Baba Tükli aziyz-Qurbı degen awliueden tük şıgıp cüretuğın edi. Sonda bir bulaq suwı bar edi. Sol bulaqqa üş kepter, cıl on eki ayda bir keletuğın edi. Ol kepter emes edi, peri edi. Bir küni sol periler kepter bolıp kelip, suwga şomılıp atırganda Tükli aziyz olardın kiyimlerin urlap aldı.
Periler: – Bizin kiyimlerimizdi ber diydi.
-Yakşı, bereyin. Eger ekewinizdin kepter lipasınızdı bersem, birewinizdi berip ketesiz be mağan? deydi.
Olar: – Makul deydi. Söytip birewin hayallıqqa aladı.
Peri aytıp edi: – Menin Sagan qoyatuğın tört şartım bar, Mine, sol şartlardı orınlasan, men seniki, Eger ol şartlardı orınlamasan, men sagan coqpan.
Birinşi-cürgende ökşeme qarama
Ekinşi-suwga tüskende üstime kirme
Üşinşi-qoltıgıma qol salma
Törtinşi-Cuma küni basımdı cuwaman, sonda üstime kirme, dep edi.
Ayagına qarap körse, ökşesi coq eken, Qoltıgına qol salıp körse, qanatı bar eken, Suwga tüskende qarap körse, gelesin qoparıp alıp, şaşın altın taraq penen tarap otır eken.
Peri:- Sen magan coq, men sağan coq. İşimde altı aylıq balan bar, Sol balandı palen küni, palen degen dereqtın tübinden tawıp al, dep uşıp kete beredi.
Ol zamanda Tuman hoca degennin şorısı perini bala tuwıp atırganın kördi, Peri şorını körip dereke kondı, peri közden kayıp boldı, bala körmegen şorı mımday etip balanı köterip qolına aldı, Şorının emşegi iydi.Balanın awzına salıp edi, bala üş martebe sorıdı özinin tuwgan anasın eme almay qaldı. Şorı balanı Tumah hocanın hayalına akelip berdi. Tuman hoca qaraygaman tuwgan balan dep calgannan atın qoydıraman dep Toktamıs hanın adlına bardı. Tuman hocanın duşpanları: Bala biziki dep calgannan daw saldı. Ekewi de hanga barıp arız etti. Patşa balaga nazer edip qarap edi, balanın üstine perinin kiygizgen köylegen kördi. Patşa balanı qolına aldı. Adamzattın kiyimi iyne menen, perinin kiyimi qıyal menen tigiledi. Her kim balanın köylegindey köylek tigip akelse, bala soniki, bolmasa, gayıp bala handiki dep balanı Toktamıstın özi aldı. Balanın atın Edige qoydı. Söytip Edigenin atası Tükli aziyz, enesi peri edi.
Edige on tört casına keldi. Edige cılqı baqatuğın edi.Cılqının piri awel cılqışı ata, onan keyingisi Edige edi. Şanşıwlatqan cılqını Edigenin mazarı qılıp, aynaldırmaq sonnan qalıp edi.
Sol cılqı bagıp cürgende arız qılgan kişige durıs töreligin beriwşi edi. Toqtamıstın hayalına: Edigeni öltirip ber deydi. Hayal özi tuwmaganlıgın qılıp Yahşı dedi. Bir tabaqqa bal, bi tabaqqa suwsız qatıq uyıtıp qayatuğın edi. Edige cılqıdan kelgende beretuğın tamagı sol edi.
Bir küni bir tabaqqa üş mısqal zeher saldı, söytip uyıttı da qoydı. Edige tabaqta zeherdin barın bildi. Belinde almastan suw bergen cewhar pışaq bar edi, pışaqtı salıp, baldı tilip edi, pışaq zeherdi tartıp aldı, pışaq penen qarıp qarıp ciberdi de işti.
-Ekilenşi bunday etpe:
Aşıgan eken şelegin
Qansıgan eken şelegin,
Pisiqlap, tazalaq uyıtıp qoy qatığındı qaytıp kelgenimşe dep üyden şıqıp kete berdi, Onan son hayal cılay berdi.
Patşa oğan:
Nege cıladın dedi
Bağanağa Edikedin aytıp ketkenin anladın ba?
