DOBRUCA TATARLARINDA TOYLAR
tatarcası prof:Ekrem Gafar

Romanya müslüman tatar-türklerinin demokrat birliği caşlar teşkilatının yayın organı olan CAŞ dergisinin 2007 ocak,şubat,mart,nisan sayılarından alıntılanmıştır.

Toy toymak-doymak sözinden yapılgan bir isim bolsa kerektir, Çünki toylarda köp yemek azirlenir ve aşatılır ve erkez şakırılır. Köylerde yapılgan toylarda bütün köy halkı sıpraga buyur etilir ve toydırılır. Toy, dört kün dewam eter. Köbisi perşembi küni başlar, Pazar küni kelinin kiyew üyine kelmesi ve o akşam kiyewnin kelin odasına kirmesi men piter, yakut pazartesi küni başlar ve perşembiy küni piter.

ŞALGI

Toylarda mutlaka şalgı tabılır. Fakirlernin toylarında dawıl man zurna bolır. Orta alilerde ve zenginlerde gemane. Şalgıcılarnın epsi Müslüman şingenelerdir. Toy em delikanlı em de kız tarafında yapılır.

KAWE TÜYME

Toy künin apresinde ve akşam üsti küneş batmadan bir bala aruw bir atka minip dört nalga cuwırtır ve delikanlının babasın adın aytıp “….. kayın bo akşam üyine kawe tüymege keliniz” der. Atlı bala köynin er sokagından bo sözlerni yüzlerce defa bakırıp keşer ve erkezni aberdar eter. Kawe tüymege yalnız delikanlılar toplanır

KOBETE PİŞİRME

Toy kız toyı ise aruw atka mingen bir bala, aynı şekilde köynin bütün sokakların dolaşır ve bolgan kuweti men bakırıp “ ……. Akayın üyine bo akşam kızlar köbete pişirmege” dep şagırılır. Akraba, dost ve komşı kızları toyı bolgan kıznın üyine toplanırlar ve tandırda köbete pişirirler.

Köbete şonday yapılır:

Balaban bir tawaga sıyacak gibi kamır sarımay man azirlenir, bir taraftan da tawık yada koy kuşbaşı etleri pirij men birlikte tencerede sogan man aruwce pişirilir, kamır tawaga köre eki balaban parşa alinde azırlanır, bir parşası tawanın işine yerleştirilip, şevre kenarı tawadan biraz yüksek bolır, bonın işine pişken etli pirij salınır, üstine o bir kamır parşası kapak gibi aruwce örtilir, kapakman asttaki kamırnın kenarları parmaklarman aruw-aruw bügilip kapatılır. Kapagın üstine afif sarımay man karışık cımırta sarısı cayılır, Bonday azirlengen köbete ya tandırga salınır, yakut pırımga sürilir, kamır kızarıp pişkenden sonra köbete şıgarılır, tawanın üsti bir kaş peşkir men bastırılıp 10-15 dakkada gewrek kamır yımşar, başta kapagı aşılır, parşalap misapirlerge dagıtılır, etli pirijni tabaklarga salıp aşalır,

Köbete, köpmek-şişmek sözinden alıngandır, çünki tawadaki etli pirij buwlanıp üstindeki kapaknı şişirir, kabartır, yani köptirir, boga benzegeni üşün kursakları şiş bolgan ballarga köpteş denilir.

KELİN KARŞILAMA TÖRENİ

KUDA, KUDAGIY

Kelini anası, cengeleri ya da en yakın akrabası bolgan apakaylar ketirirler, bonlarga kudagıy denilir, kelinin ve kudagıylarnın yanlarında en yakın delikanlı akrabe ve dostlar tabılır, bonlarga da kuda denilir, kudagıylar ve kudalar erkek tarafın en saygılı misafirleri olarak karşılanır.

MÖGEDEK ARABA

Kelin, üsti kıymetli kumaşlar man örtilgen kapalı arabaga minsetip ketirilir, bo arabaga mögedek araba denilir, Kelin üyinden mögedek arabaga minip kocasının üyine kelgenşik, en aruw eki atka mingen eki yakın akraba delikanlı mögedek arabanın artından eş ayrılmadan kelini korşalap kelirler.

