ALTAY DİLLERİ TEORİSİ
Altay Dilleri Teorisi’nin kurucusu olan ünlü Finlandiyalı Türkolog Ramstedt Ural ve
Altay dillerinin akraba diller oldukları tezini çürütmüş ve Altay dillerinin ayrı bir grup teşkil
ettiğini ispatlamıştır.
Ramstedt’e ilham kaynağı olan fikir 19. yüzyılın önemli dilbilimcilerinden W. Schott’un
Çuvaşça konusunda yaptığı bir araştırma olmuştur. Bilindiği üzere, iki dilin birbiriyle akraba
olduklarını ispatlayabilmek için her iki dilde de kurallı olarak işleyen ses denkliklerinin (sound
correspondences) bulunması gereklidir. 19. yüzyılda W. Schott Çuvaşça’nın bir Türk dili
olduğunu ispatlamış ve z/r ses denkliğini ortaya çıkarmıştır
Türkçe kız = Çuvaşça hĭr
Türkçe tokuz = Çuvaşça tĭhĭr
W. Schott Türkçe ile Çuvaşça arasında ş/l denkliğini de bulmuştur.
Türkçe kış = Çuvaşça hĭl
Türkçe eşik = Çuvaşça alĭk

Altay Dilleri Teorisinin kurucusu olan Ramstedt W. Schott’un ortaya çıkardığı
Çuvaşçadaki bu ses denkliklerinden yola çıkarak Moğolca ile Türkçe arasında da aynı ses
denkliklerinin mevcut olduğunu ispatlamıştır. Buna göre:
Türkçe z = Moğolca r
Türkçe öküz = Moğolca üker
Türkçe boz = Moğolca boro < bora
Türkçe kozı = Moğolca kurigan (-gan küçültme eki)
Türkçe ş = Moğolca l
Türkçe kaşuk = Moğolca kalbuga
Türkçe kaşı- = Moğolca kalçi-
Türkçe taş = Moğolca çilagun
Çalışmalarını Türkçe ile Moğolca arasındaki ses denklikleri üzerinde yoğunlaştıran
Ramstedt 1902 yılında Helsinki’de yayımlanan “Über die Konjugation des Khalkha
Mongolischen” (Halha Moğolcasında fiil çekimi üzerine) adlı eserinde Türkçe z-ş seslerine
karşılık Moğolcada r-l seslerinin bulunduğunu örneklerle göstermiştir

******************************************************************
Bilindigi uzere Genel Tiirkçe
denk gelmemekte, aynl zamanda Cuvagpa
gelmektedir. Altay dilleri arasindaki ses denkliklerinin pogu gibi Trk. /g/ Cuvagpa ve Mogolcada sadece /l/’ye/6/ ve Mogolca /p/’ye de denk/g/ =
Mo.
Mogolca ve Tiirkpe
benzerligine de daha 19I2’de Ramstedt dikkat pekmigti /p/ denkligi de ilk once Ramstedt tarafindan farkedilmig ve kurulmugtur.karg~hkhlik/ortaklagallk ekleri -qa-/-qe- ve -$-bin: h e g i n , 110.
sika -Fa- “sich drangen” (sika- “drangen, pressen9’den) Trk. ssk-8-8-
(szk- “basmak, ezmek9’ten)
eki -8-‘nin asllnda
degigikliginin gepmig zamanli gekiller aracdlglyla bagladigmu, yani *-qa-ds 1. Ramstedt soz konusu Trk. karglliklillk/ortaklagalik/p/ oldugunu ve Tiirkpedeki /p/’den /?/’ye bu ses>
*-q&>*-jts geklinde oldukunu one siirmiig, daha soma bu ekin gepmig
zamanll gekiller aracdlglyla genellegtigini soylemigtir 2.