Edige ne dedi?
Onı bilmedin be? Tabaqtın işine pışaqtı salıp, tört kese qılıp böldi. Bul altı curtındı aylıq curtındı qımızday pisemen degeni. Şapşaq dep ülken qızındı ayttı. Kişkene qızın tınıkey ekewin de hayallıqqa alaman degeni, dedi.
Iras pa? dedi patşa
Patşa bul sözge inandı. Alpıs eki hemeldarına: – Men Edigeden keştim, Edigeni öltirsinler dedi.
Edige alpıs eki hameldarın camanlıq etkenin bildi
Nogaydan qostap tappay, curttan şıgıp ketti
Edil menen Cayıqtan
Sarımay, Elek boyınan,
Nuranın qara qumınan,
Toqtamıstay patşanın,
Paytaq qurgan ceri edi,
Qostar tappay Noğaydan
Şıgıp ketti Edige
– Caman uşın caqsıga qılış urıp, Nogaydın haq qanın moynıma cüklemey aq basımdı alıp keteyin dep curttan şıgıp ketedi.
Edigenin hayalı hocanın qızı Qaraqaş – Ya öltirip ket, ya meni alıp ket, dep cılawınan uslap ciberdi. Onan son Edige hayalına qarap
He alganım, qağıp tösek salganım,
Altı aylıq hamile boyında qalıp baratır,
Seni ne qılıp öltirip keteyin, dilbarım,
Ay carılqap kün tuwsa
At basınday ul tuwsan
Heş kimge oylaspa, kenespe
Perzentimnin atın Nuraddin qoy
Dep cürip ketti.
Bararına ceri coq
Batarına kölü coq
Tanirge tawekel edip
Cöney berdi Edige.
Ötkennen, ketkennen, Kerwannan esitiwi bar edi, Satemirdin curtı bar, dep sol satemirdin kete berdi.
Aqtöbe degen cerge kelip
Tolı curtın qıya almay
Şıgarında şıgsa da
Curtınan şıgıp kete almay
Atanın balası bar, ağanın inisi bar, izimnen kisi ciberer dep ümitp edip töbede cata berdi.
Künlerde bir kün Kencembay segiz atlı, özi menen togız bolıp Edigenin catqan cerine keldi. Kencembay alinde sazı bolmasa da tilinde sözi cırla berdi:
At beredi han atan
Ton beredi han atan
Hanın atın minsene
Hanın tonın kiysene
Qayt Edige qaytsana
Baytal bölip alsana
Batyal baylap sawsana
Paytaq bölip alsana
Altın taqqa minsene
Patşalıq dewran sürsene
Aq töbenden sen tüsip
Atana qullık etsene
Qayt Edige qaytsana
Oğan kewlin tolmasa
Hanın eki qızının
Qelegenin alsana
Qayt Edige qaytsana
Onan son Edige turıp her töbe tügi tebendey şanşılıp mına gepti aytqanday cüzi qapqara, közi cer körmedi, qattı aşıwı keldi:
Kisinin tonı kirşilli
Kisinin atı terşildi
Terşil attı minbeymen
Sendeyin zalım menen
Şeherge qaytıp barbayman
Hannın aytar sözi emes
Esirter menin gepim emes
Kencembay
Qamşı tiyer moynına
Men töbeden tüsken son
Şıdamassan oynama
Amanatqa qıyanat
Ete körme, Kencembay
Atıp bar bunı hanına
Altı aylıq hamle qaldı
Menin barı-cogımdı
Bildirmesten calgızga
Qanatlıga qaqtırmay
Tumsıqlıga soqtırmay,
Atam taza saqlasın
Aytıp bunı hanına
Özim kelmey öle qoysa calgızım
Öltiremen ornına
Aytıp bar bunı hanına
Onan son Kencebay Edigenin aşıwının qattı kelgenin bildi. Kencebbay qaytıp ketti. Edige buwırşın atqa qamşı basıp, Noğaydan şığıp cüre berdi.