ŞIMILDIK

Bo eki atlı, eki sırık arasına kerilgen, ütlaz üstine yipek men işlengen bir bayraknı daima kollarında tutalar ve bonı mögedek arabanın üstinden eş uzaklaştırmazlar, Bo bayrakka şımıldık denilir, Konvoy col boyınca şo sıranı tutar:

En adlında toy sayiplerinin zenginligine ya da akrabalarının köpligine köre bir, eki yada üş-dört araba kuda

Artlarından kene bir, eki yada üş-dört araba kudagıy

En arkada mögedek araba işinde kelin kelir, Mögedek arabada kelinnin yanında en yakın, yani agasının yada erkek kardaşının, dayısının yada amcasının apakayları tabılır, Bonlardan birisi kelinnin önderi, rehberi bolır, Boga cenge denilir, kudagıylar arasında tabılgan kelin anasına baş kudagıy denilir, bo baş misapir demektir, en köp saygı körgen bodır.

TOKIZ

Bonday kiyewnin köyen yakınlaşkan kelin kafilesini, kiyew tarafın en yakın erkek akrabası delikanlılar ve bonlar man barabar bötün köy delikanlıları köyge 3-4 kilometre uzaklıkta ve bir merada karşılarlar, bazıda kelini karşılaganların öninde kiyew tabılır, kiyew eki atlı bir arabada, yanında eki en yakın akrabası bolganı alde karşılar, kiyew kelinnin mögedek arabasını üş kere dolaşkandan sonra, atlarına kelinnin öz kolı man işlegen tokız nı takandan sonra köyine döner, tokız kölek,ton,şal,şerbenti,cayma,şorap,uşkır ve kiseden toplangan bir araga ketirilğen büyük bir bütündir. Kelini kiyew karşılamagan bolsa bonın kardaşı yoksa en yakın akrabası atlı bolıp karşılar ve tokıznı atına tagıp dört nal man köyine döner ve kelinnin kelgenini kiyewge müjdeler.

Bo törenden sonra kelini karşılaganlarnın epsine akrabalık derecelerine ve taşıgan önemge saygıga köre, kölek,şal,şerbenti, şewre,cırtış (kumaş parçası) gibi bakşışlar berilir, bonlarnın epsi atların kulaklarına yani o yerdeki kantarmaga baylanır, bo karşılama ve bakşış dagıtmasına toy adlına şıkma denilir, toy aldı töreni pitkenden sonra kiyew vekili bolgan adam, kafileni tüzgin bir şekilde sıralar, idare eter ve kiyewnin üyine kadar kelini ketirir, kafilenin öninde karşılaganlar, arkalarında kudalar, kudagıylar ve en artta kene kelin arabası bolıp köyge kireler ve kelin arabası kelinnin kalacagı üyin adlına ve kapısına kadar ketip yanaşır ve kelin kene tören men arabadan tüşirilir

KELİNNİ ARABADAN TÜŞİRME

Kelini arabadan tüşürme töreni şonday yapılır:

KURAN KÖTERME

Kelin arabasının aydagan arabacının yanında kelinnin erkek kardaşı, yoksa en yakın akrabası bolgan bir bala kuran köterip yani moynına kap işinde bir kuranı kerip takıp kelgendir, Boga uygın bir bakşış berilip bala kelin arabasından tüşürülir, Bo bala memnun etilip tüşürilmeden kelin arabadan aşaga alınamaz,

ŞAŞUW

Kuran kötergen bala tüşürilgen sonra yaşlı bir kadın bir tas tolısı kurı cemişni, bir awış ufak paralarnı, mayda kızartılgan ufak parşalarman kelinnin mögedekli arabasının üstinden alddan-artka, sonra onga ve solga birer awış tolısı şaşar, Ballar şaşılganlarnı toplap talaşırlar,

KAKMA

Bondan sonra başka yaşlı bir kadın, tiri biyaz bir tawıknı, başını bir kanatının astına salıp kelinnin başından üş kere dolaştırır, Boga kakma denilir, bonıman kelinnin etrafını sargan yaman ruhlarnı, cin ve perilerni kuwgandır, Beonlar üyge ogırsızlık ketirmesinler dep kapıdan işerge bırakılmagandır,

KELİN TÜŞİRME

Bo törenlerden sonra mögedek arabanın adlından üynin kapısına kadar örti tuttırılıp kapatılır, kelinnin agası yada erkek kardaşı, bonlar yoksa en yakın erkek akrabası kelini kucagına alıp arabadan tüşirir, işerde bir köşege kurılgan perdenin arkasına bırakır, bo olaylar dewam etkende kalk arabanın etrafına toplangandır, şalgılar şakırtuw awası şalırlar, ama kelini kimse köramaz, kelinnin üyge kirmesine kelin tüşti denilir

