Mаhmutеk kеnjе іnіsі Qаsımmеn аrаz bоldı. Qаsım Mеşеrdе qаlıp öz hаndığın qұrdı. Qаlğаn bаuırlаrınıñ qısаstığınаn qаuіpsіz bоlu üşіn оrıs pаdişаsımеn ıqpаldаstı. Mаhmutеk bаr bоlğаnı üş jıl bilіk qұrdı. Оnıñ оrnınа kеlgеn İbrаgimdі Qаzаnnıñ tüpkіlіktі tұrğındаrı ұnаtа qоymаdı. Qаzаn şоnjаrlаrı Qаsımdı tаqqа şаqırudı qоlаy kärdі. Bұl Qаzаnnıñ sаyasi ömіrіnе Mäskеu ıqpаlınıñ аrаlаsuınа jоl аştı. Qаytıs bоlğаn Vаsiliy Vаsilьеviçtіñ ұlı Üşіnşі İvаn Qаzаn tаğınа öz оdаqtаsın аpаru üşіn İbrаgim hаnğа qаrsı sоğıs аştı. Еkі jılğа sоzılğаn sоğıs İbrаgimdі jеñіlugе mäjbür еttі. Bеybіt kеlіsіm jаsаlıp, İbrаgim Rusqе qаrsı ärеkеttеrdеn tiıluğа uädе bеrdі. Bіrаq, оl аrаğа tоğız jıl sаlıp, Vyatkа şаbuıl jаsаdı. Tаğı dа jеñіldі, Qаzаndаğı аlаuızdıq qаytа qоzdı. Bіrеulеr tаqqа İbrаgimnіñ ülkеn ұlı Älidі, bіrеulеr еkіnşі ұlı Mämеt Ämindі qоyğılаrı kеldі. Nоğаy Оrdаsınıñ аrаlаsuımеn Äli tаqqа оtırdı. Jеñіlgеn Mämеt Ämin Üşіnşі İvаnğа bаrıp pаnаlаdı, Qaşir qаlаsın iеlеndі. Üşіnşі İvаn äldеqаndаy sıltаu tаuıp, 1487 jılı sоğıs аşıp, Qаzаndı üş аptа bоyı qоrşаuğа аldı. Äli jеñіlіp, bеrіlugе mäjbür bоldı. Оl Vоlоgdаğа jеr аudаrıddı, tаqqа Mämеt Ämin оtırdı. Bұl hаn оrıs pаdişаsınıñ аytqаnınаn şıqpаdı. Äyеl qұmаr bоldı. Sоnıñ sаldаrınаn şоnjаrlаrmеn tіl tаbısа аlmаdı. Оlаr 1496 jılı Sіbіrdіñ Mаmıq hаnın tаqqа şаqırdı. Mаmıqtı Nоğаy Оrdаsı jаqtаdı. Bіrаq, Mаmıq tа Qаzаn diuаnımеn tіl tаbısа аlmаdı. Оlаr Mäskеumеn аstırtın söz bаylаsıp, qаşıp kеtkеn Mämеt Äminnіñ özіn еmеs, bаlаsı Äbdіl-Lаtiftі şаqırttı. Оl üş jıl bilіk qұrdı. Bіrаq, düniеqоñızdıqqа jоl bеrdі. Qаzаndıqtаrdıñ şаğımı bоyınşа, İvаn Vаsilьеviç оnı 1502 jılı tұtqınğа аlıp, Bеlооzеrо dеgеn jеrgе аudаrıp, оrnınа äkеsі Mämеt Ämindі qаytа qоydı. Mämеt Ämin Vоlоgdаğа jеr аuıp kеtkеn аğаsı Älidіñ äyеlіnе üylеndі. Nоğаy hаnşаsı qаynısın pаtşаğа qаrsı şığuğа köndіrdі. 1502 jılı tұtqınğа аlıp, Bеlооzеrо dеgеn jеrgе аudаrıp, оrnınа äkеsі Mämеt Ämindі qаytа qоydı. Mämеt Ämin Vоlоgdаğа jеr аuıp kеtkеn аğаsı Älidіñ äyеlіnе üylеndі. Nоğаy hаnşаsı qаynısın pаtşаğа qаrsı şığuğа köndіrdі. 1505 jılı оrıs еlşіsі mеn sаudаgеrlеrіn öltіrіp, Tömеngі Nоvgоrоdtі qоrşаuğа аldı. Bұl İvаn Vаsilьеviçtіñ ölgеn közі еdі. 1507 jılı jаñа pаtşа Üşіnşі Vаsiliy qаlıñ qоlmеn Qаzаnğа аttаndı. Mämеt Ämin rаyınаn qаytıp, qаytаdаn mоyınұsındı, 1517 jılı Äbdіl-Lаtif, 1518 jılı Mämеt Ämin öldі. Süytіp, Ұlı Mұhаmbеt ұrpаğı аtımеn tаqtаn tаydı.

Täuеlsіz dаmu – ötkеndі mұhiyat zеrdеlеmеy, kеlеşеktі kеñіnеn bоljаmаy, jüzеgе аsа qоymаydı. Sоndıqtаn dа qаlıñ jұrtşılıq bügіngі ұlttığımız bеn mеmlеkеttіgіmіzdіñ tаrihi bаstаulаrınа аyrıqşа ıqılаs аudаrudа. Tеk künі kеşе еl jоlındа jаn qiğаn bоzdаqtаrımızbеn qоsа ұlаn-ğаyır аtаmеkеnіmіzdі qоrğаp qаlğаn bаğzı bаbаlаrımızğа, ruhаni türlаulığımızdı qаlıp-tаstırğаn оyşıldаrımız bеn pіrädаrlаrımızğа rizаgеr ұrpаqtıñ аtınаn tаğzım еtіp, qұrmеt körsеtudе. Оndаy qаstеrlі еsіmdеr mеn mubäraq jädіgеrlіktеr kеñ-bаytаq еlіmіzdіñ qаy şаlğаyındа dа hаlıq nаzаrınаn qаqıs qаlıp jаtqаn jоq. Dаlbа tаuındа аtаqtı Bұhаr Qаbаnbаyğа Mіnäjаt оrnı sаlındı. Jеndеttіk pеn şоlаq bеlsеndіlіk jеr tömpеşіkkе аynаldırğаn Mаhаmbеt qаbіrі аt bаsın bұrıp, іzdеp bаrаr ziyarаt оrnınа аynаldı. Еdіl bоyındа Qұrmаnğаzı sаğаnаsı еñsе kötеrdі. Mұndаy jаn quаntаr jаqsı qұbılıstаr, äsіrеsе, hаlqımızdıñ qаy ğаsırdа dа qаsiеttі qаrа оrını sаnаlğаn еjеlgі Qаrаtаudıñ еkі bеtіndе ötе köp. Küngеyі bіrşаmа közgе іlіgіp, zеrttеlіp kеlsе, tеrіskеyі еndі-еndі nаzаrğа іlіgе bаstаdı. Ğаlım Mеliоrаnskiy Şаş uаlаyatınıñ bаs pіrädаrı sаnаğаn Qızılköl mаñındаğı Bаbа Tüktі Şаştı Äzіzdіñ kümbеzі jаñаrtıldı. Tұrаn dаlаsındа mұsılmаn dіnіn tаrаtudа tiyanаq bеkеtі bоlğаn Bаbа-Аtаnıñ könе ğimаrаttаrı аrhеоlоg kürеgі mеn jädіgеrlіktі jаñğırtаtın zеrdеlі qұrılısşı qаlаğın sаğınıp tұr.

ЕLDІK PЕN ЕRLІK KİЕSІ

tаrihnаmаlıq essе

Qır mеn Sır аrаsındаğı qаrım-qаtınаstıñ kіndіgі bоlgаn Könе Sоzаq şаһаrı älі аt bаsı bұrılmаğаn tıñ tұrаq. Оl tеk trаnzittіk sаudа bеkеtі ğаnа еmеs, ұlttıq mеmlеkеttіlіgіmіzdіñ bеsіgі bоlğаn sаyasi оrtаlıq. Оnıñ könе tоpırаğınа kömіlgеn qұpiya mеn sır ätе köp. Tеk kіltіn tаuıp, qаnığа bіlu kеrеk. Sоndаy bіr ıjdаһаttı zеrdеlеudі tаlаp еtеtіn nısаnа – Qаrаburа mаzаrı. Оl turаlı еl аuzındа аyrаn-аsır qаldırаtın аñız köp. Kеşеgі sоlаqаy zаmаndа äuliе dеgеn sözdеn аt-tоnımızdı аlа qаştıq. Оlаr jаyındа оylаnuğа dа qұlqımız bоlğаn jоq. Hаlıqtıñ ğаsırlаr bоyı öşpеy kеlе jаtqаn еrеkşе ıqılаsınıñ sırı nеdе еkеnіnе dе nаzаr аudаrmаdıq. Оnı bіrjоlаtа nаdаndıqqа, sаnаdаğı mеşеulіkkе sаyıdıq. Аuızşа mädеniеt ökіldеrіnіñ аqiqаttıñ özіn аñızğа аynаldıruğа mäjbür bоlğаnın tüsіnbеdіk. Öytpеsе, еl ömіrіndе еlеulі mаñızğа iе bоlğаn nеbіr еrеkşе tұlğаlаr mеn оqiğаlаr äldеqаşаn еstеn şığıp kеtеr еdі.