Attın calı catqanda
Tuyaqları qatqanda
Atqa salgan tillalı er
At qaptalga batqanda
At cibarip kölatqa
Şıday almay gayratqa
Üş ay on kün col cürip
Cetip keldi Edige
Setimerdey danqlı patşa
Sorap catqan elatqa
Satemirdey patşanın
Biyiktiyen salgan qalası
Bul carlanıp körindi
Tanımagan cerde boy sıylı
Tawşannın tuwgan botası
Isıq köriner közine
Her kim elinen ayrılsa
Qanday arıslan bolsa da
Cekkelik keler özine
Bararına ceri coq
Batarına köli coq
Könlegeni el edi
Cürmegen coldın belentin-pesin
Oylı şuqırın bile almay
Qaylardan qayda bararın
Esabın arıslan taba almay
Ane, turıp Edige
At basınday som cürek
Qanaga sıymay tuwladı
-Bul ketkennen keteyin
Allatala col berse
Awliyeller qol berse
Sol qalaga barayın
Atalıq, nayıp, qus begi meter
Barıp bulardın isi bolmasa
Bunan arman öteyin
Satemirdey patşanın
Nazırına barayın
Halımdı, cağdayımdı
Hanga bayan eteyin dedi
Ane, Patşa: – Hoş keldin, sapa keldin dep hürmet etse atın bagıp, otın cagıp hannın hizmetinde bolayın, patşa maqul körmese, endi qaylardan qaylarga keteyin, arba aydap, meskepşi bolıp suw tasıp, awqatımdı eteyin, dep Edige qalaga qaray sürip cüre berdi.
Darwazaga keledi
Darwazanı bagıp turgan
Mıriteyler menen söylesip
Ruqsat alıp qalagga
At oynatıp keledi
Edigeni körgön atama
Bolsan görge atadan dep
Hemme hayran qaladı
Atalıq otır bir cerde
Nayıp otır bir cerde
Cüzi tömen talayı
Öte berdi Edige
Han esigi catqa cay
Tar qapılı ken saray
Cetip bardı Edige
Satemirden patşanın
Esiginen mahremi
-Esikke miyman keldi dep
Hanga haber beredi
Minge attın kiygn tonnın
Gayrasın körip
Satemirdey patşaga
Barıp haber beredi
Aqşa atı bar astında
Qonırawlı nayza destinde
Qundızlı soppas basında
Coldası coq qasında
Ayne on tört casında
Rüstem kibi aybatlı
Suymunqtay sımbaylı
Abradan ken kökiregi
Arıtsan cuwap bilegi
Tepsingende er qorıqqan
Darya çayıp mız bolgan
Lalawlasaqan qalmaqtın
Toqsanga şıqqan kempiri
Qorıqqanınan qız bolganday
Aybatlı miyman kelip tur
Asınganı erdiki
Barısı erdin caragı
Kelle kesip, qan tökkendey
Barısı erdin caragı
Esikke sonday bir miyman keldi degendi esitip, patşası ağası altın, ceni zer qasiytli tondı camılıp, ornınan turıp, bul dabılga şıdamay, esikke şıgıp qaradı. Edigeni körip, Edigenin aybatlı, sawlatı bayagı aytıp kelgennen ceti ese zıyat körinde Satemir hannın közine.
Edige patşaga selam berdi. Patşa salemin alik aldı. Edigenin qasına patşa kelgenin bilmey qaldı. Onan son patşa Edigeden col bolsın sorap, ne deydi eken kene:
Hawa cawsın, aydın köler höl bolsın,
Cıldan cılga kem dewletin mol bolsın
Astında arebi at, üstinde tonın
Aqşa at mingen uğlım, sağan col bolsın.
On törtinnen şalqıp tuwgan ayındı
Körip quwanaman senin boyındı
Astında arebi at qustan qanatlı
Uğlım bayan etkil şıqqan elindi
Aqşa cüzin zapıranday sargayıp
Mudam at üstinde haqqa qol cayıp,
Adlında başsın coq, keyninde qoşsın
Kaysı curttan şıqtın bunşa munayıp
Aşılganda taza bağdın gülisen
Halıq etiwşi bir allanın uğlısan
Astında arebi at, üstinde tonın
Elatında qanday şanın ulısan?
Ayıp körme, söylep turgan qızıl til,
Gahi ayqıl, gahi aytpa, özin bil
Santemir han sözdi ada etti,
Miyman özin bil.
