
Татар ғалымының бұл сорақы пікірі қазақ тарихшыларының көзіне түспеген болар. Түскен күннің өзінде кейінгі кездерде бел ала бастаған осы тектес “зерттеулерге” әзірше қазақ ғалымдары тарапынан тиісті тойтарыс бола қойған жоқ.
Қанша дегенмен де Ер Доспамбеттің ұрпағы емес пе, Р.Фахрудиновтың бұл пікіріне белгілі ноғай жазушысы Иса Қапаев қатты қапаланып: “Хотелось бы сказать и о вопросе периферийности казахов, которые поднимают некоторые ученые. Для Золотой Орды периферийным было, скорее, место расселения казанских татар, нежели земли, занятые казахами: они примыкали к территории древнего ногайского государства. В вышеупомянутом тексте явно прослеживается главная мысль: после отделения Казахстана и Узбекистана в Российском государстве остается только один народ, который должен присвоить культурное наследие Золотой Орды – это современные казанские татары. Иначе, чем культурным грабежом, мародерством, такую позицию не назовешь”, – деп татар ағайындардың шымбайына бататын шындықты шырылдата жайып салды (Капаев И., Уплывающие тени, Ставрополь, 1999, с.172). Ащы да болса ақиқатты Иса бауырымыздың осы сөзінен асырып айту қиын-ақ.
Алтын Орда мен оның мұрагерлеріне байланысты тарихтың ең алдымен қазақтарға тікелей қатысы бар. Оның үстіне Ноғай ордасына тоқсан баулы қыпшақтың қарға тамырлы қалың рулары қосылғанда монғол нәсілінен шыққан маңғыттар біртіндеп қыпшақтанып кеткен. Оны башқұрт ғалымы Р.Г.Кузеевтың мына бір пікірі толық қуаттайды. “Племя мангыт, из которого происходил Ногай, смешалось с тюрками и полностью кыпчакизировалось” (Происхождение башкирского народа. М., 1974, с.484).
Алтын Орда тарихы ғана емес, оның ескі жұртында дүниеге келген Ноғай ордасы мен ноғайлы ұлысының Дешті Қыпшақ мемлекеті мен осы мемлекеттің негізгі халқы қыпшақтардың бірден бір заңды мұрагері екендігі тарихшылардың басым көпшілігі мойындайтын шындық.
Ендеше ноғайлардың шығу тегіне байланысты деректерді ноғай ғалымы Би-Арслан Кочекаевтың мына бір пікірімен қорытқан жөн сияқты: “Мы полагаем, что ногайцы монголо-кыпчакского происхождения, но не монголо-татарского. У татар не было родового деления, как у ногайцев, тем более сходных родов по происхождению с ногайскими. Зато ногайцы имели общее с казахами” (Б-А.Кочекаев, Аталған еңбек, 24-бет).
Ноғайлардың «қыпшақтануына» (қазақтануы деп түсінуге де болады) әйгілі Хақназар ханның әуелі 1569 жылы, кейін 1577 жылғы жорықтары нәтижесінде қазақтар шекарасын Жайықтан асырып, Еділдің орта тұсына дейін жеткізуі де өз әсерін тигізді. Тарихи құжаттарда Хақназар қазақтардың ғана емес, ноғайлардың ханы ретінде аталады. Бұл туралы П.П.Иванов: «Массовое организованное передвижение в Среднюю Азию ногайских улусов должно было смениться разрушительными переходами отдельных незначительных групп, присоединившихся к казахским родам и действовавшим заодно с ними. Этот процесс перехода к казахам носил, по видимому, весьма значительные размеры, особенно усилившиеся после гибели одного из важнейших ногайских князей Ормамбета в конце XVI века» (Иванов П.П., Очерки истории каракалпаков. С.30-31).
Мұндағы Иванов айтып отырған Ормамбет Исмайыл бидің немересі. Бұл оқиға қазақ шежіресінде «Ормамбет би өлгенде, он сан ноғай бүлінгенде» деген тіркеспен түскен.
Бір кездегі ұлан байтақ жерде билік құрған ноғайлы халқы Ормамбет би өліп, он сан ноғай бүлінгенде Кіші жүз рулары өздерінің ата қонысында отырып-ақ ру-румен, ауыл-ауылымен ата жүрт – Дешті Қыпшақта жортуылға жаңа шыққан жас жолбарыс – Қазақ хандығына қараған. Бұл туралы ұлы түрколог ғалым, академик В.М.Жирмунский: «Восточная группа ногайских улусов… растворились, по-видимому, в составе казахов так называемого «Младшего жуза», владения которого простирались впоследствии от Яика и Эмбы до Иргиза и Аральского моря, охватывая земли, когда-то населенные ногайцами», – деп жазады (Тюркский героический эпос. С.489-490).
Орыс жылнамаларындағы деректер бойынша Ормамбет би 1597 жылы опат болғанын ескерсек, Ноғайлы ұлысында болып келген Кіші жүз қазақтарының Қазақ хандығы құрамына қайтадан қосылуы 17 ғасырдың алғашқы ширегінде жүзеге асты деп пайымдауға толық негіз бар.
Сонымен оқырманға Ноғай хан, Ноғай Ордасы, ноғайлы халқы туралы жеткілікті деректер берген соң Едігенің өз басына оралайық.
Революцияға дейінгі ең үлкен орыс энциклопедиялары “Брокгауз-Ефрон”, “Гранаттардан” бастап, кеңес дәуіріндегі Үлкен Совет энциклопедиясының үш басылымында дерлік Едіге би туралы мақалада оның шығу тегі туралы үнемі бір ғана дефиниция қайталанып: “маңғыт тайпасынан шыққан әмір”, – деген анықтама береді, бірақ оның ата-тегі түгел тізбеленбейді. Дерек көздері бір нәрсені анық көрсетеді, ол Едігенің Шыңғыс хан әулетінен шықпағандығы. Мұсылман билеушілерінің тарихын терең зерттеген ағылшын ғалымы Клиффорд Эдмун Босфорт ол туралы: “Когда Тохтамыш умер, реальная власть в Золотой Орде перешла к энергичному “управителю дворца” Эдигю (Едигею). Однако после смерти последнего в 822/1419г. в связи с нескончаемыми внутренними смутами начался распад Золотой Орды”, – деп жаза тұра өзі құрастырған Алтын Орда хандары тізбесінен Едігеге орын бермейді (Мусульманские династии. М., 1971, с.206). Шынтуайтқа келгенде Едіге Алтын Орда тағына өмір бойы Ақсақ Темірмен жағаласып өткен Тоқтамыс өлмей тұрып-ақ отырған еді.
Әуелде Жошы ұлысы ретінде дүниеге келген Алтын Орда Бату хан (1227-1255), кейін Берке хан (1257-1266) тұсында дәуірлеп, Мөңке Темір (1266-1280), Өзбек хан (1312-1342) мен Жәнібек хан (1342-1357) тұсында Еуразияның апайтөс даласында билік құрған қаһарлы мемлекетке айналды. Көшпелілердің үш ғасырға созылған қуатты күшіне, жалпы түркі тамырластығына балта шауып, түркі халықтарының дәуірлеуін кемінде жарты ғасырға тоқтатқан қанішер Темір болды. Ол Шыңғыс хан әулетінен шыққан құла дүздің соңғы қабыландарының бірі атанып, күллі Русьті табанына салып таптап, Мәскеуді жағып жіберген Тоқтамысқа үш рет қансырата соққы беріп, ақыры 1391 жылы 200 мың қолмен Жайық бойында Тоқтамыс қолын тас-талқан етіп жеңеді. Жалпы Алтын Орданың әлсіреп, оның Ноғай ордасы, Әбілқайыр ұлысы, Моғолстан болып бет-бетіне бөлініп кетуіне бірден бір себепкер осы қанішер Темір еді.
Ақсақ Темір дүниеден озғаннан кейінгі көшпелілердің азуын айға білеген арыстан билеушісі болған Едігенің ата-тегі “маңғыт руынан шыққан” деген дерек шындыққа сәйкес келмейді. Едіге өзін монғол-түрік ыңғайында хан деп те, Темір үрдісінде әмір деп те жарияламай би титулын иеленуі де біршама жайды аңғартқандай.