Ramstedt, aynl pallgmaslnda, Cuvagpada sonunda
eki bulunan fiillerin oz Cuvagqa olduguna, -8- ortaklagallk eki bulunanlarin
ise Tatarcadan odiinpleme olduguna dikkatleri qekmigtir
genel olarak /1/ qeklinde temsil edilmekte ve Cuvagpa
/c/’den gelmekte oldujjuna gore Trk. -i- ortaklagallk3. Turkpe /g/ CuvagpadaIS/, /p/ veya-9- = Cuv. -i- ses denkligi Ilk Tiirk~e
karg~hkldik/ortaklagallk
Teorisini 1900’Ierin baglarlnda kuran Ramstedt Trk. ekinin /1/ veya /g/ olmaylp /p/ oldugunu gosterir./g/ = Cuv. /6/ =
Mo.
Benim goriigiime gore Tiirkpe iginde Ramstedt’in soz konusu ses denkligini
destekleyen kanitlar, yani Tiirkpe ornekler, vardlr. Bu bildirimde bu
kamtlarl sunmaya ve Ramstedt’in denkliginin dogrulu@nu aqlklamaya
qallgacaglm./p/ egitligini desteklemek ipin Tiirkpeden kamt getirecek durumda degildi.
* * *
Karglhkl&k/ortaklagallk eki -5-‘nin
en eski Tiirkpe ornekler Kutadgu Bilig’de ve KBggari’nin sozlii~iindedir.
Bu ornekleri vermeden once gunu vurgulamak istiyorum
sonunda degigmeye ukrayan bir ses, kelime ipinde, ozellikle bir iinsiizden-q- geklinde ortaya piktlil, degigmedig: Kelime
G. J. Ramstedt, “Zur Verbstammbild~n~slehrdee r mongolish – tiirkischen Sprachen”,
JSFOu, XXVIII, 3, ss. 29, 30.
a a.g.e., s. 29.
a.g.e., a. 29.
once veya sonra kendini korur
semri-
ay.
Turkqe geklini kelime iqinde bulundub bazi orneklerde bir iinsuzden
once veya sonra kommugtur. ijrnekler : Ornekin semiz “gigman” (<*semir’), ama( < *semirl-i-), “gigmanlamak”, kokiiz “gogus” (< *kokiir’), fakat kiilcrek(< *kokiir- ek), vb 4. Ayni gekilde kargiliklilik/ortaklagalik eki -5- de ilk: MK iir-) MK vurmak” kiiiegiir- olarak okunurdu), Huast. kikgiir- (kigig kikgiirii sozle- “halkl kargilikli olarak dugmanliga kigkirtmak”) (Clauson 714). MK I1 196 kikqiir- “iki geyi birbirine qarptirmak, kigkirtmak” (< *kik-iq-I1 293 kik- “bilemek, keskinlegtirmek, keskinlegtirme amaciyla- Orh. kikgiir- b’kigkirtmak” (KT D 6; gimdiye kadar kifigiir-,I11 108-109 yapqzn- – yapqun- – yawqun- bbyapigmak, tutmak” – yapgun- ay. (KBggari’nin ifadesi kargilikli nobetlegir.) MK KB 401 yapqur “yapiglr”, KB 1409 yapqur ay. (Herat niishasi yapgur),
Uyg., MK yapzg-, yapug- “yapigmak, tutunmak
Bilig fndeksi’ndeki yapqu- gekli yapzq
MK
men oiulnz anaszfga t.-dum)
Orh. kabzg-, Uyg. kavzg- “bir araya gelmek, toplanmak”, MK kawugay.,
