LORD RAGLAN’IN GELENEKSEL KAHRAMAN KALIBI VE KURMANBEK,KURBANBEK

NerinKÖSE*

ÖZET
Bu yazıda, Lord Raglan’ın “Geleneksel Kahraman
Kalıbı” Kurmanbek (Kırgız) ve Kurbanbek (Karakalpak)
destanianna uygulanmıştır. Böylece, bu iki destan
arasındaki benzerlik/er ve farklılıklar ortaya konularak bir
değerlendirme yapılmıştır.
AB5TRACT
In this article, “The Traditional Hero Type”,
developed by Lord Raplan is applied to the legends of
Kurmanbek (Kirghiz) and of Kurmanbek (Karakalpak).
Above all, the similarities and differences in these two
legendsare exposedand evaluated.

Bilindiği üzere bir milletin kültürü onun dili, inanç sistemi, bulunduğu
coğrafya, yaşadığı hayat tarzı, tarihi vb. özelliklerinin tümü demektir. Bir yerde
söz konusu toplumun geçmişten o güne getirdiği birikimi de ifade eden bu
durumun onların düşünce biçiminde de etkili olacağı ve o düşünce tarzını
doğuran yaşayış şeklinin ihtiyacı olan anlatı türlerinde de yerini alacağı, tabidir.
O sebeple milletlerin kültürel aynası diyebileceğimiz anlatı türlerinde ürünün ait
olduğu tarihi dönemin, teşekkül ettiği coğrafyanın, yaygın olduğu toplumun dil
ve inanç özelliklerini, kısacası anlatının ortaya çıkmasına sebep olan hayat
tarzının ve o hayat tarzını sürdüren topluluğun beklentilerini, sevinçlerini,
üzüntülerini değer yargılarını, hukuk düzenlerini bulmak, mümkün
olabilecektir. Bu tür düşüncelerin daha çok anlatının asıl kahramanı vasıtasıyla
ve onun içinde yer aldığı olayların yardımıyla verildiği düşünülecek olursa her
anlatı türünün kendisine has kahraman tipini yaratacağı ve bu tipin, o anlatı
türünün ortaya çıkmasına sebep olan kültürün özelliklerini aksettireceği, aynı
türün farklı kültürlerdeki kahraman tipinde de farlılıklara yol açacağı, bir başka
ifadeyle bu kahraman tipinin aynı türün, hatta o türün aynı anlatmasının
çeşitli versiyonlarındaki görüntüsünü de belirleyeceği kesindir. Nitekim
yazımızın konusu olan Lord Raglan’ın geleneksel kahraman kalıbını
uyguladığımız Kurmanbek (Kırgız) ve Kurbanbek (Karakalpak) destanlarından
bu durum, apaçık görülmektedir.
İlk defa Özkul Çobanoğlu tarafından Oğuz. Kağan ve Er Töştük
Destanlanna (1 ), M. Öcal Oğuz tarafından da Boğaç Han’a (2), İsmet Çetin
tarafından ise ondört destanın kahramanın ailesi ve doğumu bölümlerine (3),
uygulanmış olan “Geleneksel Kahraman Kalıbı”, Lord Raglan tarafından
geliştirilmiş bir metottur. Metin Ekinci’nin dilimize çevirdiği ve 22 maddeden
meydana gelen bu metot (4), ekseriyeti Batı, tir kısmı: Orta Doğu kaynaklı
kahramanlar incelenerek ortaya çıkarılmıştır.
t:
Biz de bu araştırmada söz konusu “Geleneksel Kahraman Kalıbı”nı esas
aldık ve yazımızın başlığında da belirtilen Kurmanbek ve Kurbanbek ile ilgili
düşüncelerimizi, 22 maddeyi göz önüne alarak değerlendirdik.
Bu değerlendirmemiz için Kırgızlar’ın ünlü akını ve yazarı Kalık
Akiev’in tasnif ettiği ve ilki 1938, ikincisi 1957 yılında Kırgızistan Devlet
Matbaası tarafından basılan varyantı (5) ile beş ciltlik Karakalpak Folklon’nın
üçüncü cildinde ikinci destan olarak yer alan ve Kurbanbayadlı akından Şemşet
Hocanıyazov ile Sadırbay Meylanov’un dinleyip yazıya geçirdikleri versiyon (6)
kullanılmıştır.