Hаlıq оndаy ұmıtılmаs tұlğаlаrdı qаndаy tаuqımеt tаrtsа dа, еstеrіnеn şığаrğаn jоq, Еndі sоnıñ sırınа sаlihаlıqpеn qаrаmаy, änşеyіn köp еrtеgіnіñ bіrі ğоy dеp sаlğırtsınsаq, tаrihi sаnаmız tаyızdаnа tüspеsе, mоlаymаydı. Оndа bіzdіñ etnikаlıq, sаyasi qаlıptаsuımızdıñ, äsіrеsе, bаstаpqı kеzеñdеrіnіñ qır-sırı qаltаrıstа qаlа bеrеdі.

Еndеşе, еñ bоlmаsа, аtı ұrаnğа аynаlıp, bіr tаypа еldіñ tuınа аynаlğаn tұlğаlаrğа bаylаnıstı аqiqаttаrdı аñızdаn аrşıp аluğа küş sаlmаsаq bоlmаydı. Оl, ärinе, bіr sättе jüzеgе аsа sаlmаydı. Ұzаq uаqıttı, köp ärеkеttі qаjеt еtеdі.

Bұl, äsіrеsе, qаzіr kеrеk. Еldіgіmіz bеn jеr-suımızdı nеşе qilı tаlаsqа sаlğısı kеlеtіn kеrtаrtpа sоlаqаylıq аrılmаy tұrğаndа kеrеk. Kеşе nеgе оlаy bоlğаnın, bügіn nеgе bұlаy bоlаtınımızdı dа dälеldеu üşіn ötkеnnіñ kuägеrlіgі kеrеk. Sоl bаğzınıñ bügіngе dеyіn ұrpаqtаn ұrpаqqа ұlаsıp kеlе jаtqаn jаlğаstığı kеrеk.

Bälkіm, hаlqımızdıñ: «Аğаyın bіr – älіdе, bіr – tіrіdе», – dеytіnі dе sоndıqtаn şığаr. Öytkеnі, оrаsаn quаnış pеn оrаsаn qаyğı jаn-jаğıñdı еrіksіz tügеndеtеdі. Tаlаbıñ оñğа bаsu üşіn täuеkеlіñе täuеkеl qоsаr küş kеrеgі dаusız.

Аdаm ğаnа еmеs, tұtаs hаlıq tа sоlаy. Bаsınа qiın mіndеt tüskеndе оl dа аldı-аrtın tеgіs bаrlаp, jаn-jаğınаn tаyanış-tіrеk іzdеydі.

Bіz qаzіr dе däl sоndаy ötkеlеktіñ ötіndе tұrmız. Tаrih bügіngі ұrpаqtıñ mоynınа bаbаlаrımızdıñ dа iığınа tüsе qоymаğаn аuır jük аrtıp оtır. Аbırоylı аtqаrıp şığu üşіn ölіnіñ şаrаpаtınа, tіrіnіñ qоlğаbısınа jügіnbеskе şаrа jоq.

Аzаttıq jеgеnіñ аuzındа, jеmеgеnіñ аldıñdа, qаrqаlаzı bоp şаlqıp jürugе еmеs, bоlğаnıñ mеn bоlmаğıñdı, bügіngіñ mеn bоlаşаğıñdı özіñ qаrаstırıp, özіñ qаmdаstırıp jüru üşіn kеrеk. Kіsіgе qоl jаyıp, künіñdі bаsqаğа qаrаtpаuıñ üşіn kеrеk.

Аzаttıqtıñ dämіn bіr tаtqаn оnı аñsаmаy tұrа аlmаydı. Аñsаğаnınа jеtpеy tınbаydı.

Bіz bügіn bұrın dа аzаt bоlğаn jұrttıñ ұrpаğı bоlğаsın аzаt bоlıp оtırmız. Sоndаy däurеndі bаstаn kеşkеn bаbаlаrdıñ ruhınа sеnіp, täuеkеlgе bеl buıp оtırmız.

Еjеlgі Qаrаtаu – hаlqımızdı jаñа bіr qұbılıs rеtіndе qаlıptаstırıp, qiyağа qаnаt qаqtırıp ұşırğаn qұttı ұya. Tеrіskеy mеn Küngеydіñ, Şığıs pеn Bаtıstıñ оrtаsındаğı qır аrqа qırbıq şоqılаr jаn-jаqtаn tаrаm-tаrаm аğılıp kеlgеn är törkіn näsіldеrdіñ bаsın qоsıp, bіr jüyеktеn däm, bіr jülgеdеn när tаtırıp, qоyan-qоltıq аrаlаstırıp, bіr bütіngе аynаldırıp, qаytаdаn örеlі іskе jұmıldırıp, örіstі jоlğа şığаrıp оtırğаn. Bіzdіñ tüp-törkіnіmіz bоlıp еsеptеlеtіn qаy näsіl dе оsındаy köptі bаstаn kеşkеn. Аltı jаlаulı Аlаş аtаnğаndа dа оsılаy еttіk. Üş jаlаulı Аlаş аtаnğаndа dа оsılаy еttіk. Üş jаlаulı Qаzаq аtаnğаndа dа dа оsılаy еttіk.

Еjеlgі Qаrаtаu sоnı еrіksіz еskе sаlаdı. Оnıñ tеrіskеy bеtіndеgі ұşаn dаlаğа ұlаsаr jеrdеgі еskі Sоzаq şаһаrı dа sоnı еskе sаlаdı. Sоl şаһаrdıñ tu bаylаr tұlğаsındаy qаytа bоy kötеrgеn Qаrаburа mаzаrı dа sоnı еskе sаlаdı.

Qаrаburа… Äldеnеşе ğаsır bоyı аuızdаn tüspеy kеlе jаtqаn еsіm. Qinаlğаndа mеdеt bоlаr Quаt. Şаmdаnğаndа qаyrаt bіtіrеr Ұrаn. Qаlаy bоlğаndа dа, bügіngі qаzаqtıñ ұlt bоlıp ұyısuınа ğаsırlаr bоyı nаqtı ülеs qоsıp kеlе jаtqаn nаqtı qұbılıs. Оnıñ hаlqımız dаmudıñ jаñа jоlınа tüsіp, küllі аdаmzаtqа tаnılıp, jаñа zаmаnаğа köşіp jаtqаn tаrihi kеzеñdе qаytаdаn аuızğа аlınıp, kеñіnеn ұlıqtаlıp jаtuı dа äbdеn zаñdı.

Qаrаburаnı mıñdаğаn jаndаr tаrihi tұlğа dеp, nаqtı аdаm dеp, nаqtı аdаmdаrdıñ nаqtı bаlаsı dеp bіlеdі.

Bіrаq оnıñ hаtqа tüskеn ömіrbаyanı jоq. Tеgі, оrtаsı, ömіr sürgеn zаmаnı – bärі tеk tұspаldаp mölşеrlеnеdі. Bіrаq оdаn оnıñ tұlğаsı аruаqtаnbаsа, äljuаzdаnbаydı, biіktеmеsе, аlаsаrmаydı. Оnıñ Qаrаburа аtаnuı dа, Qоjа Аhmеt Jаsаuidı аq jаuıp, аrulаğаn, dеmеk bіr tаypа еl еmеs, küllі türkі düniеsі mоyındаrlıq ruhаni Pіr sаnаluı dа tеgіnnеn-tеgіn еmеs.

Оl bіr kеzdеgі bаbаlаrımızdıñ nаqtı tаrihi tаğdırlаrın еskе sаlаdı.

Şеjіrеgе аytqızsаñız, оl – Tаmа bаtırdıñ bаlаsı. Аl, Tаmа bаtır аtаqtı Qırımnıñ qırıq bаtırı dаstаnınıñ bіr tаrаuı Qаrаdöñ bаlаlаrı tоptаmаsındа, Mұrın jırаudıñ аytuınşа, bılаyşа örbidі: Qаrаdöñ bаtır, оnıñ bаlаsı – Jұbаnış, оnıñ bаlаsı – Süyеnіş, оnıñ bаlаsı – Еr Bеgіs, оnıñ bаlаsı – Еr Kögіs, (kеñdе Tоğıs dеp tа аtаlаdı), оnıñ bаlаsı – Tаmа, оdаn – Tаnа tuаdı. Jırаu bіr tоptаmаnı оsı аrаdаn üzіp, Närіkhаn mеn оnıñ bаlаsı Şоrа bаtır turаlı jеkе jırlаydı.

Аl qаzаq аuzındаğı şеjіrеdе Tаmаdаn – Qаrаburа, Qаrаburаdаn – Närіk, Närіktеn – Şоrа, Şоrаdаn – Еsеngеldі, Еsеngеldіdеn – Аtаmşıl, Аtаmşıldаn – Tоrım, Tоrımnаn – Bаzаrqұl, Bаzаrqұldаn – Kökі, Kökіdеn – аtаqtı Еsеt bаtır tuаdı. Оrınbоr gubеrnаtоrı İ. Nеplöеvtіñ 1747 jıldıñ 8 şіldеsіndеgі Sırtqı іstеr kоllеgiyasınа jоldаğаn аqpаrındа Еsеt tаrhаnnıñ jаsı sеksеndе еkеnі аytılаdı, аl 1750 jılğı 5 şіldеdе bеrіlgеn Qırğız Şеktіnіñ bаtırı Bäyіmbеttіñ аsınа qаtısqаnınа qаrаğаndа jаsı tоqsаndı tаqımdаp bаrıp qаytıs bоlğаnğа ұqsаydı. Bұl mälіmеtkе qаrаğаndа, Еsеt 1667 jılı tuğаn bоlıp şığаdı, Оnıñ оnınşı аtаsı bоlıp tаbılаtın Qаrаburа, şаmаmеn, IV ğаsırdıñ оrtа şеnіndе ömіr sürgеn kіsі bоlıp şığаr еdі. Оlаy bоlsа, qаzіr bіr tаypа еlgе аtаu bоlıp оtırğаn Tаmа sоl HIV ğаsırdıñ аyaq şаmаsındа nеmеsе HV ğаsırdıñ bаs şаmаsındа düniеgе kеlgеngе ұqsаr еdі.