Едіге бидің ата-тегі туралы ең толық әрі дәлме-дәл деректі “Шежірелер жинағының” “Едіге би дастаны” бөлімінде Қадырғали Жалайри келтіреді. Енді осыған үңілейік. Онда: “Әуелгі бабасы Әмір Әл-Момын Әбу Бакр әл-Садық (осы тұста және бұдан кейін де астын сызған біз – М.М-Қ.) разы алланың төрт ұлы бар еді. екеуінің кішісі – ұлысы, оның аты – Мұхаммед атты еді. Шамда патша еді. Оның ұлы Сұлтан Каиб атты еді, ол да Шамда патша болды, оның ұлы Сұлтан Хамид еді, ол Сарсарда патша болды. Оның ұлы Сұлтан Қайдар еді, ол да Сарсарда патша болды. Оның ұлы Әбу-л-фана еді, ол Антақияда патша болды. Оның ұлы Сұлтан Махмед еді, ол Антақияда патша болды. Оның ұлы Сұлтан Сәлім еді, ол да Антақияда патша болды. Оның ұлы Сұлтан Садық еді, ол да Антақияда патша болды. Оның ұлы Сұлтан Әбу-л-хақ еді, ол ұлы Мадинада патша болды. Оның ұлы Жалаладдин еді, ол Константинеде (Константинополь) патша болды. Оның екі ұлы бар еді, бірінің аты Баба Туклас еді. Баба Туклас Қағбада патша болды. Баба Тукластың белгілі үш ұлы бар еді. Бірінің аты Аббас, Қағбаның оң жағында, бірінің аты Абдрахман қожа еді. Ол да Қағбада жатыр. Үшінші ұлының есімі Тырма атты еді. Бұл Тырма (Терме) Еділ-Жайықта (Хасил) қаза болды. Оның ұлы Қарачи атты еді. Ол да Еділ-Жайықта қаза болды. Оның ұлы Ислам Қия еді, ол да Еділ-Жайықта қаза болды. Оның ұлы Құтлу Қия еді, Құмкентте қаза болды. Оның ұлы Едіге би (алла оған рахим етсін)”, – деп таратылады Едіге би шежіресі (Қадырғали Жалайыр “Шежірелер жинағы”. А., 1997, 117-бет). Біздіңше Едіге бидің ең толық, әрі нақ шежіресі осы.
Бұл шежіреден шығар қорытынды: Едігенің ата-тегі көптеген зерттеушілер жаңылыс жазып жүргендей ешқандай да “маңғыт” емес, 632 жылы Мұхаммед пайғамбарымыз қайтыс болғаннан кейін “тура жолды халифтер” (ал-хулафа ар-рашидун) әулетінің негізін салған, пайғамбарымыздың сүйікті жары Айша хазреттің әкесі, Мұхамедтің сенімді серігі Әбубәкір халиф болып шықты (“халиф” араб тілінен аударғанда мұрагер, соның жолымен жүруші деген мағынаны білдіреді).
Осы шежіредегі тағы бір ерекше назар аударатын тұлға – Баба Туклас. Бұл кәдімгі қазақ эпостарында жиі аталатын Баба Түкті Шашты Әзиз. Оның мазары қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Созақ ауданы Құмкент ауылының іргесінде әлі күнге дейін сақталған. Ноғай жазушысы Иса Қапаковтың деректерінде Баба Түкті Шашты Әзиздің зираты Астраханның іргесінде болған, кейін судоверфь салған кезде оның мүрдесі Мошайық қаласына көшірілген. Біздіңше оның зиратының Құмкентте болуы заңды сияқты. Себебі Едіге осы Құмкентте туған. Қ.Жалайыр шежіресінде Едіге мен Баба Тукластың арасы бес-ақ ата, бұл шамамен 150-200 жыл. Егер Едігенің 1352 жылы туғандығын ескерсек, Баба Тукластың өмір сүрген кезеңі 12 ғасыр деп мөлшерлеуге болады. Бұл 9 ғасырда іргесі қаланған Құмкенттің дәуірлеп тұрған кезі.
Баба Түкті Шашты Әзиз нақты тарихи тұлға болса да батырлар жырында оның өміріне түрлі аңыз оқиғалар қосылып, біртендіп мифтік кейіпкерге айналып кеткен. Бабаның есімі «Алпамыс батыр» жырында да ұшырасады. Бір перзентке зар болған Байбөрі әулиенің басына түнегенде, оған аян беретін осы – Шашты Әзиз. Жырдағы:
«Менің атым Шашты Әзиз
Қыламын десең ықылас,
Жарылқады жаратқан,
Ей, бишара, көзіңді аш», – деген жолдар осының дәлелі.
«Едіге» жырында Баба Түкті Шашты Әзиз Едігенің бабасы ретінде суреттеледі. Онда Едіге өзін таныстыра келіп:
«Атам менің сұрасаң,
Ала тайлы Аңшыбай.
Баба Түкті Шашты Әзиз
Аңшыбайдың баласы.
Шашты Әзиздің баласы
Парпария сұлтан хан еді.
Өз әкемді сұрасаң,
Құттықия бек еді,
Өз атым Едіге», – деп өзінің Баба Түкті Шашты Әзизден тарайтынын атап көрсетеді.
«Қырымның қырық батыры» циклындағы «Парпария» жыры: «Парпарияның әкесі Баба Түкті Шашты Әзиз әулие болған кісі екен. Өзінің мешіті бар, тақуа», – деген сөздерден басталады. Соңғы сөйлем Баба Түкті Шашты Әзиздің өміріндегі тағы бір деректі нақтылай түседі. Ол әулие ғана емес, мешіт ұстаған дін қайраткері. Қ.Жалайыр шежіресінде оны «Қағбада патша болды» дейді.
Бұл дерек «Қазақ Совет Энциклопедиясындағы» Баба Түкті Шашты Әзизге арналған мақаладағы мағлұматтармен ұштасады. Онда былай делінген:
«Бір деректерге қарағанда оның шын есімі – Баба Туклас. Оның әкесі – Керемет Әзіз. Баба Тукластың өзі Меккеде патша болған. Енді бір деректер бойынша Б.Т.Ш.Ә. – Ахмет Яссауидің арғы бабалары, ислам діні Орта Азияға тарай бастаған кезде жасаған кісі, Қорқыттың замандасы (8-9 ғ.). Үшінші мәлімет бойынша Баба Тукластың баласы Еділ-Жайыққа дейін жеткен, оның Құтлубек атты ұлынан Едіге батыр туған». (ҚСЭ, А., 1973, 2-том, 64-бет).
ҚСЭ-дегі мақаланың авторы көрсетілмеген, бірақ оны Ә.Марғұлан деп жорамалдауға әбден болады. Себебі Ә.Марғұлан Құмкент қаласына 1946 жылы археологиялық экспедиция шығарып, арнайы зерттеген. Сол кезде осы төңіректегі өзге мазарлар мен оларға қатысты аңыз-әңгімелерді қоса зерттеуі де мүмкін. Оның үстіне Шоқан шығармашылығының асқан білгірі саналатын Ә.Марғұлан үзінділерін Шоқан аударған Қ.Жалайыр шежіресімен де өте жақсы таныс. Сондықтан ол Баба Тукластың қазақ эпостарындағы Баба Түкті Шашты Әзиз екендігін нақтылап, оның Жалайыр шежіресінде көрсетілгендей Меккеде патша болғандығы туралы дерегін қоса келтіреді.
Баба Түкті Шашты Әзиз ноғай эпостарының да басты қаһарманы. Бұл туралы ноғай жазушысы И.Қапаев:
«От Баба Тукли Шашлы-аса происходили все ногайские богатыри. Знаменитый Эдиге,основатель ногайского государства, тоже является его потомком. Известные русской истории потомки Эдиге, князья Юсуповы, в своих родословных книгах тоже ссылаются на этого патриарха», – деп жазады (Капаев И., Уплываюшие тени, Ставрополь, 1999, с.225).
«Қырымның қырық батырындағы» Аңшыбай, Парпариялар ойдан шығарылған, тарихи дерек көздерінде кездеспейтін кейіпкерлер, ал Баба Туклас пен Құттықия эпостық жырлар мен тарихи шежірелерде қатар аты аталатын Едігенің ата-бабалары.
Егер Мөңкені Едігеден тарайды десек, оның әулиелігі Баба Түкті Шашты Әзиз бабасынан жұғысқан деп шамалауға толық негіз бар деп санаймын.
Араб, парсы, түркі, орыс тілдерін жетік білген (“Шежірелер жинағының” біраз бөлігі парсы тілінде жазылған), өз заманының үлкен ғұламасы әрі Едіге өмірін өткізген өңірден шыққан, би қайтыс болғаннан кейін араға небәрі бір ғасырдан астам ғана уақыт салып дүниеге келген, Едіге туралы ақиқат әлі аңызға айнала қоймаған заманда өмір сүрген Қадырғали Жалайридің бұл деректеріне күмән келтіру қиын.