1. Kahramanın annesi soylu bir bakiredir: Üzerinde çalıştığımız her
iki versiyonda da böyle bir şey söz konusu değildir. Nitekim destanm
Karakalpak versiyonu Kurbanbek’te kahramanın annesi Meliyka, Nogay Eli
hükümdarı Erdara’nın iki oğlundan Kara Biy’in oğlu Kurbanbek’le evlidir ve bir
peri kızıdır (s:155)”, Kırgız versiyonu Kurmanbek’te ise daha farlı bir durum
söz konusudur. Çünkü Kırgız-Kıpçak Ülkesi hükümdarı Teyitbek ile kırk yaşına
gelen en büyük eşi Sulaykalnın henüz hiç çocukları olmamıştır (s:9). Destanı
hikaye edenin bu konudaki tasarrufu yanısıra yaygın olduğu çevrenin bu konuya
bakış açısını da aksettiren bu durumdan (7) anlaşılacağı üzere Sulayka’nın
annesi ve babası ile ilgili herhangi bir bilgi verilmemektedir. Kısacası Sulayka
da, Meliyka da soylu birer kadın değillerdir.
2. Babası bir kraldır: Destanın her iki versiyonunda da anlatı
kahramanlarının babalan, olayların başladığı yer olarak belirtilen ülkelerin
hükümdarlarıdırlar. Nitekim Kurmanbek’ın babası Teyitbek Kırgız-Kıpçak
Eli’nde (s:9); Kurbanbek’in babası Kara Biy ise yedi payitahtlı Nogaylı
Ülkesi’nde (s:155) hüküm sürmektedirler. Destanın Kırgız versiyonunda
görmediğimiz ancak Karakalpak versiyonunda idarecilerin Kara Biy, Erdara
Biy olarak adlandınlmasını, bu ikincinin Türkler’in henüz boylar halinde,
kabile düzeninde yaşadıklan dönemden daha fazla izler taşımasıyla ilgili
olduğunu düşünüyor; o sebeple Kurbanbek’in babası Kara Biy’i de hükümdar
olarak kabul ediyoruz.
3. Baba çoğunlukla kahramanın annesinin yakın bir akrabasıdır:
Söz konusu destanın her iki versiyonunda da böyle bir durum söz konusu
değildir. Kunnanbek’in ailesi “Teyitbek Handın en uluu ayalı Sulayka kırk
caşına çeyin tuugan emes ele”(s:9) şeklinde anlatılırken Kurbanbek’te bu durum
“Erdara Biy başka bir balasına Kara Biy dep at berdi. Kara Biydin bir balası
boldı. Atın sorasan Kurbanbek batır dep edi. Kurbanbektin Maksım Kız degen
. kanndası boldı. Seyilhannın kızı Meliyka kubba onın hayalı edi. Bu perizat”
(s:155) şeklinde verilmektedir. Kurmanbek’te Sulayka’nın kimin kızı olduğu
belirtilmezken Meliyka’nın peri kızı olduğunun açıklanması, her iki destanın bu
maddeyle paralelliği olmadığını ortaya koymaktadır. Çünkü eski Türklerde
evlenmede exogami (dıştan evlenme) esastı. (8) En güzel örneğini Dede
Korkut’ta Bamsı Beyrek Boyu’nda gördüğümüz (9) üzere evlenme, il dışından
olur; eşlerin bazen yedi, bazen de dokuz göbeğe kadar akrabalıklan olmaması
şart koşulurdu (l O).
4. Kahramanın anne rahmine düşüş şartları olağan dışıdır:
Üzerinde çalıştığımız destanın ne Kırgız, ne de Karakalpak versiyonunda anlatı
kahramanlannın gerçek ya da olağanüstü şekillerde doğumlanndan söz
edilmemektedir. Zaten Kurbanbek “Kara Biydin bir balası boldı. Atın sorasan
Kurbanbek batır dep edi.” (s: 155) satırlanndan da anlaşılacağı üzere kahraman
daha anlatılanın başında vakada yer almaktadır.