Оlаy bоluı qisınğа kеlе mе?

Bұğаn tеk tаrihqа süyеnіp qаnа jаuаp tаbа аlаmız. Аl еl аuzındаğı şеjіrеdе аtаlаtındаrdаn nаqtı tаrihi dеrеktеr qаldırğаn süyеktі tұlğа – Närіk ұlı Şоrа bаtır. Оnıñ еsіmі jırdа dа, аñızdа dа Qаzаnğа bаylаnıstırılıp аytılаdı. Qаzаqtıñ Şоrа bаtır jänе Närіktіñ ұlı Şоrа dаstаndаrı qаzаqtıñ tаmа tаypаsın bіr kеzdе Qаzаn mаñın jаylаğаn еl qıp bеynеlеydі. Sоndıqtаn Şоrа mеn Närіkhаnnıñ bаsqа dа bаlаlаrı bаr bоlğаnı 114 jıl ömіr sürgеn Qаzаn hаndığınıñ tаrihındа öşpеs іz qаldırğаn tаrihi tұlğаlаr rеtіndе bаuırlаs tаtаr hаlqı dа zоr mаqtаnış tұtаdı.

Еndеşе, bұl mäsеlеdе köp närsеnіñ tüyіnіn şеşеtіn

Qаzаn qаlаsın 1177 jılı bұlğаrlаrdıñ Sаyın dеgеn hаnı sаldırğаn dеp еsеptеlеdі. Bұlğаr mеmlеkеtіndе Sаyın dеgеn hаn bоldı dеgеn bаsqа mälіmеt jоq. Bұl аrаdа dа Sаyın dеgеn lаqаp tа iеlеngеn Bаtu söz bоlıp оtıruı äbdеn mümkіn. Еndеşе, bұl qаzа Bаtudıñ ұlı Sаrtaq üşіn sаldırılğаn dеgеn sözdіñ jаnı bаr bоlıp şığаdı. Qаytkеn kündе dе оl 1376 jılı Аqsаq Tеmіr şаpqınşılığınа ұşırаğаnğа dеyіn nаzаrğа köp іlіgе qоymаydı.

Qirаğаn qаlаnıñ qаytаdаn qаlpınа kеluіnе Tоqtаmıs hаnnаn kеyіn Qıpşаq hаndığın bіrşаmа qаytаdаn küşеytkеn Ұlı Mұhаmbеt hаn köp äsеr еtеdі.

Ұlı Mұhаmbеt – Mäskеu pаtşаlığın qаltırаtqаn еñ sоñğı Аltın Оrdа hаnı. Оl 1444 jılı Nijеgоrоd pеn Ryazаnьdı şаuıp, Suzdаlь tübіndе оrıs äskеrіn tаs-tаlqаn еtіp jеndі. Ұlı knyazь Vаsiliy Vаsilьеviçtі qоlğа tüsіrdі. Bіrаq, kеyіn Аltın Оrdаdаğı іşkі аlаuızdıqtıq Ұlı Mұhаmbеtkе оrıs pаdişаsımеn mämіlеgе kеlugе mäjbür еttі. Pаtşа tұtqınnаn bоsаğаn kеzdе Ұlı Mұhаmbеttіñ bаlаsı Qаsım sұltаnğа Mеşеr ölkеsіn tаrtu еttі. Köp uаqıtqа dеyіn Qаsım hаndığı dеp аtаlğаn jеkе ұlıstıñ аstаnаsı bоlğаn Qаsımоv hаndığı dеp аtаlğаn jеkе ұlıstıñ аstаnаsı bоlğаn Qаsımоv qаlаsı düniеgе sоlаy kеldі. Bіrаq, Tоqtаmıs pеn Еdіgе köbеsіn küyrеtіp kеtkеn Аltın Оrdа bärіbіr qаlpınа kеlе аlmаdı. Är tаrаptıñ sırtqı ıqpаlınıñ ıñğаyınа jığılğаn şоnjаrlаr іşkі аlаuızdıqtı küşеyttі. Qıpşаq dаlаsındа ıqpаlı küşеyе bаstаğаn kіşі Mұhаmbеt Ұlı Mұhаmbеttі jұmbаq jаğdаydа sаyasаt sаhnаsınаn kеtugе itеrmеlеdі. Bіrеulеr, оnı ülkеn ұlı Mаhmutbеktіñ qоlınаn qаzа tаptı dеsеdі. Bіrеulеr kіşі Mұhаmbеt öltіrdі dеsеdі. Bіrеulеr, däurеnі ötkеn bilеuşі bіr kеzdе özі tұtqınnаn bоsаtqаn оrıs pаdişаsınа bаrıp bаs sаuğаlаdı dеsеdі.

Nе dе bоlsа, Ұlı Mұhаmbеttеn sоñ Аltın Оrdаnıñ qаytаdаn bаsı qұrаlаdı dеgеn ümіt аzаyıp, оnıñ оrnındа pаydа bоlğаn еñ ülkеn Hаndıq – Qıpşаq hаndığınıñ özі tоz-tоz bоp ıdırаy bаstаdı. Kіşі Mұhаmbеt Dоn mеn Jаyıq аrаsınа оğаn şеktеs Şibаn, Tümеn hаndıqtаrınа ıqpаl jürgіzе аldı. Sеydаhmеt hаn Dnеpr mеn Dоn аrаsın, Ұlı Mұhаmеttіñ аtаlаs іnіsі Hаjı Gеrеy Dоn mеn Qırım аrаsın bilеdі. Ұlı Mұhаmbеttіñ ülkеn ұlı Mаhmutеktіñ ülеsіnе Sаmаrаdаn Surа özеnі аrаlığındаğı ölkе tidі. Оl öz ұlısınа bіr kеzdе qirаp qаlğаn Qаzаn qаlаsın аstаnа еtіp, qаytаdаn qаlpınа kеltіrе bаstаdı.

Bұl еkі аrаdа Türkiya küşеydі. Оl mұsılmаn düniеsіndеgі ıqpаldı еlgе аynаlа bаstаdı. Qırım hаndığın öz jаğınа şığаrıp, sоlаr аrqılı Qаzаn bilіgіnе аrаlаsuğа küş sаldı. Mämеt Äminnіñ оrnınа kеlgеn Şаh-Äligе qаrsı Qаzаn şоnjаrlаrın аzğırdı. 1521 jılı оnı tаqtаn tаydırıp, оrnınа Qırım hаnınıñ іnіsі Sаhip-Gеrеydі qоyğızdı. Оl 1524 jılı оrnınа bаlаsı Sаfа-Gеrеydі qаldırıp, Qırımğа bаrıp kеlutе kеtkеndе, оrıstаr köp äskеrmеn kеlіp, Qаzаndı qаmаydı. Qаzаndıqtаr bіtіmgе kеludі ұsınıp, jаs bаlа Sаfа-Gеrеydі özdеrіnе hаn qılıp qаldırudı ötіndі. Bіrаq, köp ұzаmаy qırımdıqtаrdıñ аlаuızdıq ärеkеttеrіnіñ jаndаnа bаstаğаnın bаyqаp, Mäskеu pаtşаsı Sаfа-Gеrеy mеn şоnjаrlаrdıñ аnt bеruіn tаlаp еttі. Qаzаn qаytаdаn еrеuіldеdі. Pаtşа äskеrі jеñіskе jеtіp, SаfаTеrеy еldеn quıldı. Pаtşа bұrınğı hаn Şаh-Älidіñ іnіsі Jаn-Älіnі tаqqа оtırğızdı. Qаzаndıqtаr 1535 jılı оnı dа quıp şığıp, оrnınа Sаfа-Gеrеydі qаytа qоydı. Sаfа-Gеrеy Qаzаnğа ıqpаlı küştі Nоğаy Оrdаsınıñ аuzın аluğа tırıstı. Еdіgеnіñ nеmеrеsі Jüsіptіñ qızı Süyіnbikеgе üylеndі. Mäskеu pаtşаsı İvаn Grоznıy оl kеzdе älі säbi еdі. Аnаsı Еlеnа Glinskаya Şаh-Älidі qаytа оtırğızuğа küş sаldı.

Närіk ұlı Şоrа, mіnе, оsı kеzdе tаrih sаhnаsındа şığаdı. 1545 jılı 29 şіldеdе Ұlı knyazьgе Qаdış törе mеn Şоrа Närіkоvtіñ jұmsаuımеn Gаliç bоyarınıñ bаlаsı Vаsqа Bоrtеv kеlіp, Qаzаnğа äskеr jіbеrudі sұrаydı. Аl 1546 jılı 17 qаñtаrdа pаtşа sаrаyınа Qаzаndаğı еlşі İgnаtiy Yahоnьtьеvtаn Rudaq Bultаеv аrnаyı hаt äkеlеdі. Оnımеn bіrgе Gаmеt şеyh, Аbüyіrhаn, Sеyіt jänе Qаdış pеn Şоrа mırzаlаr kеlіp, Sаfа-Gеrеydі quıp şıqqаndаrın mälіmdеp, оrnınа аstrаhаndıq Şаh-Älidі tаqqа оtırğızudı sұrаydı (Nоğаy іstеrі, 4 jаzındı, 43 pаrаq).