Қадырғали би одан әрі Едіге тұқымдарын былайша өрбітеді. Едігеден бес бала туған, екеуі жас кезінде опат болған соң есімдері беймәлім. Белгілісі Нұр-ад-дин, Қасым, Саид-Али мырзалар. Нұраддин 37 жасында опат болды. Одан кейін Мансұр би болды. Одан кейін Қази би болды. Нұр-ад-диннің Афас, Уақас, Хоразми атты үш ұлы болған. Қазиден соң әуелі Афас, кейін Уақас би болды. Ол 47 жасында қайтыс болды. Уақастың ұлы Мұса, Ямғұршы (Жаңбыршы) еді. Уақастан соң Мұса би болды. Одан кейін билік араға азғана уақыт салып әуелі Жаңбыршының ұлы Ағышқа (қазақта – Телағыс), кейін Хасанға (қазақта – Асан), одан кейін Алшағырға өтті. Бұлардан соң билік Шидақ, Шейх Мамай, Юсуфке көшіп, соңында Мұса бидің ұлы Исмайыл би болады. Тура осы арада сәл тыныс алып, бастапқы Шекті шежіресіне қайтып оралайық.
Жалпы менің бір таң қалатыным, жазу-сызуы жоқ көшпелілердің жүрекке, ұрпақ жадына жазылатын шежіресінің ешбір жазба дерек көзінен кем түспейтіні. Шекті шежіресінде Қалудың әкесі – Сирақ, оның әкесі Ноғайлының ханы Мұса хан еді. Мұсаның ұлы Ысмайыл екен деген деректер Қадырғали шежіресімен толық сәйкес келеді. «Қырымның қырық батыры» жырында «Мұса хан» атты жыр бар. Осы және Мұса ханның ұрпақтарына арналған өзге де жырларда оның 30 ұлы болғандығы айтылады. Соның ішінде «Қарғабойлы, Қазтуған» жырында: «Мұсаның отыз баласы, Расын оның сұрасаң, Қалу менен Сары еді», – деген жолдар бар. Мұны кездейсоқтық деу қиын. Себебі «Жаңбыршыұлы Телағыс» жырында осы деректер: «Мұсаның отыз баласы, Белгілі құдай ұрыпты, Ең кенжесін сұрасаң, Қалу менен Сары еді», – деп қайталанады. Демек, Қалу өмірде болған, нақты тарихи тұлға. Қалу Мұсаның ұлы емес, немересі болуы да ғажап емес. Себебі осы циклда Қазидан Мұса туады, ал шындығында Мұса Уақастың ұлы еді. Циклда Уақас түсіп қалған. Ендеше Мөңке би мен Едігенің арасын төмендегідей желімен жалғауға болады. Мөңке би – Тілеу – Айт – Бөлек – Қалу – Сирақ – Мұса хан – Уақас би – Нұр-ад-дин мырза – Едіге би. Бұдан арғы Әбубәкір халифке дейінгі шежіре жоғарыда келтірілгендіктен қайталаудың реті жоқ деп есептейміз.
Оқырманның ойына: “Мөңке бидің ата-тегін тарату үшін осыншама ұзақ-шұбақ шежіренің не қажеті болды екен?” деген сұрақ оралуы әбден мүмкін екендігін шамалаймын. Бұған айтар жауабым: біріншіден, Ноғайлы тарихы біздің ата тарихымыздың бөлінбес бөлшегі. Ол бүгінде жалпы саны 70 мыңға да жетпейтін ноғай бауырларымыздың ғана емес, он екі миллионнан асатын қараорман қазақ халқының да тарихы; екіншіден, Едіге би сияқты баһадүр билеушілеріміздің өмірі ертедегі ғұндардың ұлы әміршісі Атилладан бастап, кешегі хан Кенеге дейінгі киіз туырлықты көшпелілер рухын күллі әлемге танытқан батыр бабаларымыздың тарихы. Ендеше сол асыл текті аталарымыздың тарихын теңізден маржан сүзгендей теріп, бүгінгі ұрпаққа табыстау әр ғалымның абзал борышы болмақ. Үшіншіден, қазақ қанша түбі бір түркіден тараса да өз тарихы өзіне жетіп артылатын халық. Ендеше талыстай тарихымыз бар деп талтайып жата бермей және оны ел-аман, жұрт-тынышта сол өгіз терісіндей шежірені түбі бір бауырларға жырымдатпай өзіміздің рухани игілімізге жаратқанымыз жөн. Міне, осы себепті және не туралы айтсам да, жазсам да көмескілемей, күлбілтелемей шама келгенше жеріне жеткізе ашық, айқын жазуды ұнататындықтан оқырманға ел қамын жеген Едіге бидің бел баласы Мөңке бидің тарихын тұтас күйінде жеткізуді мақсат еттім. Жалпы Едіге биге қатысты жыр-дастандар бір ғана шектінің немесе Кіші жүздің ғана емес, бүкіл қазақтың ұланғайыр рухани байлығы. Енді осы туралы бірер пікір айта кетейік.
Ұлы Мұхтар Әуезовтың айтуымен хатқа түскен Мұрын жырау Сеңгірбаев жырлаған “Қырымның қырық батыры” (әуелгі нұсқасы– “Ноғайлының қырық батыры”) тарихи жырлар циклының басты кейіпкерлері Ноғай ордасының қаһармандары.
Өкінішке орай, қазақтың батырлық эпосының қалың да құйқалы қабатын құрайтын осы бір тарихи жырлар жүйесін Мұхаңның шәкірті профессор Сұлтанғали Садырбаевтан басқа ешкім арнайы зерттеудің объектісіне айналдырмады десе де болғандай. (Садырбаев С., Вопросы циклизации казахского эпоса. Автореферат кандидатской диссертации. А-А., 1965). Одан бері қырық жылға жуық уақыт өтіпті. Тіпті “Қырымның қырық батырының” бір парасы ғана күзеліп-түзеліп, таптық тұрғыдан “тазаланып” “Батырлар жырында” жарияланды. Жырлардың аттары айтып тұрғандай-ақ “Құттықия” (Едігенің өмірде болған әкесі), “Едіге” (өзі), “Нұрадын” (Едігенің ұлы), “Мұсахан” (Едігенің немересі), “Орақ-Мамай” (Мұса ханның немерелері), “Қарасай-Қази” (Орақ бидің екі ұлы), “Жаңбыршы ұлы Телағыс” (Жаңбыршы Мұса ханның бауыры. Жаңбыршының ұлы Ағыш – қазақта Телағыс би болған) тарихи жырлары Ноғайлы дәуірінің жыраулары шаңырағына болат қалқан көтеріп, уығына ақ найза шанышқан, керегесін жыр-жебемен керіп, төріне төбе билерді отырғызған еңсесі биік Жыр-орда емес пе. Өкінішке орай зерттеушілеріміздің осы Жыр-орданың есігіне енгенімен, төріне шығуға әлі-күнге дейін жүрегі дауаламай келе жатқандығы Ер Едіге тұқымына жараспай-ақ тұрғанын жасырып қайтеміз.
Қазақтың көрнекті фольклорист ғалымы Сейіт Қасқабасов “Қырымның қырық батыры” туралы: “Бұл эпос тұтастанудың барлық түрінен өткен, мұнда сюжеттік циклдену де, ғұмырнамалық циклдену де, шежірелік циклдену де, тарихи циклдену де бар”. “Қырымның қырық батырында” Алтын Орда, Ноғай ордасы, Қазақ хандығы тұстарындағы билеушілердің қаһармандық шежіресі тұтастанудың барлық үлгісі арқылы жыр түрінде баяндалған да, үлкен эпопеяға айналған. Ал, эпопеяның алтын діңгегі “Едіге туралы жыр”, – деген пікіріне алып қосарымыз жоқ. Тек қарым-қабілеті зор Секеңнің осы тақырыпты терең қаузамай: “Бұл мәселені кезінде В.М.Жирмунский егжей-тегжейлі зерттегендіктен біз оған тоқталмаймыз”, – деп тақырыпты бір мақаланың шеңберінде ғана тым келте қайырғаны өкінішті-ақ (Қасқабасов С., Жаназық, А., 2001, 493-бет).