Destanın Kırgız versiyonunda da (bir iki nüfus hariç) benzer bir
durumla karşı karşıya kalıyoruz. Nitekim Teyitbek’in en büyük eşi Sulayka’nın
kırk yaşına geldiği halde henüz bir çocuk doğurmadığı şeklinde bir düğüm
atılmışsa da bu durum “Bir kıyla ubak ötköndön kiyin Sulaykanın boyuna bütüp
erkek törödü” (s:9) şekilde trajik bir duruma sebebiyet vermeden ortadan
kalkacaktır. Bir başka ifadeyle halk hikayeleri, destanlar ve masallanmız başta
olmak üzere anlatı türlerimizin hemen hepsinde önemli bir yer işgal eden
çocuksuzluk, çare
arama, olağanüstü şekilde hamile kalma ve doğum matif ve epizotları (ll ) her
iki destanda da söz konusu edilmemektedir.
5. Kahraman aynı zamanda bir tanrı oğlu olarak kabul edilir :
Destanın Kırgız versiyonunda olsun, Karakalpak versiyonunda olsun böyle bir
durumla karşılaşmıyoruz. Çünkü her iki destanda da kahramanlar değil “tanrı
olduğunu belirtmek”, “tutanrılık iddiasında bulunmak” veya “çevre tarafından
tann gibi kabul edilmek'” hükümdar olarak boylannı düşmandan korumak
durumunda kaldıklannda yenilmeleri bile söz konusudur. Nitekim Kurmanbek,
babası Teyitbek rüzgar gibi hızlı koşan, konuşan, sahibine akıl veren ve yoldaş
olan Teltoru Atıını vermeyince Kalmuklar’ı yenemez ve yaralanarak ölür (s:112131).
Dede Korkut’daki “yayan erin umudu olmaz”(12) sözünü hatırlatan bu
durum destanm Karakalpak’in versiyonunda daha farklı bir özellik gösterir.
Çünkü Kurmanbek’in hem kızkardeşi Maksım Kız’ın kendisini öldürmek için
kurduğu tuzaktan ve o tuzak gereği yoluna çıkan engellerden kurtulması, hem
de yokluğunda Kalmuklar’ın istila ettiği ülkesini-düşmanlardan kurtarması eşleri
Meliyka, Sultan Kız ve Akılcanım peri olmalan ve yardımlan sayesinde
gerçekleşmiştir. (s:172-195)
6. Çoğunlukla baba tarafındanonu öldürme girişiminde bulunulur:
Destanın Karakalpak versiyonu : olan Kurbanbek’te böyle bir duruma
rastlanmadığı halde Kırgız versiyonunda oldukça ilginç bir hususla
karşılaşmaktayız. Çünkü Oğuz Destanı’ndagörülen “Kara Han’ın oğlunun İslam
dinine girdiği için av sırasında öldürtmeye karar vermesi” meselesi (13).
Kurmanbek’te “kendi haberi ve izni olmadan Kalmuk Hanı Bakburhan’ın kızı
Kanışay’ı gelin diye alıp getiren, bu sebeple yeni bir savaşta olağanüstü atı
Teltoru’yu vermeyip, onun kırk yiğitine söylediği;
Atımdı berbeyın kırk ciğit,
Anıldap ürgön katar it!….
Kara neet kankorgo
Kandayakmak at beret !
At bezer nemeden
Atası kantip kün köröt.
Menim tilimdi albostan,
Özüçö alsa katındı,
Aytkanıma künbösö,
Ar ubakta sındınp,
Düşmanıncakörbösö,
Mınday bala kurusun,
Könülüm tınbayt ölbösö (s. 87)
satırlannda ifadesini bulmuştur.