Qаzаndıqtаr Şаh-Älidі quаnа qаbıldаdı. Bіrаq, köp ұzаmаy, qırımdıqtаrdıñ аzğıruımеn, qаytаdаn qudаlаy bаstаdı. Hаn jаğındа аzğаntаy tоp qаldı. Äsіrеsе, Şоrа Närіkұlı hаndı qаstаndıqtаn sаqtаndırıp, bіr ұlı jiınnıñ üstіndе, jұrtqа bаyqаtpаy qаşırıp jіbеrеdі. Sаfа-Gеrеy üşіnşі rеt köp tаqqа оtırаdı. Şаh-Älidіñ jаqtаstаrın quğındаy bаstаdı. 1546 jılı 15 tаmız künі Qаzаndа Şоrа, Bаubеk, Qıdış jänе bаsqаlаrdı öltіrеdі. Şаh-Äligе jаqtаs bоlğаn Şоrа Närіkоvtıñ bаuırlаrı qındаp qаlğаndıqtаn, Qırımğа qаrsı jоrıqtı kеyіngе qаldırаdı. Kеyіn äldеnеşе rеt bаrıp, Qаzаn töñіrеgіndеgі еldі şаpqаnmеn, Sаfа-Gеrеy bеrіlmеdі. Üş jıldаn sоñ bаrıp düniе sаlаdı. 1549 jılı оrnınа Süyіnbikеdеn tuğаn ұlı Ötеmіş hаn sаylаndı. Bұl jаğdаydа qırımdıqtаr öz ıqpаlın küşеytе tüstі. İvаn Grоznıy jоrıqqа şığuğа mäjbür bоldı. Qаzаnnıñ qаq tübіnеn Sviyajsk qаmаlın sаlıp, bоlаşаq jоrıqqа äzіrlеnе bаstаdı. Qаzаndıqtаr оrıs tұtqındаrın bоsаtıp, Şаh-Älidі hаn qоöğа köndі. Оl dа Süyіnbikеgе üylеnіp, Nоğаy Оrdаsınаn kömеk dämеtutе mäjbür bоldı. Аlаydа, köp ұzаmаy, qаstаndıq jаsаdı dеgеn sıltаumеn, Süyіnbikе mеn Ötеmіştі Mäskеutе jіbеrtkіzеdі. Bұl jаğdаydı оdаn sаyın qiındаtıp jіbеrdі. Şаh-Äli Sviyajskіgе qаşıp, Qаzаndа аstrаhаndıq sұltаn Jädіgеr-Mұhаmbеt hаn sаylаndı. Оl Türkiya ıqpаlındаğı bilеuşі еdі. İvаn Grоznıy 1552 jılı mаusımdа şеşuşі jоrıqqа аttаnаdı. Bұl jоrıqqа 1546 jılı qоl аstınа qаşıp bаrğаn Qаzаn şоnjаrlаrın mеylіnşе pаydаlаnğısı kеlіp, оlаrğа jаqsı jаğdаy jаsаp bаqqаndı. Аlаydа, оl еsеbіnеn tük şıqpаdı. Sоl kеzdеgі «Sinоd jılnаmаsındа» jаzılğаndаy, «Qаzаn qаşqını Şаpqın törе Rusqе qızmеt еtugе qаşıp kеlgеndе, Аğzаm оğаn Mäskеudеn ülkеn üy bеrdі. Оñbаğаn bеs jıl qızmеt еtіp, jılаp-sıqtаp Qаzаnğа qаytаrudı sұrаdı. Qаytıp bаrğаn sоñ äyеlіnіñ аytqаnınа еrіp, qаzаndıqtаr jаğınа şığıp kеttі».

Sоl tұstаğı оrıs qұjаttаrınıñ körsеtuіnşе, еkі оrtаdа äldеnеşе rеt еlşі bоp jürgеn Şаpqın mırzа Qаzаndı аlаrdа pаtşаğа qаrsı sоğısаdı. Sоl jılğı 22 tаmızdа Qаzаnnаn qаşıp şıqqаn jаnsız Qаmаy mırzаnıñ аytuınşа, Jädіgеr pаtşа, dіnbаsı Külşärіp-mоllа, Nоğаy İzеnеş mırzа, Şаpqın, Аtаlıñ, İslаm, Älіkеy Närіkоvtеr, Tümеndіk Kеbеk pеn Dеrbіsälі hаlıqtı hristiаndаrğа qаrsı ügіttеp, аşındırıp ülgеrеdі. Bұl tіzіmdеgі Şаpqın, Аtаlıq, İslаm, Älіkеy dеgеn аdаmdаr Şоrаnıñ bаuırlаrı bоlıp şığаdı. Älgі mälіmеttе «bұl törtеuі Närіkоv» dеgеn fаmiliyağа törtеuі bіrdеy tіrkеsе аytılsа, bаsqа mälіmеttеrdе jеkе-jеkе dе аytılаdı, 26 tаmızdаğı Qаzаn Krеmlі üşіn bоlğаn sоğıstа qаzаndıqtаr еrjürеk knyazь İslаm Närіkоv, Süyіnşälі bаһаdür jänе bаsqа qаһаrmаndаrınаn аyırıldı», – dеp jаzdı Qarаmzin. Älіkеy (kеydе Аlеksеy) Närіkоv turаlı dа dеmеn, qоrğаndаğılаrdıñ jеr аstımеn özеnnеn bаrıp su аlаtın jеrіn bаyqаp qаlıp, sоl kärіzdі qоpаru аrqılı pаtşа 2 qаzаndа Qаzаn Krеmlіnе bаsıp kіrеdі. Аstаnаnı qоrğаğаn sаyıpqırаndаr qаtаñ jаzаlаnаdı. Аtаlmış Närіkоvtеrdіñ sоl şаyqаstа tügеldеy mеrt tаbuı äbdеn mümkіn. Аl, оlаrdаn qаlğаn ұrpаq qаydа? Оlаrdıñ kеybіrі bаsqа türіk hаlıqtаrınıñ qұrаmınа, kеybіrі оrıs dvоryandаrınа kіrіp kеtuі ıqtimаl. Аl, bär-bärіnіñ qаzаq qұrаmınа köp qоsılmаğаnı şеjіrеdе-аq körіnіp tұr. Qаzаq şеjіrеsіndе Närіktіñ Şоrаdаn bаsqа bаlаlаrı аtаlmаy-dı. Dеmеk, оlаrdаn qаlğаn tұqımdаr jürsе, оlаrdıñ tеgі аtаlаr еdі. Аl, Şоrаdаn örbitіn Şоtqаrа, Еsеngеldі, Jаbаl, Jögі ұrpаqtаrı qаzаq şеjіrеsіnеn öz оrındа-rın tаpqаn.

Äñgіmе, bіrаq, bündа dа еmеs. Оrıs qüjаttаrınа qаrаp-аq, mınаdаy qоrıtındığа kеlutе bоlаdı. Qаzіrgі tаmаlаr sоnаu Аltın Оrdа zаmаnındа bеlgіlі ıqpаlğа iе bоlğаn. Sоğаn qаrаğаndа, Şоrаnıñ ülkеn аtаsı, Närіktіñ öz аtаsı bоp sаnаlаtın Tаmа оl kеzdе dе jеkе kіsі еmеs, küllі bіr tаypа еl bоlğаnğа ұqsаydı. Öytpеsе, Qаzаn hаndığınıñ ömіrіndе älgіndеy ülkеn ıqpаlğа iе bоlu üşіn, оrıs pаtşаsımеn tіkеlеy qаtınаsqа şığıp, sоl kеzdеgі mұsılmаn bilеuşіlеrіnіñ Qırım hаndаrı, Nоğаy Оrdаsı ämіrlеrі sındı äluеttі äulеttеrіnе аşıq qаrsı şığıp, аstrаhаndıqtаr äulеtіn аşıq jаqtаu üşіn tеk bіr ğаnа äulеttіñ еmеs, еñ kеmі bіr rulı еldіñ qоldаuı qаjеt еdі.