Жалпы ұлы Мұхаң мен Қанекеңді қоспағанда қазақ ғалымдары: С.Садырбаев, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Е.Мағауин, Д.Есенжановалар “Едіге” тақырыбына арнайы зерттеулерін арнағанымен В.Жирмунскийдің “Тюркский героический эпосындай” кең қамтыған кесек туынды әлі дүниеге келе қоймағаны да шындық екенін тағы бір айтып өткен артық емес.
Біз жоғарыда осыдан бір ғасырға да жетпейтін уақыт бұрын дүние салған Мұрат Мөңкеұлын да еске алдық. Бір ғажабы Қазақ хандығы құрылмай тұрып дүниеге келген “Едіге” эпосының кейіпкерлері – Ноғайлының билері мен батырлары Мұрат ақынның өзінше толғаған “Қарасай – Қази” жырына да арқау болған. Міне, тереңнен тартқан тарихтың алтын арқауының бүгінгі күнге дейін ел жадында, жыраулар жырында үзілмей жетуінің тамаша үлгісі осы емес пе?!
Сонымен Ноғайлы Мөңке би мен Шекті Мөңке бір адам болып шықты. Ендеше Шекті Мөңке туралы қазақ ғалымдары мен әдебиетшілері не дейді? Солардың да бір парасын қарастырып көрейік.
Алаш ардақтысы Ахаң – Ахмет Байтұрсынов “Мүңке би” деген айдармен 1926 жылы жарық көрген “Сауат ашқыш” атты оқу құралында Мөңке бидің жеті жасындағы кісі құны дауын бітіріп айтқан билігі туралы ел аузындағы әңгімені келтіріп, оны: “Сол бала үш жүзге белгілі Мүңке би атанып, аты аспанға шығады”, – деп аяқтайды. Ахаң биді Шектіұлы Мүңке деп атайды.
Ахаңнан басқа Алаштың тағы бір арысы Жүсіпбек Аймауытов екі бірдей шығармасында: “Ақбілек” романында және “Ел қорғаны” пьесасында Едіге, Мөңке тақырыбына соғады.
1927 жылы жазылған “Ақбілекте” автор “Едіге” жырындағы:
“Кім баласын сүймейді?
Сен туғанда Нұралым,
Төбел бие сойдырдым,
Төрт қырлап ошақ ойдырдым…
Қара кеске бөлеттім,
Ақ, қара кес батад деп,
Бала кеске бөлеттім.
Алтыннан шүмек ойдырттым,
Күмістен түбек қойдырттым…,” – деген тамаша үзіндіні келтіреді. Ал “Ел қорғаны” атты шағын пьесасында, кейіпкер-ақсақалдың аузына: “Жарықтық Мөңке би болжап кетті ғой.
Жас баладан биің болар,
Жас балшықтан үйің болар.
Ат жақсысы арбада болар,
Жігіт жақсысы саудада болар, – депті ғой өтерінде”, – деген сөздерді салады.
Мұның бәрі Мөңке би шығармаларының төңкеріске дейін жеке жинақ болып шықпаса да ХХ ғасыр басында қазақтар арасына кең танымал болғандығын көрсетсе керек.
Мөңке бидің өмірі мен шығармашылық мұрасы туралы әр жылдары академик А.Жұбанов, Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, профессор Т.Кәкішев, филология ғылымдарының докторы, профессор С.Негимов, Ш.Керімдер, профессор, ғылым кандидаттары Б.Адамбаев, Қ.Сыдықұлы, М.Тілеужанов, С.Байменше, Б.Омарұлылар қалам тартты. Баба мұрасын тірнектеп жинап, оның жарық көруіне ақтөбелік зерттеушілер Жұбаназар Асанов пен Кемейдулла Төлеубайұлылардың да зор еңбек сіңіргенін атап өткен жөн.
Мөңке бейнесі Қазақстанның халық жазушысы Әбіш Кекілбайұлының “Үркер” романынан да көрініс тапты.
Академик Ахмет Жұбанов өзінің қазақ музыкасының арғы-бергі тарихына арналған “Замана бұлбұлдары” атты іргелі монографиясында Ақтөбе өңірінен шыққан Батақтың Сарысы атты әйгілі әншінің өмірі мен шығармашылығына арналған мақаласында: “Сарының… аталары Мөңке би өз заманында аса тапқыр, ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен адам болған. Кердері Әбубәкір сияқты Мөңкенің жаңа заманның бірқатар көріністеріне “бәленің басы” деп қарауы да болған. Бірақ Мөңкеден басталған тапқыр сөз дәстүрі ол өреде үлкен орын алады”, – деп жазады (Жұбанов А., Замана бұлбұлдары. А., 1975, 222-бет).
Ахаң Мөңке биге “өз заманында аса тапқыр, ердің құнын екі ауыз сөзбен шешкен адам” деп зор баға бере отырып, жыраудың жаңа заманның бұзылуға айналған бетінен түңілген толғаулары да болғанын оқырман есіне арнайы салып өтеді. Ілгері буынның қадам басқанын аңдып, артық-ауыс пікірлері үшін “халық жауы”, “ескішіл-байшыл” деген айдар тағуға әуес заманда Әбубәкір, Мөңке сияқты ақын-жыраулар шығармашылығы туралы Ахаңның басқаша айтуы да мүмкін емес еді.
Осыдан оншақты жыл бұрын белгілі ғалым Тұрсынбек Кәкішев шәкірттерін ұлт мұрасының ұлық туындыларын жинауға жұмылдырып, бірнеше жинақтар шығарды. Солардың бірі 1992 жылы “Билер сөзі” деген атпен “Қазақ университеті” баспасынан жарық көрді. Онда ғалым Мөңке бидің “Кермиық кеңесінен қалды” деген жұмбақ түрінде сұраулы толғауы мен оған өзінің берген жауабын келтірген.
Осы тақырыптас “Шешендік өнер” атты оқу құралында профессор С.Негимов та Мөңке бидің Халық жазушысы, депутат Шерхан Мұртаза Парламент отырысында сөйлеген сөзінде келтірген әйгілі “Құрамалы, қорғанды үйің болады”, – дейтін толғауын енгізіп, соңынан: “Мөңке бидің бұл тақпақтап айтылған толғамы келер заманның кейпін кемел көрегендікпен сипаттауымен ерекшеленеді. Кесек ойлар кестелі, ұйқасты тілмен өрнектелген. Болжаудың әрбір сөзінде суреткерлік сипат бар. Түйінді тұжырым, бейнелі ой, сұлу сурет, эмоциялы-экспрессивтік қуат бар”, – деген баға береді (Негимов С., Шешендік өнер. А., 1997, 125-бет).
Мөңке творчествосына арнайы қалам тартқандардың бірі жас ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Ш.Керім. Ол бидің өзге зерттеушілер назарына түспеген “Ақырзаман болғанда” деген толғауын Ұлттық Ғылым Академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазба қорынан тауып, өз түсіндірмесімен “Ана тілі” газетінің бетінде жариялады.
Мөңке бидің мұрасын ғана емес, бүкіл өмірін қазақтың би-шешендері шығармашылығын зерттеуге арнаған фольклорист-ғалым Балтабай Адамбаев өзі құрастырған бірнеше жинақтарда Мөңке бидің Сырым батырға қойған философиялық астарлы сұрақтары мен оған Сырымның қайтарған жауабы, сондай-ақ Мөңкенің шеркеш Түрке би, тана Нұрке билермен кеңесіп отырып айтты дейтін “Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек” дейтін толғауларын енгізген. Ғалым соңғы толғауды “Сәуле” журналының 1924 жылдың 1-санында жарияланған нұсқасынан алған. Кейін бұл толғауды дәл осы жарияланымнан алып, С.Сейфуллин өзінің “Қазақ әдебиеті” атты еңбегіне енгізген.
Мөңке туралы сүбелі мақала жазған ғалымдарымыздың бірі – Серікқали Байменше. Оның осыдан үш жыл бұрын “Егемен Қазақстан” газетінің бетінде жарияланған “Мөңке бидің Нострадамустан несі кем?” атты мақаласы ол туралы тәуелсіздік жылдары жинақталған жарияланымдар мен зерттеулерді қорытып түйіндеген тиянақты туынды болып шықты.
Міне, байқап отырған боларсыздар Мөңке бидің есімі ескі заманда да, кеңес кезеңінде де, еліміз тәуелсіздік алған жылдарда да ел жадынан, халық есінен шыққан емес. Әр заманда да халық оның шығармашылық мұрасынан өз жоғын тауып, хал-қадірінше рухани қажетіне жаратып отырған. Мөңке есімі Ә.Кекілбайдың Республика Мемлекеттік сыйлығын алған тарихи полотносы “Үркер” романында да аталды. Жалпы жазушы туындысындағы оқиға өмірде нақты болған, тіпті тарихи құжат ретінде хатқа да түскен.