AŞ

Kudagıylarga ve kudalarga köbete aşatılır, yemekler berilir

KÜREŞ

Kelin tüşkenden sonra, daima küreş yapılır, bir köp köylernin delikanlıları köy meydanında yakut kenardaki bir armanlıkta toplanırlar, geniş bir alka yapıp otırırlar, ortadakı boşlıkta küreş başlar, şalgı küreş awasını şalmaga başlaganda, üş eski kart küreşçilerden kurılgan bir hakem eyeti başta ballardan küreşni başlatır.

Bakşışlar bo jüri tarafından belli ve ilan etilir, bir kişi cıkkanga şo kadar lei, üş kişi cıkkanga bır şal, yakut bir kölek,…., baş kureşni kazanganga koşkar, tay yada taa büyük bir para bakşışı berilir.

CÜLDE

Bakşışların eşya bolgan kısmı uzun sırgın uşına baylanır (ya da bir daldan bayrak yapılır) ve bir korıcıga teslim etilir. Bo bakşış sırıgına veya terek dalına CÜLDE denilir, Küreşni kazanganlarga, jürinin kararı man bakşış berilir.

Sıra caşlarga ve sonında delikanlılarga kelgende küreş tam bolıp kızışkandır. Tatarlarnın küreş usulları köptir, Bonlar kiyimli bolıp, bellerine uzun kuşak sarıp ve bo kuşaklardan tutışıp küreşirler, Kollarıman rakibin ayaganı tutmak kesin surette yasaktır, Bütün usular ayakta uygılanır, Bo usullarga tatarca şaltayak, ırgaşık, ayuw ırgak, capalak, tizge almak, koyan-koltık, canbaş, koşbil (yada koşbel) denilir, Eki taraftan birisinin arkası cerge kelmeden veya bir omızını cerge tiysetmeden küreş kazanılgan sayılmaz, Küreşçiler, ya birisi cıgılganşık ya da ekisinden birisi özini cenilgen sayıncaga kadar küreşirler. Küreş, birkaş köylernin delikanlılarından meydanga kelgen, gruplar arasında yapılır, yani aynı köyden bolgan delikanlılar öz aralarında küreşmezler, başka köynin delikanlıları man küreşirler, Küreşni kazangan delikanlı kaysı köy delikanlısı ise, şeref o delikanlı man birlikte bütün köy delikanlılarınındır, Küreş cüldesini arabalarına baylap köyin işinde dolaşırlar ve dürküler şalıp öz köylerine dönerler. Bazı köylerde senelerce küreş kazangan ve pelwan adını algan delikanlılar bolgandır.

Zenginlernin toylarında küreşten başka at yarışları da yapılır, Birinci , ekinci ve üşinci kelgenlerge aruw bakşışlar berilir, At yarışları da küreşler gibi Kırım tatarlarının köp süygenleri bir eglenci sportıdır.

Toynın son akşamı kelgendir

TIRAŞ

Kiyewni balaban bir odada bir köşege otırtırlar, Etrafına yakın akrabaları, dostları ve köy delikanlıları toplanır, kiyew ortaga salıngan bir iskembege otırır, tıraş bolmaga başlar, şalgılar tıraş awası şalar, delikanlılar şalgıcıga istegenleri awanı şaldırmak akına talaşırlar, Bo arada bir delikanlı bakırır; “ Tıraş yok, menim awam şalınacak” der ve berberge bakşış berir, Berber tıraşnı toktatır, berberge bakşış berir, awasını şaldırır, berber tekrar başlar, Bonday kiyewnin tıraşı bazıda eki- üş saat sürer, Tıraş pitkenden sonra kiyewni yene şalgı yada ilahi men baştan aykka canı urbalar kiyinir, Biraz ewel kız tarafından berilgen canı donnı ve kömlekni (kölekseni) kiygendır, Kündüz aruw cuwıngandır, temizlengendır, canı kiyimlerini (urbalarını) de kiygenden sonra eski köşesine otırırı.

