İsmail bey Gasprinskiy

İsmail bey Gasprinskiy (1851 – 1914)

İsmail bey Gasprinskiy – tek Qırımnıñ degil, bütün türk-musulman aleminiñ ulu şahslarından biridir. Halq ayatınıñ iç bir medeniy ve içtimaiy saası yoq ki, angisine o özünüñ icadiy issesini qoşmadı. Em ekseri işlerde o birinci olıp adım ata. «Ocalar ocası», «Musulman jurnalistikasınıñ esasçısı», «Türkiy halqlarnıñ atası», «Ğayeler fabrikası» – işte Rusiyedeki türkiy halqlar Gasprinskiyge o daa sağ ekende böyle yüksek qıymet kestiler.

İsmail bey Gasprinskiy 1851 senesi mart 21-de Bağçasaray yanlarındaki Avcikoy köyünde, Mustafa Gasprinskiyniñ qorantasında doğdı. İsmail beyniñ qartbabası Alige de, babası Mustafa Aliyevge de arbiy hızmette «ayrıca ğayret, emek ve cesürlik köstergenleri içün» mırzalıq namı tasdıq etile. Olar mırzalıq namınen birge, o vaqıtnıñ adeti üzere, Gasprada yaşağanları içün özlerine Gasprinskiy adını alalar. İsmail bey başlanğıç bilgisini köy mektebinde ala. Soñra Aqmescitte devlet gimnaziyasında, daa soñra Voronej şeerindeki arbiy oquv yurtında ve Moskvadaki 2-ci arbiy gimnaziyada oqudı.

Asılında sergek olğan İsmail bey, başqalarnen teñeştirip, öz tatar-musulman halqınıñ dünya inkişafında ne derece keride qalğanını añlay ve halqnıñ bu ceetten közüni açmaq, onı cealet yuqusından uyantmaq içün oña evelâ bilgi bermek, medeniyeti kötermek zarur dep tanıy, bütün bilgisini ve ğayretini bu yolğa sarıf etmek maqsadını qoya. Em bu yolda öziniñ misilsiz derecede ğayretli faaliyeti sayesinde acayıp neticelerge irişerek, maqsadına nail ola – tek öziniñ qırımtatar halqını degil bütün Rusiye musulmanlarını bilgi ve medeniyet yolına alıp çıqa. Türk milletiniñ atası adını alğan bu büyük insan aqqında macarstanlı meşur şarqşnas alim German Vamberi onıñ aqqında: “Böyle şahsnen er angi millet, er angi memleket ğururlana bile”, dep nafile aytmağan edi.

Adamlarnıñ añını uyantmaq içün eñ küçlü vasıta – bu matbuat olğanını ve öz maqsadına irişmek içün evelâ milliy matbuatnı meydanğa ketirmek zarur ekenini añlağan Gasprinskiy soñından bütün türk-musulman alemine belli olğan «Terciman» gazetasını çıqardı. Birinci sañı 1883 senesi aprel 10-da dünya yüzü körgen bu gazetanıñ çıquvı tamam 35 yıl, yani 1918 senesi fevral ayına qadar devam etti. İsmail Gasprinskiyniñ bütün ayatı, tüşünceleri bu gazetanen bağlı olıp, öziniñ maqsadına, ğayesine, halqına, bütün türk-musulman alemine esasen bu gazeta vasıtasınen hızmet etti. Bu gazeta vasıtasınen onıñ ğayeleri tek Qırımda, tek Rusiyedeki türkiy halqlar arasında degil, Avropa memleketlerinde, Uzaq İndstanda, Qıtayda, Acemstanda, Mısırda, AQŞda darqatıla edi. «Terciman» gazetası Rusiye imperiyasında yaşağan türk-musulman halqlarınıñ yaşayışları ve vaziyetleri aqqında malümatlarnıñ çoqrağı oldı. «Terciman» etrafında o devirdeki qırımtatar medeniy küçleri: İsmail Lemanov, Asan Sabri Ayvazov, Reşıd Mediyev, Osman Aqçoqraqlı, Ali Bodaninskiy, Şamil Toqtarğazı ve başqalar birleştiler.

Esasen Qırımdan tışta, eski usul musulman mektebinden uzaqta terbiye alğan İsmail bey öz ögüne aslında şeriatqa bazanğan musulman medeniyetiniñ çoqrağı olacaq yañı esasta milliy mektep meydanğa ketirmek maqsadını qoya. Soñra o bu maqsatnı daa da kenişletti ve Bağçasarayda şahsen özi yañı usul mektebini açıp, o mektepte özi yazğan dersliklernen ders bererek, bu mesele boyunca nazariy baqışlarını amelge keçirdi. Soñra o, şu yañı usul mekteplerini taşviqat etmek maqsadınen ta İndstanğa barğance bir sıra Şarq memleketlerde bulundı.