Қазақ руханиятының үш ғасыр бойы тарихынан ойып орын алған Мөңке би кім еді, оның өмірі несімен өнегелі? Осы сұрақтарға да жауап іздеп көрелік.
Мөңкенің туған, өлген жылдары туралы мәліметтер бір жүйеге түспеген. Ол туралы “Қазақ әдебиеті”, “Ақтөбе” энциклопедияларындағы деректер де ала-құла. Кейінгі басылымда оның өмір сүрген заманын жаңсақтықпен бір ғасырға дейін шегерген.
Мөңке, ең алдымен, Әбілқайырдың замандасы. Ханның жақын кеңесшілерінің бірі, ақылгөй абызы болған.
Әбілқайыр туралы қазақ әдебиеті мен ғылымында аз жазылмаса да осы бір қазақ тарихындағы күрделі тұлғаның бар болмыс-бітімі, өмірінің қалтарыс, бұрылыстары, ішкі сырының иірімдері мен түпкі мақсаты түгел ашып көрсетілді деу қиын. Барлық күш-қуаты бойында, билеуші үшін шау тартты деуге келмейтін 56 жасында дүние салған Әбілқайыр ханның ақыл қосар кеңесші биі болған, ол дүние салған соң Кіші жүз бен Орта жүздің игі жақсылары атынан орыс патшайымына Нұралы ханның билігін тану туралы хатқа қол қою құрметіне ие болған Мөңке қайткен күнде де Әбілқайырдан жасы үлкен болғаны анық.
Мөңкенің жасын анықтауға оның әкесі Тілеудің 1684 жылы Сайрам соғысында опат болғаны да өз жарығын түсіргендей. Шежіре деректері бойынша бұл кезде Мөңке тоғыз жасар бала екен. Егер А.Байтұрсынов келтірген деректе Мөңке 7 жасынан бастап ділмарлығымен көзге түскен дана бала болса, оның жасының әкесі қайтыс болғанда ел жадында қалуы ақылға әбден қонымды. Осы тұрғыдан тұжырым жасар болсақ Мөңке 1675 жылы дүниеге келген болып шығады. Сонда ол Әбілқайырдан 18 жас үлкен болып шығады. Бұл да қисынға келетін есеп.
Әбілқайырды 1748 жылдың 12-қыркүйегінде Қабырға өзенінің бойында кездескен жерінде Орта жүздің сұлтаны Барақ қастандықпен өлтіреді. Хан өлгенде соңында Нұралы, Ералы, Қожахмет, Айшуақ, Шыңғыс және Әділ атты алты ұлы қалды. Әкесінен кейін хан тағына отырған Нұралы Әбілқайыр мен Бопай ханшаның тұла бойы тұңғышы еді.
Әбілқайыр көзі тірісінде-ақ Нұралыны мұрагер ретінде хан тағына дайындай бастағанға ұқсайды. Сондықтан ол 1741 жылы сол кездері формальды болса да Иран шахы Нәдірдің билігіндегі Хиуа тағына Нұралыны отырғызады. Нұралының Хиуа билеушісі болғаны жөнінде тарих ғылымында әртүрлі алыпқашпа әңгімелер бар. Нұралының азғана уақыт болса да Хиуа тағына отырғаны ақиқат. Бұл туралы сол оқиғалардың куәгері П.И.Рычков: “Шах кеткен соң, хиуалықтар бұл ханды өлтіріп, өздеріне хандыққа Әбілқайырдың баласы Нұралы сұлтанды сайлап алды”, – деп жазады (П.И.Рычков, Н.П Рычков, Капитан жазбалары. А., 2002, 40-бет).
Мөңкенің есімі орыс мұрағатына Әбілқайыр өлімінен кейін Кіші жүздегі жағдай әбден шиеленіскен 1748 жылы хатқа түскен. Ол әуелі Әбілқайыр өлімінің себеп-салдарын анықтауға жіберген аударма Юмағұл Гуляевтің жазбасында аталады. Онда: “И того же числа все знатные бии и батыры, согласясь, четырех биев: а имянно: Чюмекейского роду – Джалгана; Чиктенского – Сырлыбая, да Бабия и Мунка”, – деген жолдар бар (Архив внешней политики России, ф.122, 9-8, пл.27-29). Құжат 1748 жылы қыркүйектің аяғында жазылған. Зерттеуіміздің мақсаты Әбілқайырдың өлімі болмағандықтан біз құжаттағы бұл мәселеге қатысты деректерді талдаудың қажеті шамалы деп есептейміз. Бұл құжаттың бізге беретін мағлұматы отаршыл аппараттың саққұлақ шенеунігі Мөңкені Кіші жүздегі атақты төрт бидің қатарына қосатыны. Құжат хатқа түскен жылы бидің жасы – 73-те.
Мөңкеге қатысты екінші бір құжат 1748 жылдың 5-қазанында жазылған. Ол Россия императрицасы Елизавета Петровнаға Кіші жүз бен Орта жүздің ең беделді 32 би мен батыры қол қойған Нұралыны хандық билікке бекіту жөніндегі өтініші.
Құжаттың қазақ тарихы үшін мән-маңызы ерекше болды. Себебі Ресейге бодан боларда Әбілқайыр Кіші жүздің заңды ханы ретінде Ресей империясымен дипломатиялық байланысқа түскен. Демек ол кезде Әбілқайырдың хандық құзыретін Ресейдің тануының қажеті болмаған. Сондықтан Нұралыны хандық билікте бекіту туралы өтініш орыс-қазақ дипломатиясында бұрын-соңды орын алмаған жаңа прецеденттің негізін салды. Оның өзіндік себеп-салдары да болды.
Әбілқайыр дүние салған соң Орта жүздің Бөгенбай батыр бастаған бірқатар игі жақсыларының қатысуымен Кіші жүз халқы хан сайлаудың Шыңғыс хан заманынан келе жатқан барлық дәстүрлерді сақтай отырып Нұралыны хан тағына отырғызды. Дәл осы кезде қайтыс боларының алдында Әбілқайырға қырын қарай бастаған Кіші жүздің шөмекей, шекті, төртқара, қарасақал сияқты рулары Қайып ханның ұлы Батыр сұлтанды хан көтеріп үлгерген еді. Сондықтан Кіші жүздің басым көпшілік руларының қолдауына ие болған Нұралы өз билігін Ресей империясы тарапынан заңды түрде бекіту арқылы Батыр сұлтанның хандық құзіретінің заңсыз екендігін дәлелдеп, оның билігіндегі аталастарын біржолата өзіне қаратуды мақсат етті.
Нұралы жағында Ресей императорынан ең алғаш “тархан” лауазымын алған Орта жүздің белгілі қайраткері Шақшақ Жәнібек те болды, болып қана қоймай оның есімі патшайымға өтініш жазған 32-нің басында тұрды.
Осы тұста мына бір фактіге де ерекше назар аудара кеткен жөн сияқты. Әбілқайыр Кіші жүздің ханы бола тұра өмірінің соңына дейін өз билігін қазақтың өзге аумағына да жүргізуді мақсат еткен амбициялық жоспарын тастаған жоқ. Оның ұлы Нұралыны Хиуа тағына отырғызуы, Ресей империясынан жасырып парсы патшасы Нәдір шаһпен келіссөз жүргізуі, Ортажүздің бірқатар рубасылары, батыр, билерін өзіне жақындатып, қанатының астына алуы осының айқын айғағы болса керек, Бірақ оның кенеттен қайтыс болуы бұл жоспарлардың орындалуына мүмкіндік туғызбады.
Енді Орта жүз бен Кіші жүздің игі жақсылары қол қойған құжатқа келейік. Өтініштің негізгі мазмұны екі пунктпен белгіленген: “1-е. Вашего и.в. вернопаданный Абулхаир хан от сего света отшел, а наместно ево наследству выбрали мы в ханы сына ево Нурали-солтана.
2-е. И хотя мы ево, Нурали-солтана, по своему обыкновению, в ханы и выбрали, токмо без особливаго Вашего и.в. высочайшаго указа главным ханом учинить мы ево не в состоянии. Того ради Вашего и.в. всеподаннейше просим, дабы высочайшим Вашего и.в. указом повелено было одному Нурали-солтану наместно отца ево, Абулхаир-хана, быть главным ханом и на что ханство наградить ево Вашего и.в. высочайшею за золотой печатью грамотою.