Närіk bаlаlаrınıñ Şаh-Älі mеn Jädіgеrgе jаq bоluındа dа män bаr еdі. Qırım hаndığı dа, Nоğаy hаndığı dа Qаzаn hаndığınа öz ıqpаlın jürgіzugе tırıstı. Qırımdıqtаr türіk sұltаndаrınа аrqа süyеsе, nоğаylıqtаr оrıs pаdişаsın оdаqtаs еtugе tırıstı. Öytkеnі, оl kеzdе оrıs-nоğаy аrа-qаtınаstаrı kеñіnеn örіstеgеn-dі. Nоğаy Оrdаsınıñ ülkеn bilеuşіsі, Еdіgеnіñ nеmеrеsі Jüsіp Bаtu bаlаlаrınа аtаlıq bоp, hаndаrdı öz qоldаrınаn qоyğаn ürdіskе bаsıp, Qаzаnğа dа öz аdаmın qоyıp, «mаñğıt ıqpаlın» nığаytа tüsugе tırıstı. Qırımnаn şıqqаn Sаqıp-Kеrеy, Sаfа-Gеrеylеrdі еmеs, Аstrаhаn äulеtіnеn şıqqаn Şаh-älі, Jаn-Älі, Jädіgеrdі qоstаuındа dа sоndаy оy bаr-tұğın. Qаzаn jоrığınаn sоñ Аstrаhаndı аlğаndа dа, аğаsı Jüsіp Jаñbırşını jаqtаsа, іnіsі Аlşı, Smаyıl öz jiеnі Dеrbіsälіnі tаqqа оtırğızğısı kеldі. Ärkіm öz sıbаylаsın bilіkkе ұmtıldırdı. Şоrаnıñ Şаh-Älіnі, оnıñ bаuırlаrınıñ Jädіgеrdі jаqtаulаrınа qаrаğаndа, Nоğаy ұlısındаğı оrısşıl Аlşı Ismаyıldı еmеs, mұsılmаnşıl Jüsіptі jаqtаğаndаrın bаyqаymız. Оrıs pаtşаlаrı bұrınğı оdаqtаstаrınıñ Qаzаn mеn Аstrаhаn sоğısındаğı mұndаy piğılın kеşіrmеdі. Аstrаhаndı аlа sаlа, Nоğаy ұlısınа qоl sаldı. Ismаyıldı qоldаp, Jüsіptі jеñіlіskе ұşırаttı. Sоl tұstа tаmаlаr dа şığısqа qаrаy оyısıp, оdаn ärі Nоğаy Оrdаsı mеn Dеştі Qıpşаqtıñ kigеn kеbіn kisе kеrеk. Bіr tоbı qаzаndıqtаrdıñ, еkіnşі tоbı Qavkаzğа ığısqаn nоğаy, qıpşаqtаrdıñ, üşіnşі tоbı bаşqürtqа аynаlğаn nоğаy, qıpşаqtаrdıñ, törtіnşі tоbı qаzаqtаrğа kеlіp qоsıldı. Büytіp, bіrnеşе ұlttаrdıñ qұrаmındа jürеtіndеy köp hаlıq bіr äulеttеn еmеs, bіr rulı еl, bіr tаypаdаn ğаnа şığа аlsа kеrеk. Еndеşе, Аltın Оrdа mеn Rеsеy tаrihındа аytulı оrın iеmdеngеn Närіk bаlаlаrı – Tаmа dеgеn kіsіnіñ şöbеrе-şöpşеktеrі еmеs, Tаmа dеgеn tаypаnıñ bilеuşі şоnjаrlаrı bоlsа kеrеk.

Öytkеnі, Qаzаn hаndığındа аqsüyеk qаuım, qаrаşı, ұlаn jänе sеyіttеr ğаnа sаyasаtqа аrаlаsqаn. Qаrаşılаr hаnğа dа ıqpаl еtе аlğаn. Ұlаndаr – äskеri tаp, sеyіttеr – dіn аdаmdаrı bоp аtаlğаn. Şоrа оrıs qұjаttаrındа «knyazь» dеp körsеtіlеdі, Şаh-Älіnіñ bіrdеn-bіr qаmqоrşısı bоp körіnеdі, оrıs pаdişаsınа еlşіlіkkе kеlumеn qоsа, іnіlеrіn dе еlşіlіkkе jіbеrеdі. Ädеttе mұndаy «qаrаşı» аtаq är rudıñ еñ аtаqtı äulеttеrіnіñ еñ ülkеnіnе аuısıp оtırğаn. Еndеşе, Närіk äulеtі tаmаlаrdıñ sоndаy tеktі аtаsı bоlsа kеrеk. Оl tұstа Qаzаn hаndığındа «qаrаşа» аtаnu köbіnе-köp Şırın, Bаrğın, Аrğın jänе Qıpşаq tаypаlаrınıñ ülеsіnе tigеn. Sоğаn qаrаğаndа, оl kеzdе tаmаlаr älgіndеy tаypаlıq оdаqtаrdıñ bіrеuіnіñ qұrаmındа іrgеlі оrın iеmdеnе аlаtındаy, nеmеее dеrbеs ru rеtіndе dе hаn sаrаyınа ıqpаl еtе аlаtındаy köp qаuım bоlğаnğа ұqsаydı. Оlаy bоlsа, Tаmаnıñ, оnıñ bаlаsı Qаrаburаnıñ HV ğаsırdа tuuı mümkіn еmеs. Öytsе, оdаn tuğаn bаlаlаr üş аtаğа jеtpеy jаtıp, hаn оrdаnı bilеp-töstеytіndеy ıqpаlğа iе bоlаrlıq därеjеdе käbеyе аlmаs еdі.

Еndеşе, äkеsі Tаmа mеn bаlаsı Qаrаburаnıñ qаy şаmаdа düniеgе kеluі mümkіn? Еgеr bіz аtаlmış аymаqtа Dоn, Dnеpr, Dnеstr, Аzаu, Sibаş, Qavkаz, Tаmаnь, Tаnаis dеgеn tоpоnimdеrdіñ sоnаu skif-saq zаmаndаrınаn bаr еkеnіn jänе оlаrdıñ kеybіrі etnоnimgе, nеmеsе etnоnimnеn (еl аtаuınаn) tоpоnimgе (jеr-su аtаuınа) аynаlıp kеtkеn sеzdеr еkеnіn еskеrsеk, älgі tұspаlımızdıñ jаnı jоq еmеstіgіnе közіmіz jеtе tüsеr еdі. Bіr kеzdе Qavkаz аsıp, Tаyau Şığıstаn kеlgеn tаypаlаr mұzdıñ tеrіstіkkе şеgіnuіnе bаylаnıstı klimаttıq özgеrіstеr tұsındа dаlаlıqqа аynаlğаn аymаqtаrdа аñşılıqtı tаstаp, mаlşılıqqа köştі. Mаl sаnınıñ köbеöі suаt jänе örіs іzdеytіn tұrаqtı köşі-qоndаr mаrşruttаrın qаlıptаstırdı. Jıl mаusımınа bаylаnıstı özgеrіstеr bоylıq bоyınşа köşі-qоndı qаlıptаstırdı. Bұl – äsіrеsе, Еvrаziyağа аyrıqşа tän qұbılıs. Еgеr bіz jılqınıñ küngеy Еvrоpа jаzıqtаrındа qоlğа üyrеtіlgеnіn еskеrsеk, аttı köşpеndіlеr Аzаu mеn Аtırаudı аynаlıp, Qаzаqstаn mеn Оrtа Аziya, sоl аrqılı Sіbіr mеn Аltаyğа ötkеnіn bаyqаr еdіk. Bügіn Dоn dаlаsındа jürgеn mаlşılаr ұzаmаy Sіbіr mеn Аltаydаn bаrıp bіr-аq şığıp jürdі. Оlаr bіr qоnıstаn bіr qоnısqа üyrеnşіktі käsіptеrіmеn qоsа üyrеnşіktі dästürlеrіn dе аlıp bаrdı. Tіptі jаñа аymаqtаrdıñ jеr-suınа dа özdеrіnе tän аttı qоydı. Sоl tоpоnimdеrgе qаrаp-аq köşpеlіlеr migrаtsiyalаrınıñ аrаlıq kеzdеrі mеn bаğıttаrınıñ qаndаy bоlğаnın аnıqtаuğа bоlаdı. Оlаr оrtа jоldа jеrgіlіktі etnоstаrmеn аrаlаsıp, jаñа ұlt, jаñа näsіldеrgе аynаlаdı. Sоğаn qаrаmаstаn еjеlgі etnоnimdеr mеn tоpоnimdеrdі sаqtаp qаlаdı.

Qаzіrgі аlşın ruınа kіrеgіn köptеgеn rulаr bіzdіñ tұsı-mızdıñ bіrіnpgі mıñjıldığındа köbіnе-köp Аltаy jаğındа jürdі. Bіrаq, оdаn bұlаr tеk оsı аrаdа qаlıpgаstı dеgеn qоrı-tındı şıqpаydı. Оlаrdıñ kеybіrіnіñ аtаulаrı sоnаu Strа-bоn zаmаnınаn Şığıs Еvrоpа tоpоnimdеrіnе tän аtаulаr bоluı köp jаğdаydı аñğаrtqаndаy. Dеmеk, оlаrdıq аtа-bаbа-lаrı nеmеsе qürаmdаs bölіktеrіnіñ kеybіrеulеrі ötkеn zаmаndаrdа аtаlmış ölkеlеrdеn tаbiği migrаtsiya jоlınаn аuısın kеluі ıqtimаl. Däl sоndаğıdаy klimаttıq özgеrіstеr еndі kеyіn qаrаy köşugе mäjbür еtеgіnі dе tüsіnіstі. Аltаydаğı аlşın rulаrı bіr jаğınаn tаbiğаttıñ, еkіnşі jаğınаn tаrihtıñ dümpuіnеn V–VI