kawgut “iki hukumdar veya han arasinda yapilan barig gorugmesi” : g’li : yapgundz ve f’li : yawqundz gekilleri< *yap-z-q-z-n- < class=”glossary autolink glossaryid3″ title=”Edebiyat Terimleri: HAREKE” onclick=”return openpopup(‘/mod/glossary/showentry.php?courseid=1\&concept=HAREKE’, ‘entry’, ‘menubar=0,location=0,scrollbars,resizable,width=600,height=450’, 0);” href=”http://www.rizaogras.net/course/mod/glossary/showentry.php?courseid=1&concept=HAREKE”>hareketi”) <*tutu-). KB’teki buziilmug I 423 tutagz, tutgz “komgu, birlikte veya yakin (olan); daima, siirekli,- MK tutqz (13 kez), KB tutqz, tuqz (bir qok kere; tutagz 5 kere)tuqz gekli Ramstedt’in teorisi iqin ek bir kamttir KB’te tuqz degil de *tug& geklini bulmamz gerekirdi! Bagka bir eski ornek de 14. yuzyll eserlerinden Kzssa-i Behrdm’da bulunmaktadir : Eger ekin asli gekli /g/ ile olsaydi: T. Tekin, “Zetacism and sigmatism in Proto-Turkic”, AOH XXII, Fas, 1, s. 60, 63. Clauson’un a crasis of MK kapqak ipin onerdigi etimoloji, yani “Deverbal noun from kap-; perhaps’kaptgak” (EDPT, s. 581) kabul edilemez. urq-ur “erka mpft” (Brockelmann Ost. Gram., s. 205) <*ur-L-q- MK urug-, Cuv. virs- ay. <*lirrq-.- Uyg., Karqilikldik/ortaklaqalik ornekleri burada bitiyor. /p/’den /?/’ye ses degiqikligine ait orneklerin sadeceeki -g-‘nin Orta Tiirkpe metinlerdeki -q-‘li karqilikldik/ortaklaqalik gerekir. Bu govdelerden ayri olarak bagka ornekler de vardir, iki
isim ve bir isimden fiil yapim eki tartiqma konusu ses degigikligini desteklemektedir.
Bu ornekler agagidadir govdeleriyle sinirlanmadi~inin da ayrica vurgulanmasi:
MK yapqan “pelin”, yawqan ay. (I11 37)
Osm. yavgan, Trk. yavgan, Az., Trkm. yovgan, Kum. yuvgan, Nog. yuvsan,
Kzk. juwsan, Kirg. ciigan, Tuv. qagpan ay.
Ikinci bir eski Srnek de Volga Bulgarcasindadir. Volga Bulgarcasiyla
yazilmg mezar kitabelerinden birinde, Genel Tiirkpe bagrnda’ya karqilik
olan ve “baglangicinda” anlamni taqiyan baqne diye bir kelime goriiliir.
Soz konusu kelime aqagidaki metinde bulunuyor;> Gag., Osm. yawgan, Kipp.,< *yapgun < *yawgun < *yawqan. – 0 – 0 -.r Gj-2.4 “ltogi polevib epigrafipeskib issledovaniy 1961-1963 gg. ASSR”, Epigrafika Vostoka XXI, 1972, s. 48-55 ve Tekin, T., “On Volga Bulgarian bahe”, PIAC Newsletter 10, s. &I Je ?afar ayuhi baqne eti (Yusupov, G. V.,v Tatarskoy8). Yusupov, 14. yiizyll tarihli bu Volga Bulgarcasi ciimleyi apiklayamamiqtir. Benim bagka bir yerde (yani PIAC Newsletter, No. 10’da) apikladlgim gibi, baqne kelimesi burada “baqlang~clnda” anlaminadir ve Genel Turkpe bagrnda’nin karqiligidir. Baqne’nin qoziimlemesi aqagidaki gibidir : baqne < class=”glossary autolink glossaryid14″ title=”Bilgisayar Terimleri Sözlüğü: DAT” onclick=”return openpopup(‘/mod/glossary/showentry.php?courseid=1\&concept=DAT’, ‘entry’, ‘menubar=0,location=0,scrollbars,resizable,width=600,height=450’, 0);” href=”http://www.rizaogras.net/course/mod/glossary/showentry.php?courseid=1&concept=DAT”>datif