7. Kahraman gizli bir yere gönderilir: Anlatının Kırgız versiyonu
Kurmanbek Destanı’nda böyle bir motifle karşılaşmazken Karakalpak
versiyonunun bu madde ile paralellikleri olduğunu görmekteyiz. Nitekim kız
,kardeşi Maksım Kız, savaş’ meydanında bir görüşte aşık olduğu Kalmuk
hükümdan Şehirhan ile evlenebilmek amacıyla ağabeyi Kurmanbek’i ortadan
kaldırmak için onu “babasının hasta olduğu, bu hastalığın ancak. Zulman
şehrindeki “Abıhayat”, “Abızamzam”, “Abıpelek” pınarlanndan içerse
iyileşeceği” hikayesi ile yola çıkanr(s:166-170). ~.
t’
8. Uzak bir ülkede evlat edinen bir aile tarafından büyütüıÜr:
Destanın her iki versiyonunda da böyle bir durum söz konusu değildir.
Karakalpak versiyonunda bir hile ile başka bir ülkeye gönderilen Kurınanbek de
evlat edinilecek, bakılıp büyütülecek yaşı çoktan geçmiş; evli barklı bir adam
olarak karşımıza çıkmaktadır.
9. Kahraman çocukluğu hakkında bize hiçbir şeyanlatılmaz:
Raglan’ın geleneksel kahraman kalıbında yer alan ve incelediğimiz iki destanla
büyük benzerliği olan maddelerden biri de, bu maddedir. Her iki versiyonda da
kahramanların bebeklik çağlan hakkında bize hiçbir bilgi verilmez;
doğumunun ardından onun “at binip kılıç kullanacak hale geldiği” nden söz
edilir. Mesela bu durum Karakalpak versiyonunda “Kurbanbektin erliği asıp,
gayratı tasıp, her elde batırlıgın bildirilip, kas etkenin öltirip, “Devir kiminin
deviri- Kurbanbektin deviri'{s: 155); Kırgız versiyonunda ise “Kurmanbek
oynop, cürüp, ar kayısı baldar menon küröşsö kol ucuna kelgenin koyunçu
emes. On eki caşka kelgende eçen con balban dardı cıga baştayt” (s:9)
şeklinde geçmektedir.
10. Kahraman yetişkinlik çağındayken gelecekte kralolacağı
yere getirilir: 8 nolu maddeye. bağlı olarak ortaya çıkan ve söz konusu
maddenin görülmeyişinden dolayı bu maddeye Kurmanbek ve Kurbanbek
destanlannda rastlanması mümkün değildir.
11. Kahraman kral dev, ejderha veya vahşi bir hayvana karşı
zafer kazanır: Destanın Kırgız versiyonunda bu maddeyle paralel bir durum
yoktur. Karakalpak versiyonunda ise Kurmanbek Kalmuk hükümdan
Şehirhan’ın önce dört pehlivanını, sonra kendisini (s: 161-162); Zulman Şehri’ne
giden yolda ise Alşagır adlı gavur hükümdannı (s:173-176), Pat Şehri
hükümdan Akşahan’ın kardeşini öldürdüğü için kızı Gülsin’i kaçıran” Ketiren
Dev’i (s:180-183) yener. Yani bu madde iki destandan sadece Karakalpak
versiyonu için geçerlidir.
12. Çoğunlukla kendisinin seletinin kızı olan bir prensesle evlenir:
Destanın Karakalpak versiyonu için bu madde söz konusu değildir. Çünkü
Kurbanbek Zulman Şehrine doğru yola çıktığında Meliyka adlı bir peri kızı ile
evlenir (s:155). Oysa Kırgız versiyonunda daha farklı bir durumla karşı karşıya
kalıyoruz. Çünkü Kurbanbek ikide bir Kırgız -Kıpçak Ülkesi’ne saldıran
Kalmuklar’ın o güne kadar yaptıklarının öcünü almak üzere yola çıktıktan bir
müddet sonra oraya ulaşır. Kalmuk Hükümdarı Bakburhan’ı yenerek hem
toprakların geri alır, hem de Kızı Kanışay ile evlenir (s:173-82). Görüleceği
üzere bu madde, sadece Kırgız versiyonunda tespit edilen bir durumdur.