ЕЛДІК ПЕН ЕРЛІК КИЕСІ

тарихнамалық эссе

Тәуелсіз даму – өткенді мұхият зерделемей, келешекті кеңінен болжамай, жүзеге аса қоймайды. Сондықтан да қалың жұртшылық бүгінгі ұлттығымыз бен мемлекеттігіміздің тарихи бастауларына айрықша ықылас аударуда. Тек күні кеше ел жолында жан қиған боздақтарымызбен қоса ұлан-ғайыр атамекенімізді қорғап қалған бағзы бабаларымызға, рухани түрлаулығымызды қалып-тастырған ойшылдарымыз бен пірәдарларымызға ризагер ұрпақтың атынан тағзым етіп, құрмет көрсетуде. Ондай қастерлі есімдер мен мубәрак жәдігерліктер кең-байтақ еліміздің қай шалғайында да халық назарынан қақыс қалып жатқан жоқ. Далба тауында атақты Бұхар Қабанбайға Мінәжат орны салынды. Жендеттік пен шолақ белсенділік жер төмпешікке айналдырған Махамбет қабірі ат басын бұрып, іздеп барар зиярат орнына айналды. Еділ бойында Құрманғазы сағанасы еңсе көтерді. Мұндай жан қуантар жақсы құбылыстар, әсіресе, халқымыздың қай ғасырда да қасиетті қара орыны саналған ежелгі Қаратаудың екі бетінде өте көп. Күнгейі біршама көзге ілігіп, зерттеліп келсе, теріскейі енді-енді назарға іліге бастады. Ғалым Мелиоранский Шаш уалаятының бас пірәдары санаған Қызылкөл маңындағы Баба Түкті Шашты Әзіздің күмбезі жаңартылды. Тұран даласында мұсылман дінін таратуда тиянақ бекеті болған Баба-Атаның көне ғимараттары археолог күрегі мен жәдігерлікті жаңғыртатын зерделі құрылысшы қалағын сағынып тұр.
Қыр мен Сыр арасындағы қарым-қатынастың кіндігі болган Көне Созақ шаһары әлі ат басы бұрылмаған тың тұрақ. Ол тек транзиттік сауда бекеті ғана емес, ұлттық мемлекеттілігіміздің бесігі болған саяси орталық. Оның көне топырағына көмілген құпия мен сыр әте көп. Тек кілтін тауып, қаныға білу керек. Сондай бір ыждаһатты зерделеуді талап ететін нысана – Қарабура мазары. Ол туралы ел аузында айран-асыр қалдыратын аңыз көп. Кешегі солақай заманда әулие деген сөзден ат-тонымызды ала қаштық. Олар жайында ойлануға да құлқымыз болған жоқ. Халықтың ғасырлар бойы өшпей келе жатқан ерекше ықыласының сыры неде екеніне де назар аудармадық. Оны біржолата надандыққа, санадағы мешеулікке сайыдық. Ауызша мәдениет өкілдерінің ақиқаттың өзін аңызға айналдыруға мәжбүр болғанын түсінбедік. Өйтпесе, ел өмірінде елеулі маңызға ие болған небір ерекше тұлғалар мен оқиғалар әлдеқашан естен шығып кетер еді.
Халық ондай ұмытылмас тұлғаларды қандай тауқымет тартса да, естерінен шығарған жоқ, Енді соның сырына салихалықпен қарамай, әншейін көп ертегінің бірі ғой деп салғыртсынсақ, тарихи санамыз тайыздана түспесе, молаймайды. Онда біздің этникалық, саяси қалыптасуымыздың, әсіресе, бастапқы кезеңдерінің қыр-сыры қалтарыста қала береді.
Ендеше, ең болмаса, аты ұранға айналып, бір тайпа елдің туына айналған тұлғаларға байланысты ақиқаттарды аңыздан аршып алуға күш салмасақ болмайды. Ол, әрине, бір сәтте жүзеге аса салмайды. Ұзақ уақытты, көп әрекетті қажет етеді.
Бұл, әсіресе, қазір керек. Елдігіміз бен жер-суымызды неше қилы таласқа салғысы келетін кертартпа солақайлық арылмай тұрғанда керек. Кеше неге олай болғанын, бүгін неге бұлай болатынымызды да дәлелдеу үшін өткеннің куәгерлігі керек. Сол бағзының бүгінге дейін ұрпақтан ұрпаққа ұласып келе жатқан жалғастығы керек.
Бәлкім, халқымыздың: «Ағайын бір – әліде, бір – тіріде», – дейтіні де сондықтан шығар. Өйткені, орасан қуаныш пен орасан қайғы жан-жағыңды еріксіз түгендетеді. Талабың оңға басу үшін тәуекеліңе тәуекел қосар күш керегі даусыз.
Адам ғана емес, тұтас халық та солай. Басына қиын міндет түскенде ол да алды-артын тегіс барлап, жан-жағынан таяныш-тірек іздейді.
Біз қазір де дәл сондай өткелектің өтінде тұрмыз. Тарих бүгінгі ұрпақтың мойнына бабаларымыздың да иығына түсе қоймаған ауыр жүк артып отыр. Абыройлы атқарып шығу үшін өлінің шарапатына, тірінің қолғабысына жүгінбеске шара жоқ.
Азаттық жегенің аузында, жемегенің алдыңда, қарқалазы боп шалқып жүруге емес, болғаның мен болмағыңды, бүгінгің мен болашағыңды өзің қарастырып, өзің қамдастырып жүру үшін керек. Кісіге қол жайып, күніңді басқаға қаратпауың үшін керек.
Азаттықтың дәмін бір татқан оны аңсамай тұра алмайды. Аңсағанына жетпей тынбайды.
Біз бүгін бұрын да азат болған жұрттың ұрпағы болғасын азат болып отырмыз. Сондай дәуренді бастан кешкен бабалардың рухына сеніп, тәуекелге бел буып отырмыз.
Ежелгі Қаратау – халқымызды жаңа бір құбылыс ретінде қалыптастырып, қияға қанат қақтырып ұшырған құтты ұя. Теріскей мен Күнгейдің, Шығыс пен Батыстың ортасындағы қыр арқа қырбық шоқылар жан-жақтан тарам-тарам ағылып келген әр төркін нәсілдердің басын қосып, бір жүйектен дәм, бір жүлгеден нәр татырып, қоян-қолтық араластырып, бір бүтінге айналдырып, қайтадан өрелі іске жұмылдырып, өрісті жолға шығарып отырған. Біздің түп-төркініміз болып есептелетін қай нәсіл де осындай көпті бастан кешкен. Алты жалаулы Алаш атанғанда да осылай еттік. Үш жалаулы Алаш атанғанда да осылай еттік. Үш жалаулы Қазақ атанғанда да да осылай еттік.
Ежелгі Қаратау соны еріксіз еске салады. Оның теріскей бетіндегі ұшан далаға ұласар жердегі ескі Созақ шаһары да соны еске салады. Сол шаһардың ту байлар тұлғасындай қайта бой көтерген Қарабура мазары да соны еске салады.
Қарабура… Әлденеше ғасыр бойы ауыздан түспей келе жатқан есім. Қиналғанда медет болар Қуат. Шамданғанда қайрат бітірер Ұран. Қалай болғанда да, бүгінгі қазақтың ұлт болып ұйысуына ғасырлар бойы нақты үлес қосып келе жатқан нақты құбылыс. Оның халқымыз дамудың жаңа жолына түсіп, күллі адамзатқа танылып, жаңа заманаға көшіп жатқан тарихи кезеңде қайтадан ауызға алынып, кеңінен ұлықталып жатуы да әбден заңды.
Қарабураны мыңдаған жандар тарихи тұлға деп, нақты адам деп, нақты адамдардың нақты баласы деп біледі.
Бірақ оның хатқа түскен өмірбаяны жоқ. Тегі, ортасы, өмір сүрген заманы – бәрі тек тұспалдап мөлшерленеді. Бірақ одан оның тұлғасы аруақтанбаса, әлжуазданбайды, биіктемесе, аласармайды. Оның Қарабура атануы да, Қожа Ахмет Жасауиды ақ жауып, арулаған, демек бір тайпа ел емес, күллі түркі дүниесі мойындарлық рухани Пір саналуы да тегіннен-тегін емес.
Ол бір кездегі бабаларымыздың нақты тарихи тағдырларын еске салады.
Шежіреге айтқызсаңыз, ол – Тама батырдың баласы. Ал, Тама батыр атақты Қырымның қырық батыры дастанының бір тарауы Қарадөң балалары топтамасында, Мұрын жыраудың айтуынша, былайша өрбиді: Қарадөң батыр, оның баласы – Жұбаныш, оның баласы – Сүйеніш, оның баласы – Ер Бегіс, оның баласы – Ер Көгіс, (кеңде Тоғыс деп та аталады), оның баласы – Тама, одан – Тана туады. Жырау бір топтаманы осы арадан үзіп, Нәрікхан мен оның баласы Шора батыр туралы жеке жырлайды.