Bulgarcasi igne “ipinde”
sahip oldugu aplktir. Boylece Volga Bulgarcasi baqne (*bagne degil!), “baa,
baqlangip” kelimesinin Volga Bulgarcasinda bag olmaylp, baq oldugunu aqik
hale getirir. Belki de kelimenin as11 aekli Ramstedt’in ylllar once one siirdiigii
gibi daha eski bir *balq qekline gitmektedir. Herkespe bilindigi gibi
Ramstedt Cavuqpa PUS “baa”m, sondaki /8/’den dolay Genel Tiirkpe bag’a
gitmeyip, farazi bir balq aekline gittigini one siirmiiqtur. Goldi (Nanay)
dilinde buna tam olarak karqilik olan qekil balqa, balca “yiiz, goriiniiq, bag”
(I 109) qeklidir. Bunlara Mo. tarbalci “akbaba”
-balci “baq” kelimesini de ekleyerek up yonlii bir Altayca eqitlik kurulabilir
(bk. T. Tekin “Once more zetacism and sigmatism”, CAJ, XXIII,
1-2, s. 131). Sonup olarak Cuvaqpa pus’ kelimesinin Volga Bulg. baq’a benzer
bir qekle gittigi kesin olarak iddia edilebilir. Sonuncu aekil kendi ipinde, Genel
Tiirkpe bag aeklinin kokeni olan daha eski *bal~’a gider. Buna gore *baq-i-n-e, yani bag “baqlanglp, baa”, -i- 3. kigi iyelik eki, -n- zamir n’si- lokatif eki olan -a/-e’dir. Bu kelimenin Volga< *ipi-n-e = Cuv. igne ay. ile tamamen ayni yaplya< “kel kafali” birleqigindeki: *balq> Volga Bulg. baq> Cuv. pus’ ve *balq
olur > *balg > Eski Tiirkpe bag.
/q/
Boylesi iki ornek agagidadir > /g/ ses degigikligi iqin modern Turk dillerinde de ornekler bulunabilir.:
1. Genel Tiirkqe (Uyg., MK. vb.) kurga- “kugatmak; qevirmek, sarmak”,
Tat. Bgk. korga- ay., Tuv. kurja- ay., Kzk., Kklp., Nog. kursa- ay., Trk.
kugan- (ku8a-n-), kugat- “kugatmak, qevirmek, ortmek; muhasara etmek”
(kuga-t-), Az. gugan- “kuganmak”, gugat- “kugagi qepeqevre sarmak”,
Trkm. guga- “kugatmak”, gurga- “qevirmek, sarmak, muhasara etmek”
Qugat- ~’kugatmak, Qurgat- “muhasara etmek” <*kurga- <*kurga- “kugak, kemer” Kzk. korga- “qevirmek, kapamak” Altayca, Kirgizca ve Hakasqa /q/’li gekillerin /g/’li gekillerden daha eski old+ aqiktir. Bu sebeple Kazakqa /g/’li gekil daha eski bir /q/’li gekle gider. Bu fiil, kur “kugak, kemer” adinin bir tiirevidir. Bu ek iqin, bu tiir isimden fiil tiireten ornegin, dayiga-, dayiqi- “diiqman olmak, savagmak, diigmancasina davranmak”< class=”glossary autolink glossaryid12″ title=”Bilgisayar Terimleri Sözlüğü: DOS” onclick=”return openpopup(‘/mod/glossary/showentry.php?courseid=1\&concept=DOS’, ‘entry’, ‘menubar=0,location=0,scrollbars,resizable,width=600,height=450’, 0);” href=”http://www.rizaogras.net/course/mod/glossary/showentry.php?courseid=1&concept=DOS”>dost olmak” kani “arkadag, dost”, vb.
Yak. kurdii- “kugatmak” ortada bulunan /rd/’den dolayl /q/’li bir gekle
gidemez, daha eski ve asli *kurla- gekline gider.