1:( Kralolur: İki destandan Kırgız versiyonunda bu madde ile
hiçbir paralellik olmamasına rağmen Karakalpak versiyonunda anlatının son
kısmında kahramanın tahta geçip, ömrünün sonuna kadar hükümdarlık
yaptığından bahsedilmektedir (s:198)
18. Kahraman esrarengiz bir şekilde ölümle tanışır: Sadece destanın
Kırgız versiyonunda anlatı kahramanın öldüğünden bahsedilmekteyse de bu,
esrarengiz bir özellik göstermez. Nitekim Kurbanbek’in ölümü, Kalmuk
hükümdan Dölön Han’ın attığı, göğsünden girip omzundan çıkan ve bir parçası
kalbinde kalan süngü ile gerçekleşir (s:112-113). Buna rağmen anlatı
kahramanın ölümü, bu maddeyle paralel bir durum olarak değerlendirilebilir.
19.Çoğunlukla bir tepenin üzerinde ölür: Destanın her iki
versiyonunda bu maddeyle uyumlu hiçbir husus görülmemektedir, Sadece
Kırgız versiyonunda tespit ettiğimiz üzere Kurmanbek, Dölön Han’ın
sapladığı süngüyü yiyince yanındaki çukura yığılır ve orada ölür.(s:130-13i ).
20. Çocuklarından hiçbiri eğer varsa tahta geçemez: Bu madde her
iki destanda da aynen görünmektedir. Nitekim Kırgız versiyonunda Kurmanbek
ölünce dostu Akkan onu gömer ve karısına giderek acı haberi verip onun da”
ölmesi üzerine vicdansız baba Teyitbek’i öldürür,’ daha sonra da Kumanbek’in
oğlu Beyitbek’i büyütrnek üzere kendi ülkesine doğru yola çıkar(36).
Karakalpak versiyononda ise destanın ortasında ikinci eşi ve Yonan Kalesi
hükümdan Kumın Han’ın kızı Sultan Kız’ın altı aylık hamile olduğu, Kurşidşa
adlı” bir oğlan doğurduğu, üçüncü eşi ve Pat şehri hükümdarı Akşahan’ın kızı
Akılca’nın da dokuz aylık hamile olduğu, onunda Edilşa adlı bir oğlan
doğurduğu belirtilmekteyse de anlatının sonunda onlann tahta geçmesi söz
konusu değildir.
21. Kahramanın vücudu gömülmez: Sadece Kırgız varyantında tespit
edilen kahramanın ölümü üzerine bir mezar yapılarak gömüldüğünü
görüyoruz. NItekim Kurmanbek’in ölüsü kefenlenerek dostu Akkan’ın
getirdiği ustalarea yapılan kümbete yerleştirilir üstüne görkemli bir sanduka
yaptınlır (s:130-13l ). Görüldüğü üzere destanın Lord Raglan’ın geleneksel
kahraman kalıbına uyumu Kırgız versiyonunda yedi (2,6,9,12,13,18,20),
Karakalpak versiyonunda ise beş (2,7,9,11,20) madde için söz konusudur.
Maddelerin tamamı düşünüldüğünde ise Kırgız versiyonunun Batı kaynaklı
geleneksel kahramanlardan Oedipus, Theseus ve Orta”Doğu kaynaklı kahraman
Moses (musa), le; Karakalpak versiyonunun ise Oedipus, Arthur ve
Moses’le diğerlerinden daha fazla ortak hususlar taşıdığı ortaya çıkmıştır.
Yaptığımız şemadan da çıkanlacağı üzere Raglan’ın geleneksel kahraman kalıbı
sistemine göre en az benzeştiği kahraman Elijah (İlyas) olup Kırgız
versiyonunda iki (13,12); Karakalpak versiyonunda ise bir ( 1.1 ) madde
üzerinde söz konusu olabilmektedir (Şekil 1 ).