Всемилостивейшая государыня, просим Вашего и.в. на сие наше всеподаннейшее доношение милостливую резолюцию учинить” (АВПР, ф.122, д.8,л.л.15-16).
Құжатқа Орта жүздің екі беделді адамы Шақшақ Жәнібек тархан мен Керей Наурыз би бастап, Кіші жүздің 30 би, батырлары қол қойған. Сол қол қойып, ру таңбаларын басқан игі жақсылардың жуан ортасында Мөңке бидің есімі бар.
Белгілі тарихшы ғалым, тарих ғылымдарының докторы, профессор Жанұзақ Қасымбаев Нұралы хан өміріне қатысты мұрағат ақтарысып жүріп, дәл осы жылдың осы күні (1748 жылдың 5-қарашасы) Әбілқайырдың жесірі Бопай ханшаның Елизавета Петровнаға тура осындай мазмұндағы жолдаған хатын тапқан. Онда : “И хотя народ наш оного сына моего Нуралы солтана в ханы выбрали, того ради Вашего императорского величества Всеподанейше прошу оному сыну моему Нуралы солтану в место отца его Абулхаир хана главным и настоящим ханом быть повелеть, и на что ево ханство наградить его Вашего и высочайшего за золотою печатью грамотою”, – делінген (Касымбаев Ж., Государственные деятели казахских ханств (XVIIIв). А., 1999, с.145).
Бопай ханша Әбілқайырдың өз билігін қазақтың өзге рулары есебінен кеңейте түсу жоспарынан хабардар болған. Тіпті бұл жоспарды екеуі бірлесіп жасауы да мүмкін. Сондықтан патшайымға жазылған екі хаттың екеуінің де инициаторы Бопай болған сияқты. Және бұл құжаттардың бірде бірінде өтініш айтушылар Нұралыны Кіші жүздің ханы болсын деп анықтап көрсетпейді. Бопай ханшаның хатында “главным и настоящим ханом” деген тіркес ханшаның Нұралыны үш жүздің ханы ретінде бекітіп жіберсе деген үмітінен хабар берсе керек.
Мөңке би қол қойған бұл өтінішке императрица 1749 жылдың 26-ақпанында жауап беріп, Нұралы Кіші жүз ханы ретінде бекітіледі, бірақ ханға “жалованная грамотаның” түпнұсқасы берілмейді. Осында біраз гәп бар.
Профессор Ж.Қасымбаев Нұралының немересі Жәңгір хан “жалованная грамотаның” түпнұсқасын Ресей архивтерінен індете жүріп, әрең тапқаны жөнінде қызғылықты фактіні алға тартады. Түпнұсқада: “всемилостливейше подтверждаем избрание означенных киргис-кайсаков и утверждаем его сим Высочайшим указом”,- деген жолдар бар. Бұл императрица қазақтың игі жақсылары хан көтеріп, 32 адам қол қойған халық жиналысының хаттамасы іспеттес құжатты бекіткендігін дәлелдейтін факт. “Жалованная грамотаның” өн-бойында Нұралының тек Кіші жүз ханы ретінде бекітілгені туралы бір ауыз сөз жоқ.
Нұралы хан туралы пікірімді мен бұрынғы зерттеулерімде айтқанмын. Сондықтан оның бәрін қайталамастан орыс отаршылдары, жалпы осы отаршыл саясатты жүргізушілер Қазақ даласындағы хандық билікті әлсіретуге қолдан келгеннің бәрін істеп бақты. Олар үш жүздің басын біріктірмеуге бар күшін салды. Кейін үш жүздің игі жақсылары жиылып хан көтерген қазақтың ұлы ханы Абылайдың да бүкілқазақ ханы ретінде құзіретін танымауға тырысуы осының айғағы болса керек. Нұралы ханның да хандық билігін бекітуде олар сол баяғы құйтырқы әрекеттеріне басқан. Оны жүзеге асыруға қазақ даласына келгенше Ресей империясының Стамбулдағы өкілі болған әккі И.И.Неплюевтың қолынан келген амал-айласын жасап баққаны көрініп-ақ тұр.
Сонымен Мөңке би Әбілқайырдың ақылгөй биі ғана болып қоймай, оның ұлы Нұралыны хан тағына отырғызу үшін Ресеймен дипломатиялық байланысқа түсіп, өзін 18-ғасырдағы қазақ қоғамының беделді қайраткері ретінде де көрсете білді. Ендеше біздің ғалымдарымыз Мөңке өмірін зерттегенде оны би, шешен, жырау болды деген анықтамалар аясынан да шығып, өз заманының көрнекті мемлекет қайраткері болғандығына ерекше назар аударуы керек деп білеміз. Жоғарыдағы қос құжат оның осы қырын зерттеймін деп құлшынған зерделі жастарға әлі талай ашылмаған мүмкіндіктердің бар екендігін анық аңғартса керек.
Мөңке – би, сондықтан оның аты аталғанда үнемі “би” сөзі тіркесе жүреді. “Ортағасырлық қазақ қоғамының бүкіл құқықтық әлемінде негізгі билік “дала заңының” билігі болды. Ал оның қорының сақтаушысы, реформаторы және жүзеге асырушы күші – билер болды. Би, ең алдымен, сот (судья). Бидің өзі де, билігі де түп-тамырымен халықтың тарихына байланысты болды. Сол себепті ол беделді, дәстүрлі билік қатарында болды. Би халықтың сана-сезімінде ақиқаттың ақ туын көтеруші ретінде сипатталады”, – деп жазады қазақ заң ғылымының патриархы, академик Салық Зиманов (Қазақтың ата заңдары, А., 2001, 17-18 беттер).
Би көшпелі қоғамда қашанда билік басынан ажырамаған тұлға, хан кеңесшісі қызметін атқарды. Бұл “түгел сөздің түбі бір, түп атасы – Майқы би” деп аталатын есте жоқ ескі замандарда (біздің дәуірімізге дейінгі 2 ғасыр шамасы) өмір сүрген Майқы биден бері үзілмей келе жатқан көшпелі қоғамның көп өзгеріске ұшырамаған құқықтық дәстүрлі институты. Бұған қазақтың ұлы ағартушы ғалымы Ш.Уәлихановтың: “Билер соты, 50 жыл бойғы орыс саясатының әсеріне қарамастан, бізге дейінгі жүздеген, бәлкім, мыңдаған жылдар бұрын қандай болса, сол қалпында қалды”, – деген сөздері дәлел.
Қазақ қоғамында дау шешу, билік айту, бір сөзбен айтқанда, сот функциясын атқару қашанда оңай шаруа болмаған. Еуропалықтар дәстүрлі қазақ құқығын: жауапкершілікке тарту, жаза кесу, айып салу, құн төлеуге көбінесе “жабайылық нормалар” деп мұрын шүйіре қараған, бірақ бәрі емес. Поляктың бекзат ортасынан шыққан Адольф Янушкевичтің күнделіктеріндегі билер сотын бақылау барысында жазылған мына бір жолдарға назар аударайықшы: “Бұл даулы іс бізді бірнеше күнге аялдатты. Өйткені бір-бірімен жауласқан екі жақ, егеске түскен. Бұл дау әбден ұшығып шегіне жеткен. Минут сайын сөзге жаңа шешендер араласады. Осындай дала Демосфендерінің кейбіреулерінің сөздері мәнерлігімен, жігерлігімен мені барынша қызықтыра түсті. Тоқымбай старшина мен Бейсекенің өзі егер ертедегі Грекия мен Римде өмір сүрсе, даңқтан белі бүгіліп кеткен болар еді” (Янушкевич А., Қазақ даласына сапар туралы жазбалар, А., 2003, 27-бет). Қазақтың кез келген ауылында кездесе беретін қатардағы билердің іс-әрекетіне осынша таң-тамаша қалған поляк зиялысы Мөңке билердің шешкен дауына қатысса Демосфенді қойып, оны Цицеронның өзімен қатар қоятынына менің күмәнім жоқ.