Dep patşa sözdi ata alıp, onnan son Edige elin, halqın Satemirge bayan etip, bir eki awız orsaqı aytıp turgan qursaydı:
-Edil menen Cayıqtan
Böktergili adırdan
Nuranın qara qumınan
Nogaydın tolı curtınan
Kiyatırman men şıgıp
Ayrılgan kölden sonaman
Gah tutasıp, gah canaman
Altı aylıq ağır curttan,
Qostar tappay kelemen
Atın bolsa bagaman
Otın bolsa cagaman
Sizge hizmet etpege
Men künlikşi bolaman
Sen sıylasan bir kisi
Sıylamasan han ata
Kadirimdi menin kim biledi?
Tentiregen künlikşi
Talawda qaldı dünya mal
Tasaddıq bolsın şiyrin can
Gah carılqa, gah qarga
Endigisin özin bil
Curt iyesi atacan
Ane, onnan son Satemir Edigege qarap gepleydi:
Aşılgan bağda gülin
Bağda şemen bülbilin
Atındı aytsan qaytedi
Uzaqtan kelgen kulınım
Onnan son Edige turıp: – Atım Edige deydi, Onnan son patşa aytadı:
Edigeni at qagıp, şarşap kelgen qusaydı, pinhamı cayda on bes kün baq. On altınşı küni menin bergahıma alıp kel, alıp barıp, wazirlerime tapsır, deydi.
Ane on bes kün cattı, at ırganlap, yer tırnanlap, col azabı şıgıp, eli-halı, tolı curtı yadına tüsip edi günirenip, Satemirden casawıl cetip keldi: Han şagırttı cüresiz deydi.
Han şaqıradı degende Edige haqıyqatı alla nazeri ullı patşa aybatınan, sawlatınan seskenip tura berdi cayınan. Satemirdey patşanın şaqırtqanlığının sebebi: Edigeni sınayın, batır ma eken, qorqaq pa eken, aqıllı ma eken, aqmaq pa eken. Altın tahqa min dep işarat etip köreyin, hamirimdi terk etpey, altın tahqa minse, her is keler qolınan dep sınamaqqa şapırıp edi sarayga
Edige cetip keldi patşaga, selam berip, qol qowsırıp, nazerinde turdı, onnan son patşa turıp:
-Elge kelgen miymandı sıylamaqlıq orın, sebep penen kelgen ekensen Edigecan, altın tahqa min dep inam etti Satemirdey ullı han.
Mineyin dese, altın tah miyasar emes özüne, minbeyin dese macazıy ullı patşanın, hemiri terk bolatuğın boldı, hannın hemiri terk bolmasın dep, Satemirdin tahtına minip, otıra berdi sımpıyıp.
Edige tahqa mingen son patşanın kewli cay boldı. Onnan Edige turıp:
Ata sözinde coqtı qata, hemirindi terk etpey, tahtına mindim. Endi hemrin piti. Tah özine qutlı bolsın dep Edige tahtan tüsti.
Satemir tahqa mindi. Tahqa miingen son qatşa ğamgün boldı.
-Edigecan, ayıp körme, bir keliyma sağan aytatuğın sözim bar dedi
-Siz patşa, biz puqara. Patşa puqaraga arız etpek, qattı abesti. Siz tömenge Tüsin, bir tahga mineyik. Siz arzınızdı aytsanız, biz delil tawıp bereyik dedi, Edige. Maqul sözge kim qarsı Satemir han tahtan tüsti. Edige tahqa mindi. Onnan son Satemir arzın aytıp tolgay berdi:
Qaqpaqlı hoca kölinde
Şılpıqtın qara tawında
Atsa, mıltıq ötpegen
Şapsa qılış kespegen
Allanın dadı catpese
Bendenin oğı ötpegen
Bir duşpanım bar edi
Qara tiyin Alip baba
Şawıp ketti şırqıratıp,
Qızda bolsa, uldan ziyat
Körer edim
Aq bilek atlı balamdı
Alısta bolsa sorarım
Caqında bolsa bararım
Barsam kelsem, bazarım
Qara tiyin kolında
Şırqırap ketti naşarım
Buwgan belge qamarım
Yar bolgay qadir qudayım
Sol dünyanın keyninnen
Bararmısan miymanım?
