Asan Kaygı
Asan Kaygı: Rivayetlerde, XV. asırda Yanibek ve Olo Muhammet han devirlerinde yaşamış bir Noğaylı yıravı olarak tanıtılan Asan Kaygı, Başkurt Türkleri arasında olduğu kadar, Kazak ve Karakalpak Türkleri arasında da son derece meşhurdur.
Onun hakkındaki bilgiler, rivayet ve efsanelerden derlenen bilgilerden ibarettir.
Onun tolgavları, yırları ve sözlerinden bazı örnekler, günümüze dek ulaşabilmiştir.
Günümüzde,Asan Kayğı’nın türlü varyantlarıyla yirmiden fazla eserinin el yazması ve matbu metinleri bilinmektedir.
Bu ürünlerin çoğu Kazak ve Karakalpak Türkleri arasından derlenmiştir.
Asan Kayğı’nın İdil’e ithaf edilen ve Karakalpaklar arasında da yaygın olan kobayırının bir bölümü şu şekildedir:.
..İzel bulha, ilen bar,
İlen bulha, könön bar,
Könöñ bulha, yünen bar.
Yünen bulha, yereñ bar,
Yereñ bulha, halkın bar,
Halkın bulha, dankın bar.
Ay İzel-yer, İzel-yer,
Ay İzel-yer, İzel-yer56.
Başkurt kobayırları arasında yer alan ve “Asan-Ata yırı” adını taşıyan şiirin bir bölümünde, Asan’ın aslının Noğay olduğu dile getirilmektedir.
Tiz könda törlö-törlö zaman bulır,
Azam azıp, zan bötöp yaman bulır.
Karağayzın başına surtan sığıp,
Balalarzın davranı tamam bulır.
Ul vakıtta karendaştan hayer kitar,
Tandas kös, azamdarzan sabır kitar,
Ulın-kızın (yatka) mayel itar,
Kayran ilen, ahıl yorton şunda bötar.
Asandın asıl töbö nuğay teymen,
Ölkandarzen ayteve şulay teymen.
Hüzema anık terak bulmana la,
Babalarzan işetep bılay teymen..
Asan Kaygı Sabit oğlu, XV.yüzyılın ilk yarısında Saray, Kazan şehirleriyle Kazak bozkırlarında yaşayıp sanatını icra eden gezgin bir şairdir. O, Olo Möhemmet Han’ın ordasında yaşayıp 1437 yılında onunla birlikte Bulgar yurdunun merkezi Kazan’a göçüp gelmiştir. Lakin, Asan Kaygı, hanın Altyn Orda’yı basmaya niyetlenip Kazan’ı üs olarak seçmesine razı olmamıştır.
Bu durum onun eserlerinde de yansymasını bulmuştur. şair, ondan sonra Kazak bozkırlarına göçüp gitmiş ve hayatının sonuna kadar da buralarda yaşamıştır.
Asan Kaygı’nın eserleri esasen Kazaklar arasında saklanıp kalmıştır. Değişik şiirleri 1910’dan itibaren Orenburg, Almatı ve Kazan’da çeşitli neşirlerde gün yüzü görmüştür.
| Taza, miñhez asıl taş, Hıv töbönda yatalır. Taza, miñhez asıl hüz Uy töbönda yatalır. Hıv töbönda yatkan taş, Yil tuzğıtha, sızanı. Uy töbönda yatkan hüz, Şer tuzğıtha sızanı. *** Ğazellekteñ bilgehe- Bela tora bormaha Akıllınıñ bilgehe- Ütkan ëşte kıvmaha. Yamazdarzıñ bilgehe- Yavğa karşı tormaha Zalimdarzıñ bilgehe- Bay-badteñ malın urlaha Nazandarzıñ bilgehe- Belgandeñ telen almaha. Artında atıñ yuk Terela danıñ yuk *** Estay kürhañ, kem dane, Bare toyğon tabılmas, Karendaşeñ yamanlap Azam ğazez itar tip Küñeleñda halmağol Nafse, aldavsı doşmandıñ Nasihaten almağol. Bahete uynağan irzarzeñ Har ber eşe uñ bulır, Davlate könga artılıp Ni kılha la, mul bulır; Tazıları tölkö alıp Karsığahı kaz elep Hüz höylaha yün bulıp Ni tiha la yaraşır; “Bay, baysan”, tip at kuyıp, İl-avızına karaşır. Arğımakka mendem tip Artkı tuptan azaşma, Könönda üzem buldım tip, Kiñ payilga talaşma; Artık ösön ayteşep Dustarıñ man hanaşma, Ğilemem yorttan aştı tip Kañaşhez hüz başlama, Yiñamen tip beravze Ötrök hüz man kıstama | Tertemiz, asil taş, Su dibinde yatar. Tertemiz, asil söz Akıl dibinde yatar. Su dibinde yatan taş Yel dağıtsa çıkar, Akıl dibinde yatan söz, Arslan dağıtsa çıkar. *** Doğruluğun nişanı Bilip durmazsa. Akıllınn nişanı Geçen işi kovmasa. Kötülerin nişanı Düşmana karşı durmasa. Zalimlerin nişanı, Kötü zenginin malını çalsa. Cahillerin nişanı Bilenlerin sözünde durmazsa. Ardında kalacak adın olmaz, Dirilip şöhretin olmazsa. *** Dilesen, arasan ki dengi Hepsi toygun bulunmaz. Kardeşin kötüleyip Adam aziz tutar deyip Gönlünü salma. Nefsi, aldatıcı düşmanın Nasihatini alma. Bahtı oynayan erlerin Her bir işi yolunda olur, Devleti gün gün artıp Ne yapsa da bol olur; Tazıları tilki tutup Laçini kaz tutup Söz söylese kabiliyet olup Ne derse desin yaraşır. “Bay, zengin” diye ad koyup Halk, ağzına bakışır. Küheylana bindim deyip Arka sıradan sapma. Gününde kendim oldum deyip Kişilikli insan ile dalaşma; Artık için söyleşip Dostlarınla sınaşma. İlmim yurttan ziyadedir deyip Danışmadan söz başlama. Yenerim deyip birisini Hileli söz ile sıkıştırma |