Қазақ билерінің данышпандығы туралы А.Янушкевич қана жазып қойған жоқ. Шоқан Уәлихановтың “Суд в древней народной форме” атты еңбегінен кейін белгілі шығыстанушылар И.Крафт, А.Е.Алекторов, Д’ Андре, Л.Баллюзек, И.Козлов, А.И.Крахалев, т.б. билер соты, дала құқығының ерекшеліктері туралы тамсана жазды. Бұл тақырыпқа данышпан Абайдан бастап, Шәкәрім, Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Жақып Ақбаевтар да қалам тартты. Әсіресе императорлық Санкт-Петербург университетінің заң факультетін бітіріп, қазақтың дәстүрлі отбасылық заңынан магистрлік диссертация қорғаған Жақып Ақбаев бұл тақырыпты тереңдете зерттеп, соңына мол ғылыми мұра қалдырды.
Дала демократиясының өзіндік нормативті-құқықтық негіздері болды. Ол әдетке, ғұрыпқа, ережеге негізделді. Билер сотында қаралатын жер дауы, жесір дауы, ер дауы, мүлік дауы осындай заңдарға негізделіп шешілді. Тіпті билер ең жиі қолданатын жаза – айып салудың өзі күрделі құқықтық институт болды. Зерттеуші Н.Айтқұлованың пайымдауынша айыптың құрамында хандық (хан не сұлтан алымы), билік (би ақысы), жасауыл ақы (бітісуші жақтарды билікке әкелушінің ақысы), кепіл ақы (кепілдікке жүрушінің ақысы), қалам ақы (іс жүргізушінің төлемі) төлемдерінен бастап сүйіншіге дейін қарастырылған. Айып құрамының мұндай күрделілігі екі ортаға сыналап кіріп, пайда табу, пара алуды мүлде болдырмаған. Міне, сондықтан И.Козлов: “Киргизский суд – гласный, публичный, совестный и мировой”, – деп қазақ билер сотына өте әділ баға берген (Материалы по обычному праву казахов. Сб.1. А., 1998, с.225). Ендеше Мөңке бидің билік қызметі де қазақстандық заңгер ғалымдар тарапынан болашақта арнайы зерттеледі деген сенімдемін.
Мөңке – философ. Философ болғанда қадым замандағы Қорқыт, беріде Асан Қайғы дәстүрін жалғастырған дала данышпаны.
Жеті жасынан бастап-ақ сөзіне тыңдаған жұртты ұйытқан дала биінің философиялық толғауларының бүгінгі күнге жеткені асылдың сынығындай аз ғана дүние. Соның өзі Мөңке бидің бүкіл болмыс-бітімінен әжептәуір мағлұмат бергендей. Оның риторикалық сұрақ-жауап, болжау, билік, кесім, шешім түріндегі бізге там-тұмдап жеткен мұрасы философ ғалымдарымыз тарапынан арнайы зерттеуді қажет етіп тұрғаны анық.
Мөңкенің философиялық толғауларында көшпелі қоғамның отырықшы елдің институттарына іштей қарсылығы айқын сезіліп тұрады. Бұл қарсылық қарапайым тұрмыс-тіршіліктегі ерекшеліктерден бастап, мемлекеттік саяси билік институттарының қызметіне дейін – хан билігі, батыр беделі, би шешімі, әлеуметтік өмірдің алуан саласынан бастап, дәстүрлі көшпелі мәдениеттің кескін-келбетінің өзгеруіне дейінгі қазақ қоғамының бүкіл палитрасын қамтиды. Мөңкеге дейін солай болған, Мөңкеден кейін де біз қанша отырықшы болсақ та бабалар сайрандаған киіз туырлықты көшпелі тірлікті идеалдандыруымыз әлі қала қойған жоқ. Бұл тәрбиемен емес, қанмен бойға сіңетін феноменальды құбылыс. Осы тұрғыдан алғанда еврей ғалымы А.М.Хазановтың: “Номады никогда не смогли существовать сами по себе, без внешнего мира, представленного некочевыми обществами с иными системами хозяйства. Напротив, кочевое общество могло функционировать лишь до тех пор, пока этот внешний мир не только существовал, но и допускал возможность его реакции – социальной, политической, культурной, словом, всесторонней, при которой номады оставались номадами”, – деген сөздері көкейге әбден қонады (Хазанов А.М., Кочевники и внешний мир. А.,2002, с.69). Мөңке философиясы көшпелі қазақтар қандай мықты өркениеттің әсері болса да көшпелі болып қалуы керек дейтін кредоны ұстанудан туған философия. Оны жатсыну оңай, түсіну қиын. Ендеше біз осы қиыннан қиыстырып жол табуымыз керек.
Мөңке – сәуегей. Ол туралы қалам тартқандар Мөңкені болашақ келбетін тап басқан болжампаз ретінде бейнелейді, кейбірі тіпті Нострадамуспен де теңейді.
Ғылым мен техника, медицина қаншалықты қарыштап дамыса да әлі күнге дейін адам мүмкіндігінен асқан емес. Адам қабілет-қарымының жұмбағын шешкен де әлі ешкім жоқ. Төрт ғасыр бойына адамзат қоғамын таң қалдырып келе жатқан сондай жұмбақ жандардың бірі өзіміз жиі-жиі Мөңкемен салыстыратын осыдан тура 500 жыл шамасы бұрын дүниеге келген француз сәуегейі Мишель де Нострадам немесе батыс әдебиетіндегі Нострадамус. Ол туралы жазылған кітаптардың өзі бір кітапхана болатын шығар-ау, сірә.
Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келген Нострадамус кейбіреулер айтқандай көп шарлатандардың бірі емес, өз заманына сай классикалық білім алып, медицина докторы атанған оқымысты адам болған. Ол соңына мол мұра: қысқаша катрен түрінде берілген он томдық “Центурийлер” аталатын болжамдарын қалдырып кетті. Ақыры Мөңкемен салыстырып қалған екенбіз, оқырманға түсініктірек болу үшін Нострадамустың өміріне қатысты бірді-екілі деректерді келтіре кетейік.
Француздың әйгілі королі Генрих ІІ дәуірлеп тұрған кезінде қайтыс боларынан үш жыл бұрын Нострадамустан мынандай болжам алады. Онда былай делінген: “Молодой лев победит старого на поле битвы в поединке. Он пронзит его глаза через золотую клетку. Две раны, нанесенные одним, а затем он умрет страшной смертью”. Осы ескертуден үш жыл өткен соң Генрих ІІ рыцарлық турнир кезінде жас капитан граф Монтгомеримен жекпе-жекке шығады. Жекпе-жек үстінде Монтгомеридің найзасы корольдің алтын қалқанын тесіп өтіп сол көзіне қадалады. Найзаның ұшы корольдің көзін ағыза миына жетіп әрең тоқтайды. Тоғыз күн қиналып, король жантәсілім етеді. Бұл сәуегейлік Нострадамустың атағын бүкіл Европаға жайды.
Жалпы өз басым болжау біткеннің бәріне онша көп сене бермеймін. Бірақ осыдан бірнеше жыл бұрын қолыма 1996 жылы Мәскеуден орыс тіліне аударылып басылған Джон Хоугтың “Нострадамус. Новые откровения” деген кітабы түсті. Кітаптың шыққан жылына назар аударып отырғаным, оның Нью-Йорктегі 2001 жылдың 11-қыркүйегіндегі әйгілі трагедиядан бес жыл бұрын басылғандығына оқырман назарын аудару. Сонда Нострадамустың жүзеге аспаған болашаққа арналған болжамдары ішінен мынандай жолдарды оқыдым: “Великий город на берегу океана, окруженный хрустальным болотом, в зимнее солнцестояние и весной пострадает от ужасного ветра”. Байқайсыз ба, Нострадамус нақты кісінің атын, оқиға болатын жылды, мемлекетті не қаланың атын атамайды. Жоруды әркімнің өзіне қалдырады. Жоғарыдағы болжамдағы “великий город на берегу океана” деп Нью-Йоркті, “хрустальное болото” деп сырты әйнекпен қапталған Әлемдік сауда орталығын, “ужасный ветер” деп дыбыстан жылдам ұшатын ұшақтарды шамалауға әбден болатын сияқты.
Тағы бір мысал. Нострадамус өлерінен екі апта бұрын: “По его возвращении из Посольства дар короля положен на место. Он больше ничего не совершит. Он уйдет к Господу. Близкие родственники, друзья, братья по крови найдут его мертвым у постели и скамьи”, – деген болжам айтады. Шындығында ол бұдан кейін ешқайда шықпай, өз үйінде қайтыс болады. Отбасы мен достары оның өлі денесін өзі айтқандай төсек пен сәкінің ортасынан (у постели и скамьи) табады.