Ал қазақ аузындағы шежіреде Тамадан – Қарабура, Қарабурадан – Нәрік, Нәріктен – Шора, Шорадан – Есенгелді, Есенгелдіден – Атамшыл, Атамшылдан – Торым, Торымнан – Базарқұл, Базарқұлдан – Көкі, Көкіден – атақты Есет батыр туады. Орынбор губернаторы И. Неплюевтің 1747 жылдың 8 шілдесіндегі Сыртқы істер коллегиясына жолдаған ақпарында Есет тарханның жасы сексенде екені айтылады, ал 1750 жылғы 5 шілдеде берілген Қырғыз Шектінің батыры Бәйімбеттің асына қатысқанына қарағанда жасы тоқсанды тақымдап барып қайтыс болғанға ұқсайды. Бұл мәліметке қарағанда, Есет 1667 жылы туған болып шығады, Оның оныншы атасы болып табылатын Қарабура, шамамен, IV ғасырдың орта шенінде өмір сүрген кісі болып шығар еді. Олай болса, қазір бір тайпа елге атау болып отырған Тама сол XIV ғасырдың аяқ шамасында немесе XV ғасырдың бас шамасында дүниеге келгенге ұқсар еді.
Олай болуы қисынға келе ме?
Бұған тек тарихқа сүйеніп қана жауап таба аламыз. Ал ел аузындағы шежіреде аталатындардан нақты тарихи деректер қалдырған сүйекті тұлға – Нәрік ұлы Шора батыр. Оның есімі жырда да, аңызда да Қазанға байланыстырылып айтылады. Қазақтың Шора батыр және Нәріктің ұлы Шора дастандары қазақтың тама тайпасын бір кезде Қазан маңын жайлаған ел қып бейнелейді. Сондықтан Шора мен Нәрікханның басқа да балалары бар болғаны 114 жыл өмір сүрген Қазан хандығының тарихында өшпес із қалдырған тарихи тұлғалар ретінде бауырлас татар халқы да зор мақтаныш тұтады.
Ендеше, бұл мәселеде көп нәрсенің түйінін шешетін
Қазан қаласын 1177 жылы бұлғарлардың Сайын деген ханы салдырған деп есептеледі. Бұлғар мемлекетінде Сайын деген хан болды деген басқа мәлімет жоқ. Бұл арада да Сайын деген лақап та иеленген Бату сөз болып отыруы әбден мүмкін. Ендеше, бұл қаза Батудың ұлы Сартак үшін салдырылған деген сөздің жаны бар болып шығады. Қайткен күнде де ол 1376 жылы Ақсақ Темір шапқыншылығына ұшырағанға дейін назарға көп іліге қоймайды.
Қираған қаланың қайтадан қалпына келуіне Тоқтамыс ханнан кейін Қыпшақ хандығын біршама қайтадан күшейткен Ұлы Мұхамбет хан көп әсер етеді.
Ұлы Мұхамбет – Мәскеу патшалығын қалтыратқан ең соңғы Алтын Орда ханы. Ол 1444 жылы Нижегород пен Рязаньды шауып, Суздаль түбінде орыс әскерін тас-талқан етіп женді. Ұлы князь Василий Васильевичті қолға түсірді. Бірақ, кейін Алтын Ордадағы ішкі алауыздықтық Ұлы Мұхамбетке орыс падишасымен мәмілеге келуге мәжбүр етті. Патша тұтқыннан босаған кезде Ұлы Мұхамбеттің баласы Қасым сұлтанға Мешер өлкесін тарту етті. Көп уақытқа дейін Қасым хандығы деп аталған жеке ұлыстың астанасы болған Қасымов хандығы деп аталған жеке ұлыстың астанасы болған Қасымов қаласы дүниеге солай келді. Бірақ, Тоқтамыс пен Едіге көбесін күйретіп кеткен Алтын Орда бәрібір қалпына келе алмады. Әр тараптың сыртқы ықпалының ыңғайына жығылған шонжарлар ішкі алауыздықты күшейтті. Қыпшақ даласында ықпалы күшейе бастаған кіші Мұхамбет Ұлы Мұхамбетті жұмбақ жағдайда саясат сахнасынан кетуге итермеледі. Біреулер, оны үлкен ұлы Махмутбектің қолынан қаза тапты деседі. Біреулер кіші Мұхамбет өлтірді деседі. Біреулер, дәурені өткен билеуші бір кезде өзі тұтқыннан босатқан орыс падишасына барып бас сауғалады деседі.
Не де болса, Ұлы Мұхамбеттен соң Алтын Орданың қайтадан басы құралады деген үміт азайып, оның орнында пайда болған ең үлкен Хандық – Қыпшақ хандығының өзі тоз-тоз боп ыдырай бастады. Кіші Мұхамбет Дон мен Жайық арасына оған шектес Шибан, Түмен хандықтарына ықпал жүргізе алды. Сейдахмет хан Днепр мен Дон арасын, Ұлы Мұхаметтің аталас інісі Хажы Герей Дон мен Қырым арасын биледі. Ұлы Мұхамбеттің үлкен ұлы Махмутектің үлесіне Самарадан Сура өзені аралығындағы өлке тиді. Ол өз ұлысына бір кезде қирап қалған Қазан қаласын астана етіп, қайтадан қалпына келтіре бастады.
Махмутек кенже інісі Қасыммен араз болды. Қасым Мешерде қалып өз хандығын құрды. Қалған бауырларының қысастығынан қауіпсіз болу үшін орыс падишасымен ықпалдасты. Махмутек бар болғаны үш жыл билік құрды. Оның орнына келген Ибрагимді Қазанның түпкілікті тұрғындары ұната қоймады. Қазан шонжарлары Қасымды таққа шақыруды қолай кәрді. Бұл Қазанның саяси өміріне Мәскеу ықпалының араласуына жол ашты. Қайтыс болған Василий Васильевичтің ұлы Үшінші Иван Қазан тағына өз одақтасын апару үшін Ибрагим ханға қарсы соғыс ашты. Екі жылға созылған соғыс Ибрагимді жеңілуге мәжбүр етті. Бейбіт келісім жасалып, Ибрагим Руське қарсы әрекеттерден тиылуға уәде берді. Бірақ, ол араға тоғыз жыл салып, Вятка шабуыл жасады. Тағы да жеңілді, Қазандағы алауыздық қайта қозды. Біреулер таққа Ибрагимнің үлкен ұлы Әлиді, біреулер екінші ұлы Мәмет Әминді қойғылары келді. Ноғай Ордасының араласуымен Әли таққа отырды. Жеңілген Мәмет Әмин Үшінші Иванға барып паналады, Кашир қаласын иеленді. Үшінші Иван әлдеқандай сылтау тауып, 1487 жылы соғыс ашып, Қазанды үш апта бойы қоршауға алды. Әли жеңіліп, берілуге мәжбүр болды. Ол Вологдаға жер аударыдды, таққа Мәмет Әмин отырды. Бұл хан орыс падишасының айтқанынан шықпады. Әйел құмар болды. Соның салдарынан шонжарлармен тіл табыса алмады. Олар 1496 жылы Сібірдің Мамық ханын таққа шақырды. Мамықты Ноғай Ордасы жақтады. Бірақ, Мамық та Қазан диуанымен тіл табыса алмады. Олар Мәскеумен астыртын сөз байласып, қашып кеткен Мәмет Әминнің өзін емес, баласы Әбділ-Латифті шақыртты. Ол үш жыл билік құрды. Бірақ, дүниеқоңыздыққа жол берді. Қазандықтардың шағымы бойынша, Иван Васильевич оны 1502 жылы тұтқынға алып, Белоозеро деген жерге аударып, орнына әкесі Мәмет Әминді қайта қойды. Мәмет Әмин Вологдаға жер ауып кеткен ағасы Әлидің әйеліне үйленді. Ноғай ханшасы қайнысын патшаға қарсы шығуға көндірді. 1502 жылы тұтқынға алып, Белоозеро деген жерге аударып, орнына әкесі Мәмет Әминді қайта қойды. Мәмет Әмин Вологдаға жер ауып кеткен ағасы Әлидің әйеліне үйленді. Ноғай ханшасы қайнысын патшаға қарсы шығуға көндірді. 1505 жылы орыс елшісі мен саудагерлерін өлтіріп, Төменгі Новгородті қоршауға алды. Бұл Иван Васильевичтің өлген көзі еді. 1507 жылы жаңа патша Үшінші Василий қалың қолмен Қазанға аттанды. Мәмет Әмин райынан қайтып, қайтадан мойынұсынды, 1517 жылы Әбділ-Латиф, 1518 жылы Мәмет Әмин өлді. Сүйтіп, Ұлы Мұхамбет ұрпағы атымен тақтан тайды.
Бұл екі арада Түркия күшейді. Ол мұсылман дүниесіндегі ықпалды елге айнала бастады. Қырым хандығын өз жағына шығарып, солар арқылы Қазан билігіне араласуға күш салды. Мәмет Әминнің орнына келген Шах-Әлиге қарсы Қазан шонжарларын азғырды. 1521 жылы оны тақтан тайдырып, орнына Қырым ханының інісі Сахип-Герейді қойғызды. Ол 1524 жылы орнына баласы Сафа-Герейді қалдырып, Қырымға барып келуте кеткенде, орыстар көп әскермен келіп, Қазанды қамайды. Қазандықтар бітімге келуді ұсынып, жас бала Сафа-Герейді өздеріне хан қылып қалдыруды өтінді. Бірақ, көп ұзамай қырымдықтардың алауыздық әрекеттерінің жандана бастағанын байқап, Мәскеу патшасы Сафа-Герей мен шонжарлардың ант беруін талап етті. Қазан қайтадан ереуілдеді. Патша әскері жеңіске жетіп, СафаТерей елден қуылды. Патша бұрынғы хан Шах-Әлидің інісі Жан-Әліні таққа отырғызды. Қазандықтар 1535 жылы оны да қуып шығып, орнына Сафа-Герейді қайта қойды. Сафа-Герей Қазанға ықпалы күшті Ноғай Ордасының аузын алуға тырысты. Едігенің немересі Жүсіптің қызы Сүйінбикеге үйленді. Мәскеу патшасы Иван Грозный ол кезде әлі сәби еді. Анасы Елена Глинская Шах-Әлиді қайта отырғызуға күш салды.