İsmail Gasprinskiyniñ medeniy-yarıqlandıruv faaliyetiniñ muim bir qısmı qırımtatarlarnıñ halq maarif sistemasını yañartmaqtan, ğayrıdan tizmekten ibaret edi.Gasprinskiyniñ ve onıñ etekçiligindeki cadidizm (yañıca oqutuv usulı) areketiniñ eñ büyük yararlığı, degeri şudır ki, bu areket eski diniy em de tasil sistemasına keçüviniñ temin etilüvidir. İsmail Gasprinskiy ve onıñ göñüldeşleri ilerige, istiqbalge doğrultılğan yañı usulda milliy tasil qurulışınıñ uzviy bir sistemasını tizmege nail oldılar: mektep (başlanğıç mektep) – ruşdiye (orta mektep) – medrese (aliy mektep). İsmail Gasprinskiy tarafından meydanğa ketirilgen yañı usul mektepleri Rusiye imperiyasındaki ve başqa memleketlerdeki diger türkiy musulman halqlarınıñ mektep ve medreseleri içün numine oldılar.

İsmail Gasprinskiy aynı vaqıtta qalemi tüzgün, baqışı keskin, tasavurı keñ bir yazıcı ve publitsist edi. Onıñ yazğan romanları, ikâyeleri, teren mundericeli, keniş fikirli, içtimaiy ve felsefiy manalı ve aynı vaqıtta keskin ruhta yazılğan yuzlernen tam manada publitsistik çıqışları, maqaleleri, mektüpleri, muracaatları qırımtatar edebiyatınıñ, publitsistika ve jurnalistikanıñ altın hazinesini teşkil etmekteler. «Terciman»da çeşit yıllarda basılğan «Frenkistan mektüpleri», «Dar-ur-rahat musulmanları», «Afrika mektüpleri» adlı eserleri aslında onıñ «Molla Abbas» romanını teşkil ettiler ki, bu roman em qırımtatar edebiyatında em de Rusiyede türkiy tilde yaratılğan birinci romandır. O, em qırımtatarlarda, em de başqa türkiy halqlarda çeşit edebiyat ve publitsistika janrlarınıñ temel qoyıcısıdır.
İsrarlığı, ğayret-sebatı, öz alicenap işiniñ zarurlığına inamı qaviy oluvı İsmail Gasprinskiyge bütün yapqan işlerinen bir sırada, qadınlar içün «Alem-i Nisvan» («Qadınlar alemi») jurnalını meydanğa ketirmege yardım etti. Bu jurnal vastasınen o içtimaiy ayattan zaten çet turğan, din hurufatı altında bilgiden mahrum olıp, er şeyden keride qalğan qırımtatar qadınlarını bilgi yoluna sevq etti, olarğa qadın turmuşınıñ maiyetini ve qırımtatar qadınlarınıñ cemiyette rolüni añlamağa yardım etti. Bundan başqa Gasprinskiy balalar içün «Alem-i subyan», «Ha-ha-ha» jurnallarını, «Millet» gazetası, «Al-nahda» («Zore yıldızı»- Venera) kibi neşirler çıqardı. Bu neşirlerniñ episi qırımtatarlar arasında yarıqlandıruv ğayelerini darqatuvda muim rol oynadılar.

İsmail Gasprinskiy ögüne bir muim maqsat daa – bütün türkiy halqlar içün bir umumiy edebiy til meydanğa ketirmek maqsadını qoyğan edi. Teessüf ki, çeşit regionlarda bir-birinen ayrı, mustaqil yaşağan türkiy halqlarnıñ tilleri de biri-birinden ziyade uzaqlaşsa kerek ki, bu ulu insannıñ istidadı ve misilsiz ğayretine baqmadan, bu ğaye amelge aşmadı. Gasprinskiy edebiy mirasınıñ talili, onıñ zemane problemalarına baqışı hususında tolı tasavur etmege, onıñ öz devri milliy-liberal ziyalılarınıñ tanılğan bir lideri olaraq rolüni da ziyade añlamağa imkân bere.

Qırımtatar halqınıñ şanlı oğullarından biri İsmail bey Gasprinskiyniñ ayatı, onıñ maarif ve medeniyet saalarında teşebbüs tolı faaliyeti öz tuvğan halqına sadıqlıqnen hızmet etüvniñ parlaq bir numünesidir. Onıñ durğunlıq bilmegen emegi ve icadı bütün Qırımtatar cemiyetini tübi-tamırından deñiştirdi ve başqa halqlarğa da sezilir derecede tesir etti.
Bügünde onıñ yaratıcılığına ve şahsiyetine olğan meraq ep ziyade arta. İsmail Gasprinskiyniñ ğayeleri ve yapqan işlerini tafsilâtlı surette ogrenmek, talil etmek ve teşviqat yapmaq Ulu atamıznıñ dünyaca belli tarihiy şahsiyeti o derece parlaq ki, onıñ munasip misalinde, şubesiz, yañı-yañı nesiller terbiyelenecektir.

Edebiyat:
1. Ганкевич В. На службе правде и просвещению. Симферополь: Доля, 2000. – 273с.
2. Гаспринский И. Русское мусульманство. Мысль, заметки и наблюдения мусульманина. Казань: Татарское книжное издательство, 1993.- 130 с.
3. Гафаров С. Исмаил Гаспринский – великий просветитель. Симферополь: Тарпан, 256 с.

Rustem Abqadırov,
“Qırımtatar teşebbüsi” Fondı. Aqmescit