Мөңке бидің де қайтыс болуы осыған ұқсас. Би демі таусыла бастағанда: “Мен өлгесін ақ бура мініп Жақайым Сартай деген кісі келер, жаназамды сол оқыр”, – депті. Сол күні би дүние салып, ағайындары жаназасын кімге шығарарын білмей дал болады. Себебі Сартай молданың ауылы бірнеше күншілік жерде екен. Сөйткенше болмай сырттан шөккен түйенің “бақ” еткен даусы естіледі. Мөңкенің ағайындары киіз үйден сыртқа атып шықса, асыға басып Сартай молда келе жатыр екен дейді.
Әрине, Мөңке би өз болжамдарын жүйелеп, хатқа түсіре алған жоқ. Дегенмен көшпелі тірліктің тіні бұзылмаған қоғамда өмір сүрген ол заман аңысын аңдап, оның кескін-кейпін дәл болжай білген. Бұл туралы ұлы Мұхтар Әуезовтың “Абылай дәуірінде зар заман ақындары екі алуан болған. Мұның бірі – елге келер күннің жұмбағын шешіп беріп, үлгі өсиет сөйлейтін, болжау айтқан қария; екіншісі – толғау айтқан жырау”, – деген бағасы тура Мөңкеге қаратып айтылғандай (Әуезов М., Әдебиет тарихы. А.1991, 240-бет). Мұхаң айтқан екі қасиеттің екеуі де, әсіресе “келер күннің жұмбағын” шешкен болжау айту Мөңке шығармашылығының басты белгісі деп білген жөн.
Мөңкенің:
“Түрлі-түрлі халық болады,
Күндіз-түні жарық болады…
Дүниенің жүзіне
Өре мен темірден жол тартылады…
Адам ақысыз жұмыс істемейді
Дүниені түрлеп кестелейді”, – деген болжамдарының, шындығында, Нострадамус катрендерінен несі кем? Қазіргі Қазақстандағы көп ұлтты халық, күндіз-түні жанған жарық, айқыш-ұйқыш тартылған темір жол, жалақылы жұмыс – бәрі-бәрі келіп-ақ тұрған жоқ па?
Сәуегей бидің тағы бір толғауы:
“Қу моладан үйің болады,
Қу баладан биің болады.
Кебір жерге теңеледі.
Әйел ерге теңеледі.
Сиыр өгізге теңеледі.
Көл теңізге теңеледі.
Ащыны ащы демейді.
Сағынып тамақ жемейді.
Тапқанын олжа демейді
Алһам білгенін молда дейді.
Бір-біріне қарыз бермейді,
Шақырмаса, көрші көршіге кірмейді”, – бүгінгі заман келбетін көз алдыңа әкеледі. Осы бір шағын толғауда әлеуметтік теңдік, эмансипация, ащы суға әуестік, қаптап кеткен дүмше молдалардың көбеюі, адамдардың арасында алыс-берістің азаюы, т.б. Мөңке қайтыс болғаннан кейін бір жарым ғасырдан астам уақыт өткен соң өмірге келген өзгерістер. Ендеше мұны сәуегейлік демегенде не дейміз.
Мөңкенің ел арасында кеңінен тараған мына бір толғауы да замана бүгінгі заман келбетін дәл-ақ берген емес пе?
“Құрамалы –қорғанды үйің болады,
Айнымалы, төкпелі биің болады.
Халыққа бір тиын пайдасы жоқ
Ай сайын басқан жиын болады.
Домалақ-домалақ түймедей дәрің болады.
Жастарға билігі жүрмес кәрің болады.
Алашұбар тілің болады,
Дүдәмалдау дінің болады.
Әйелің базаршы болады,
Еркегің қазаншы болады.
Сарылып көлік тосасың,
Құны жоқ қағазды судай шашасың”.
Қалалық жердегі құрамалы-қорғанды үйлер, айнымалы-төкпелі соттар, халыққа пайдасы жоқ жиындар, алашұбар тіл, дүдәмалдау дін, базаршы болған әйелдер, қазаншы болған еркектер, көлік тосқан жұрт, құны жоқ құнды қағаздар – екі ғасыр бұрын Мөңке болжаған бүгінгі күннің шынайы шындығы емес пе?
Нострадамус та ешбір болжауын қолмен қойғандай нақпа-нақ айтпаған, көбінесе тұспал, ишарамен жеткізіп отырған. Осы тұрғыдан келгенде Мөңке бидің де толғауларынан біз көзі ашық, көкірегі ояу, болашақтың беталысын, бағытын, бағдарын болжай білген сұңғыла адам болғандығын айқын аңғарамыз.
Мөңкенің сәуегейлігі ел арасында кеңінен тарап, ол көзі тірісінде-ақ әулие атана бастаған. Содан болар атақты халық ақыны Нұрпейіс Байғанин:
«Тілеуімнің ішінде, Әулие өткен Мөңке би», – десе, әйгілі Сарышолақ ақын:
«Тілеудің ұлы Мөңке еді,
Алты Алашқа бас болған.
Қара мойын серке еді,
Ақылы зерек әулие,
Қиянға көңіл сілтеді», – деп Мөңкені әулие тұтқан.
Мөңке – жырау. Жырау болғанда өзінен бір-екі ғасыр ғана бұрын өмір сүрген Қазтуған мен Доспамбет дәстүрін дамытқан жырау. Тіпті Доспамбет, Шалкиіз бен Махамбеттер арасын жалғастырып тұрған поэтикалық көпір сияқты.
Шалкиіз “Ор, ор қоян, ор қоян”, – десе, Мөңке “Бұл, бұл үйрек, бұл үйрек” деп толғайды. Немесе Мөңке
“Қырға боран бораса,
Нуға боран борар ма” десе, Махамбет оны өзінше іліп әкетіп: “Орай да борай қар жауса,
Қалыңға боран борар ма”, – деп жалғастырады. Тағы да салыстырып көрейік:
Қазтуғанда:
“Бұдырайған екі шекелі
Мұздай үлкен көбелі”,
Мөңкеде:
“Тегеуріні төрт елі
Аспаннан түскен тас-түлек”,
Махамбетте:
“Еңселігім екі елі,
Егіз қоян шекелі”, – болып келеді.
Мұндай құйма алтындай кесек тіркестер, тапқыр теңеу, терең ой, әр алуан мағына, сөзбен салынған сурет, риторикалық сұрақ-жауап жыраулар поэзиясының жалғасы саналатын Мөңкенің де поэтикалық мұрасына тән сипаттар.
Мөңке би араға үш ғасырға жуық уақыт салып, өзінің бүкіл ұлықтық болмыс-бітімімен туған халқымен қайта табысты. Сағынған жұрты да бабасына лайық құрмет көрсетіп, туған жері Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы Қайнар ауылына Мөңке бидің есімін берді, облыс орталығында бидің тас мүсіні орнатылды.
Мөңке бізге несімен қымбат? Мол мұрасынан тағылым, тәрбие алу үшін қымбат. Мөңке бидің рухани ұстаздарының бірі Шалкиіздің ноғай бауырларда сақталған толғауларының бірінде:
«Сіз де өлерсіз, өлерміз біз өзіміз,
Өлген соң жұмылар екі көзіміз.
Біз өлген соң қалғандармен,
Сөйлер біздің сөзіміз», деген екен.
Шалкиіз айтқандай бабалардың өзі дүниеден өтсе де, соңында ұрпақтарының талай буынымен тілдесетін мәңгі өлмес сөзі қалды.
Осы орайда тура он жыл бұрын – 1993 жылы Ордабасының биігінде тұрып, қазақтың үш ұлы биі – Төле, Қазыбек, Әйтеке туралы толғаған Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың мына бір сөздері Мөңкеге де қатысты көрінеді маған: “Барша қазақ баласы аттарын ардақтап, айтқандарын жаттаған осы үш бабамыздың ел алдындағы еңбегіне, халық қамын жеген қасиетті ісіне сөз жеткізіп баға беру қиын-ақ. Халық болып сақталғанымыз, міне бүгін егемен ел атанып, тәуелсіздік туын тігіп отырғанымыз, тіпті басқасын былай қойғанда, ата-баба жерінде басымыз аман, бауырымыз бүтін жүріп жатқанымыз үшін бүгінгі ұрпақ осы аталарымыздың аруағы алдында бас иеді”. Біз де өз заманының дара қайраткері, дана философы, ер құнын екі ауыз сөзбен шешкен сұңғыла биі, болашақты болжаған сәуегей абызы, тағылымды жыр толғаған кемеңгер жырауы Мөңке бидің биік рухы алдында басымызды иеміз.