Onnan son Edige hanga qarap bir eki awız geplep turgan qusaydı:
Han ata
Künlikşinin küni pitpey
Könegin qoldan berer me
Bayarı hızmet buyırsa
Barmayman dep aytpağa
Erk özinde bolar ma?
İyirgende cataman
Aydaganda eremen
Qaylardan qayda buyırsan
Barmayman dep aytpaga
Kelispeydi cağdayım
Tawekkelşi bolaman
Ecelim cete ölermen
Nesiybem bolsa kelermen
Tenirimnin ne salganın
Manlayımnan körermen
Edigenin sözi astarlı edi, Satemir mında sözdi esitip, bilse de, bilmegen qusap: – Edigenin atın alıp kel dedi
(Orazbay Abdurrahmanov Arşivi)
Edige destanının Karakalpak varyantı (Belyayev 1917)özetle şöyledir:
“Cengiz Han kırk yıl ve oğlu Toktaul da bir o kadar yıl hükümdarlık ettikten sonra Toktaul’un oğlu Toktamış tahta çıkar.
Tam bu sırada çoğu yönlerden Hızır’ı hatırlatan olağanüstü özellikteki Baba Tüklü-Saçlı Aziz’in peri karısından destanın baş kahramanı Edige doğar.
Toktamış Han cesur bir yiğit olarak yetişen Edige’yi yılkılarına bakan kırk yiğide baş yapar. Kahraman Edige’nin şöhreti gün geçtikçe artar. Çünkü o fakir halkın tarafını tutarak onları hanın paragöz beylerinden korumaktadır.
İşte bunun için onu çekemeyen Agay ve Togay adlı iki bey, “Altıavlık Nogayları’nın hepsi Edige’ye hürmet gösterip, onun hakimiyetini kabul ediyorlar” diye onu Toktamış’a şikâyet ederler.
Onların söylediği bu yalana inanıp korkuya kapılan Toktamış Han Edige’yi tutsak eder. Kendisini ölümün beklediğini anlayan Edige kerametli babasının da yardımıyla kaçıp,
yardım istemek için Timur’un yanına gider. Toktamış Edige’yi elinden canlı kaçırdığına çok üzülür ve peşinden veziri Kencebay’ı yollar.
Kencebay Edige’ye yetişip “Toktamış Han seni çağırıyor. Haydi saraya geri dönelim. O sana mal mülk, at-silâh ve Cengiz Handan miras kalan altın tahtını verecek” derse de Edige bu
teklifi kabul etmeyip onu kovar ve yoluna devam ederek Semerkant’a ulaşır.
Timur Edige’yi güzel bir şekilde karşılayıp ona kucak açar ve altın tahtın üzerine oturtarak ona “Kara Tigin yurdumu viran edip Akbilek adlı kızımı kaçırdı. Ey kahraman yiğit, o zalimden benim öcümü al” der. Edige Kara Tigin’in izini sürüp onu yakalar ve onu ağır bir şekilde yaralar. Dünyadan umudunu kesen Kara Tigin; “Altıavık Nogaylarının arasında Edige adlı bir kardeşim (anneleri kardeş) var. O bunu öğrense senden öcümü alır” der.
Edige yanlışlıkla yaptığı bu işten pişman olup kendini ona tanıtır.
Kara Tigin, “Vah, olmadı kardeşim! Ben Toktamış Hanın köşkünü başına geçirip seni tahta oturtacaktım. Ama şimdi çok geç” diyerek üzüntü içinde can verir.
Edige onu defnedip Timur’un kızı Akbilek’le saraya geri gelir. Daha sonra Edige Timur’la birlikte ülkesine geri döner ve Toktamış Hana diz çöktürür.
Timur Toktamış’la Edige’yi barıştırır ve Volga’nın bir yüzünü Toktamış’a diğer yüzünü de
Edige’ye verir. Fakat Toktamış sözünde durmaz ve Edige’nin ilini yağmalar. Buna çok öfkelenen Edige oğlu ile birlikte gidip Toktamış’ı öldürür ve bütün Nogaylara han olur.”