Geleneksel kahramanın ORTAK MADDELER
Adı Kırgız Versiyonu Karakalpak Versiyonu
Oedipus 2,6,9,12,13,18,20 2,7,9,11,20
Theseus 2,6,9,12,13,18,20 2,7,11,20
Romuhus 2,6,12,18,20 2,7,11,20
Heracles 2,6,12,13,18,20 2,11,20
Perseus 6,9,12,13,18,20 7,9,11,20
Jason 2,6,9,13,18 2,7,9,11
Bellerophon . 2,9,12,13,18,20 2,9,11,20
Pelops 2,6,9,13,18,20 2,9,1l,20
Aselepius 6,13,18 7,11
Dionysus 6,9,13,18,20 7,9,11,20
Apollo 6,9,13, 7,9,11
Zeus 6,9,12,13 7,9,11
Joseph (yusuf) 2,6,12,13 2,7,11
Moses (musa) 13,18 11
Sigurd veya Siegfried 2,6,9,12,13,18,20 2,7,9,11,20
Arthur 2,12,13 2,11
Nyikang 2,9,13,18,20 2,7,9,11,20
2,12,18,20 2,11
Dikkat edilecek olursa destanın her iki versiyonu Raglan’ın geleneksel
kahraman kalıplanndan üçer tanesiyle ortak noktalar taşımakta olup, bu sisteme
göre en az puan alan kahramanlar olan Elijah ve Sigurd bile bu destandan
(Kırgız versiyonuna göre Elijah (6), Sigurd (5); Karakalpak versiyonuna göre
ise Elijah (7) ve Sigurd’un (7) madde üzerinde paralelliği söz konusudur.) daha
fazla puan almakta; Oedipus ve Moses ise destanın her iki versiyonundaki bütün
hususlan ihtiva etmektedirler. ‘
İncelediğimiz destanların geleneksel kahramanlarla olan farklılıklan
versiyonların kendi içinde bile ortaya çıkmaktadır. Nitekim Kırgız Kurmanbek
ile Karakalpak Kurbanbek’in birbirlerine olan benzerlikleri 2,9 ve 20 nolu
maddeler ‘Üzerinde tespit edilmiş olup Kırgız versiyonundaki 6,12,13,18 nolu
maddeler ile Karakalpak versiyonundaki 7,11 nolu maddeler anlatılann
yapısındaki aynlığı hemen ortaya çıkarmaktadır.
Sonuç olarak diyebiliriz ki Kurmanbek ve Kurbanbek destanlannın
Lord Raglan’ın geleneksel Kahraman Kalıbı ile ortak hususlan oldukça sınırlı
olup ‘bu benzerlikler versiyonların birbiriyle olan mukayesesi sonucunda
daha da azalmaktadır. Buradan hareketle “Türk Geleneksel Kahraman
Kalıbı”nın ortaya çıkanlması için (daha önce Çobanoğlu, Çetin ve Oğuz’un
ifade ettikleri gibi) Lord Raglan’ın metoduna dayanarak bu konudaki
çalışmaların arttınlmalan ve olay sırasının tespiti için de Türkler’in ahlaki,
siyasi, tarihi, sosyal v.b. yapısı ve coğrafyasının göz önüne alınması gerektiği
bir kere daha ortaya çıkmıştır.
Yapılan bu çalışmayı dikkate alarak’ ve her anlatı türünün kendisine has
geleneksel kalıbı olacağını düşünerek o türe ait geleneksel kahraman kalıbının
belirlenmesinde varyantlannı ve özellikle versiyonların çok önemli bir rol
oynayacağı, ortadadır.
NOTLAR:
(1 )ÇOBANOOLU, Özkul “Lord Raglan’ın Batı Halk Kahramanı Kalıbı
Açısından Oğuz Kağan ve Er Töştük Destanı Kahramanlanna Bakış” Umay
Güney Armağanı, Ankara 1996:
(2)OGUZ, M.Öcal “Lord Raglan’ın Geleneksel Kahraman Kalıbı ve Boğaç
Han” Milli Folklor, Ankara 1995 s:40, ss:2-6
(3)ÇETİN, İsmet “Türk Destanlan ve Köroğlu Milli Folklor, Ankara 1998, C:
5, s: 39, ss: 46-52.