2. Orh. yemgal, yimgak “yumugak”
mugamak”, MK yumg4 “yumugak”, yumga-
yumga- ay.
<*yzmga-, Tuv. qzmgak “yumugak” dayi “diigman”, niilcoge- “samimi arkadag olmak” -mii- degigikligi iqin krg. Eski Tiirkqe kamgz
“kamqi”
GT yumga- Tuv. gzmga- ve Yak. szmrici-
tartigllan kurga- Fiilindeki
bir isim kokiinden tiiremigtir; krg. Mo. nimgen, nimegen “ince, sig”, nimgere-
“incelmek”, nimganun “zaylf, zaylflarmg (hayvan iqin)”, Evk. nemkun
“zaylf, clliz”, nemkiiken, nemkcin “qok zayif”.
Genel Tiirkqe yumgak “yumugak”, /q/ ile, Orta Tiirkqe kaynaklarda,
ozellikle de > Yak. kzmiii, vb.), Cuv. iemie bbyumugak” < *yemga(q).(< *yzmga-) belki de, yukarida+ ga- eki ile *yem, *yim veya *yzm gibi15. yiizyil tarihli Klpqakqa bir sozliikte, goriiliir : Tuhfe. yumg4 6 birlikte yukarida tartigllan Tuvaca ve Yakutqa gekiller, ornegin Tuv. gzmga-6 yumugak”. Burada /g/ yerine /$/ giirmek Clauson’u gagirtmigtir. Bununla 6 6 “~umugak”, yumga-, yumgak’taki yumugamak”, gzmgak “yumugak”, Yak. szmii6- b”mugamak” ve szmiiagas/g/ sesinin sadece ikincil bir ses oldugunu, 6 bk. T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, ss. 231, 403. kanitlamaya yeter. Sonug olarak, Tuhfe’de gegen yumqa+ geklindeki /g/,
asla “gagirtici” degildir, gunkii bu see aslidir.
Ramstedt’in jqllar once dikkat ettigi gibi karg3ikldik/ortaklagahk
eki Cuvaggada iki tanedir
gider),
olugturulmug Cuvagga fiil govdelerinin yer aldigi, az gok eksiksiz bir liste
Nauta : 1. -i- (Cuvagga kaynakli olan bu ek, asli -qsesine2. -g- (Tatarcadan odungleme Gene1 Turkge ek). -i- eki ile7 tarafindan yaylmlanrmgtir. Listede yer alan govdeler agagidadir :
avr-i-6 (avir-), in-i-& (in-), kala-i-, kan-i-i- (kan-), kiv-i-6 (k%v-
kurin-i-C, pit-i-S-, Sap-i-S-, z r t – , Sura-S-
sin-i-C, ~u-S-, tap-i-C, tat-i-&, tat-i-S-, tiv-i-S-, vale&
vir-S-. Bu – ku-),(< *guru- < *yara-),(< *vale- < *ule-),18 fiile agagidaki ornekler de eklenebilir :
vzrnai- “yerlegmek”
SzpiC “yapigmak, tutmak”
“ortmek”.
hirig- “kargi gikmak, kargi durmak, itiraz etmek” < *vzrna-C < *ornu-q- = GT orna-g-.< *yapzq- =
kargit, ayluri”
Bu fiil govdesinin basit gekli belki de MK’de gu rmsrada gegen karu kelimesidirUyg. karzg- “kabul etmemek, bozugmak”, GT kargz, kargu “muhalif,( = Cuv. hirii ay. < *hirSi < *karqz), MK kargut “kaqit”.
:
karu, en iyi gekilde *kar- “kargi olmak, kargisinda olmak, kargi durmak”
fiilinden -u eki ile yapilrmg zarf Yagz karu kirig kurdum “Dugmana karqi yay kurdum” (MK I1 83). MK- fiil olarak agiklanabilir.