Bondan sonra KİYEW KONUŞMASI denilgen büyük ve disiplinli bi otırım başlacaktır. Bo meclis kesin olarak KARTAGASI nın idaresi ve otoritesi astındadır. Kartagası bo yerde tam bir diktatordır, ama adaletten, dogrılıktan iş ayrılmagan, erkesni eşit tutkan bir diktatordır, Meclisteki bütün insanlar, şalgı, sıpra, kiyew, her şey kartagasının emirlerini seslemege mecburdır. Meclis (cıyın-cıyanak) her şeyi men bir ülkeni, kartagası da bo ülkenin hanını temsil eterler. Hanın yanında vezirleri tabılgan gibi, kartagasının yanında da kenişicüleri bardır, on begi, sol begi, küregeci begi, şakcı begi, Epsinin bir arada toplaması kurultaynı temsil eter. Toplantıda tabılgan herkes tam disiplin kurallarına uymaga, gürülti, patırdı yapıp şenlikni buzmamaga köp dikkat eter. Kartagasından izin almadan konuşmaz. İzin almak üşün konışmak ta bir kuralga baylangandır, mesela birisi söz almak üşün şonday konışır: “ – Kartagası, on begi, sol begi, küregeci begi, şakcı begi, cumbur cemaat! Bir teklifte tabılganımdan kartagasından izin istiymen” der. Kartagası izin bedrim konış der, Teklif sayıbı bondan sonra konışıp ve teklifini yapar, toplantıda azir tabılganların er birisinin, söz alma ve izin isteme kuralına uymak şartıman, teklifke itiraz etmesi ya da cewap bermesi mümkündir, en sonra kartagası özi tüşincesini aşıklap teklifin kabul etilgeni ya da etilmegenini bir kararı man bildirir.

Birisi bir kabaat işlese ya da uygunsuz bir arekette tabılsa, bonı körgen ya da bir aksızlıkka ogragan başka birisi bonı, yene söz alma ve izin isteme kuralına uymak şartıman, kartagasına bildirir, şikayet eter, Boga itiraz etilirse kartagası ekisini de aşıkşa sorgıga alır. Kanıtlarını ister, şahitlerini sesler, Neticede kartagası kenesüwcileri men tanışkandan ( akıl algandan ) sonra kararını berir, kabaatlını cezalandırır. Kartagasının kararları kesindir, itiraz etilmez, hemen karşılanır, Vazifeli ve icra etken kişi sakçı begidir (Emel mecmuasının Romanyada şıkkan 1 ocak 1934 tarihli sayısında Necip hacı fazılın kıyew konuşması ve A.Karakayanın türkiyede şıkkan eylül 1962 tarihli sayısında Konuşma gecesi adlarındaki yazılarda bo adetnı geniş şekilde anlatılgandır.

Son gecenin sabasına karşı, kartagası, kiyewni, kelinge aketip teslim etilmesini emretir. Herkes ve şalgı susar, ortalıknı deren bir sessizlik kaplar. Kiyew KİYEW BAŞI denilgen men abdest alırlar, sonra kartagası kiyewni on tarafına ve keneşüwcilerini sol tarafına ve cemaatnı de artına alıp ve ep birlikte KİYEW KAPAMA İLAHİSİ okıp kiyewni üyin kapısına kadar ketirirler ve arkasına birer CÜMURTIK URUP işeri bırakırlar, Cümrıklarnı kiyewin kanını oynatmak onu yukulıktan kurtarmak üşün urganlarını aytarlar.

NAMAZ

Kiyew, Kiyewbaşı man birlikte gerdegin kurulganı odaga kirer. Odada, cerde geniş bir seccade serilgendir (cayılgandır), Bonın üstinde kiyew kiyewbaşı man barabar ekı rekat namaz kılar, Kiyewbaşı tışarga şıgır, kiyew gerdekke kirer, Gerdekte kelinin yanında cenge tabıladır, Kelini kiyewge teslim eter, kayırlı geceler dep şıgar.

ŞİBÖREK

Kartagası keneşüwcilerini ve cemaatini alıp geri ketken ve otırımga dewam etkendir, saba bolganda kelinin cengelerinden kartagasına ve cemaatine tepsi tolı şibörek ciberilir, kartagası, keneşüvcileri ve cemaatı men barabar şiböreklerni ve sıprada milli erkek oyınları oynarlar, Küneş tuwganda kartagası toyın pitkenini ve konışma otırımının songa ergenin ilan eter. Delikanlıra yarı kipli bir alde dagılıp şalgı “Ey gaziler col körindi” melodisini şalar