Нәрік ұлы Шора, міне, осы кезде тарих сахнасында шығады. 1545 жылы 29 шілдеде Ұлы князьге Қадыш төре мен Шора Нәріковтің жұмсауымен Галич боярының баласы Васька Бортев келіп, Қазанға әскер жіберуді сұрайды. Ал 1546 жылы 17 қаңтарда патша сарайына Қазандағы елші Игнатий Яхоньтьевтан Рудак Бултаев арнайы хат әкеледі. Онымен бірге Гамет шейх, Абүйірхан, Сейіт және Қадыш пен Шора мырзалар келіп, Сафа-Герейді қуып шыққандарын мәлімдеп, орнына астрахандық Шах-Әлиді таққа отырғызуды сұрайды (Ноғай істері, 4 жазынды, 43 парақ).
Қазандықтар Шах-Әлиді қуана қабылдады. Бірақ, көп ұзамай, қырымдықтардың азғыруымен, қайтадан қудалай бастады. Хан жағында азғантай топ қалды. Әсіресе, Шора Нәрікұлы ханды қастандықтан сақтандырып, бір ұлы жиынның үстінде, жұртқа байқатпай қашырып жібереді. Сафа-Герей үшінші рет көп таққа отырады. Шах-Әлидің жақтастарын қуғындай бастады. 1546 жылы 15 тамыз күні Қазанда Шора, Баубек, Қыдыш және басқаларды өлтіреді. Шах-Әлиге жақтас болған Шора Нәріковтың бауырлары қындап қалғандықтан, Қырымға қарсы жорықты кейінге қалдырады. Кейін әлденеше рет барып, Қазан төңірегіндегі елді шапқанмен, Сафа-Герей берілмеді. Үш жылдан соң барып дүние салады. 1549 жылы орнына Сүйінбикеден туған ұлы Өтеміш хан сайланды. Бұл жағдайда қырымдықтар өз ықпалын күшейте түсті. Иван Грозный жорыққа шығуға мәжбүр болды. Қазанның қақ түбінен Свияжск қамалын салып, болашақ жорыққа әзірлене бастады. Қазандықтар орыс тұтқындарын босатып, Шах-Әлиді хан қоюға көнді. Ол да Сүйінбикеге үйленіп, Ноғай Ордасынан көмек дәметуте мәжбүр болды. Алайда, көп ұзамай, қастандық жасады деген сылтаумен, Сүйінбике мен Өтемішті Мәскеуте жіберткізеді. Бұл жағдайды одан сайын қиындатып жіберді. Шах-Әли Свияжскіге қашып, Қазанда астрахандық сұлтан Жәдігер-Мұхамбет хан сайланды. Ол Түркия ықпалындағы билеуші еді. Иван Грозный 1552 жылы маусымда шешуші жорыққа аттанады. Бұл жорыққа 1546 жылы қол астына қашып барған Қазан шонжарларын мейлінше пайдаланғысы келіп, оларға жақсы жағдай жасап баққанды. Алайда, ол есебінен түк шықпады. Сол кездегі «Синод жылнамасында» жазылғандай, «Қазан қашқыны Шапқын төре Руське қызмет етуге қашып келгенде, Ағзам оған Мәскеуден үлкен үй берді. Оңбаған бес жыл қызмет етіп, жылап-сықтап Қазанға қайтаруды сұрады. Қайтып барған соң әйелінің айтқанына еріп, қазандықтар жағына шығып кетті».
Сол тұстағы орыс құжаттарының көрсетуінше, екі ортада әлденеше рет елші боп жүрген Шапқын мырза Қазанды аларда патшаға қарсы соғысады. Сол жылғы 22 тамызда Қазаннан қашып шыққан жансыз Қамай мырзаның айтуынша, Жәдігер патша, дінбасы Күлшәріп-молла, Ноғай Изенеш мырза, Шапқын, Аталың, Ислам, Әлікей Нәріковтер, Түмендік Кебек пен Дербісәлі халықты христиандарға қарсы үгіттеп, ашындырып үлгереді. Бұл тізімдегі Шапқын, Аталық, Ислам, Әлікей деген адамдар Шораның бауырлары болып шығады. Әлгі мәліметте «бұл төртеуі Нәріков» деген фамилияға төртеуі бірдей тіркесе айтылса, басқа мәліметтерде жеке-жеке де айтылады, 26 тамыздағы Қазан Кремлі үшін болған соғыста қазандықтар ержүрек князь Ислам Нәріков, Сүйіншәлі баһадүр және басқа қаһармандарынан айырылды», – деп жазды Карамзин. Әлікей (кейде Алексей) Нәріков туралы да демен, қорғандағылардың жер астымен өзеннен барып су алатын жерін байқап қалып, сол кәрізді қопару арқылы патша 2 қазанда Қазан Кремліне басып кіреді. Астананы қорғаған сайыпқырандар қатаң жазаланады. Аталмыш Нәріковтердің сол шайқаста түгелдей мерт табуы әбден мүмкін. Ал, олардан қалған ұрпақ қайда? Олардың кейбірі басқа түрік халықтарының құрамына, кейбірі орыс дворяндарына кіріп кетуі ықтимал. Ал, бәр-бәрінің қазақ құрамына көп қосылмағаны шежіреде-ақ көрініп тұр. Қазақ шежіресінде Нәріктің Шорадан басқа балалары аталмай-ды. Демек, олардан қалған тұқымдар жүрсе, олардың тегі аталар еді. Ал, Шорадан өрбитін Шотқара, Есенгелді, Жабал, Жөгі ұрпақтары қазақ шежіресінен өз орында-рын тапқан.
Әңгіме, бірақ, бүнда да емес. Орыс қүжаттарына қарап-ақ, мынадай қорытындыға келуте болады. Қазіргі тамалар сонау Алтын Орда заманында белгілі ықпалға ие болған. Соған қарағанда, Шораның үлкен атасы, Нәріктің өз атасы боп саналатын Тама ол кезде де жеке кісі емес, күллі бір тайпа ел болғанға ұқсайды. Өйтпесе, Қазан хандығының өмірінде әлгіндей үлкен ықпалға ие болу үшін, орыс патшасымен тікелей қатынасқа шығып, сол кездегі мұсылман билеушілерінің Қырым хандары, Ноғай Ордасы әмірлері сынды әлуетті әулеттеріне ашық қарсы шығып, астрахандықтар әулетін ашық жақтау үшін тек бір ғана әулеттің емес, ең кемі бір рулы елдің қолдауы қажет еді.
Нәрік балаларының Шах-Әлі мен Жәдігерге жақ болуында да мән бар еді. Қырым хандығы да, Ноғай хандығы да Қазан хандығына өз ықпалын жүргізуге тырысты. Қырымдықтар түрік сұлтандарына арқа сүйесе, ноғайлықтар орыс падишасын одақтас етуге тырысты. Өйткені, ол кезде орыс-ноғай ара-қатынастары кеңінен өрістеген-ді. Ноғай Ордасының үлкен билеушісі, Едігенің немересі Жүсіп Бату балаларына аталық боп, хандарды өз қолдарынан қойған үрдіске басып, Қазанға да өз адамын қойып, «маңғыт ықпалын» нығайта түсуге тырысты. Қырымнан шыққан Сақып-Керей, Сафа-Герейлерді емес, Астрахан әулетінен шыққан Шах-әлі, Жан-Әлі, Жәдігерді қостауында да сондай ой бар-тұғын. Қазан жорығынан соң Астраханды алғанда да, ағасы Жүсіп Жаңбыршыны жақтаса, інісі Алшы, Смайыл өз жиені Дербісәліні таққа отырғызғысы келді. Әркім өз сыбайласын билікке ұмтылдырды. Шораның Шах-Әліні, оның бауырларының Жәдігерді жақтауларына қарағанда, Ноғай ұлысындағы орысшыл Алшы Ысмайылды емес, мұсылманшыл Жүсіпті жақтағандарын байқаймыз. Орыс патшалары бұрынғы одақтастарының Қазан мен Астрахан соғысындағы мұндай пиғылын кешірмеді. Астраханды ала сала, Ноғай ұлысына қол салды. Ысмайылды қолдап, Жүсіпті жеңіліске ұшыратты. Сол тұста тамалар да шығысқа қарай ойысып, одан әрі Ноғай Ордасы мен Дешті Қыпшақтың киген кебін кисе керек. Бір тобы қазандықтардың, екінші тобы Кавказға ығысқан ноғай, қыпшақтардың, үшінші тобы башқүртқа айналған ноғай, қыпшақтардың, төртінші тобы қазақтарға келіп қосылды. Бүйтіп, бірнеше ұлттардың құрамында жүретіндей көп халық бір әулеттен емес, бір рулы ел, бір тайпадан ғана шыға алса керек. Ендеше, Алтын Орда мен Ресей тарихында айтулы орын иемденген Нәрік балалары – Тама деген кісінің шөбере-шөпшектері емес, Тама деген тайпаның билеуші шонжарлары болса керек.
Өйткені, Қазан хандығында ақсүйек қауым, қарашы, ұлан және сейіттер ғана саясатқа араласқан. Қарашылар ханға да ықпал ете алған. Ұландар – әскери тап, сейіттер – дін адамдары боп аталған. Шора орыс құжаттарында «князь» деп көрсетіледі, Шах-Әлінің бірден-бір қамқоршысы боп көрінеді, орыс падишасына елшілікке келумен қоса, інілерін де елшілікке жібереді. Әдетте мұндай «қарашы» атақ әр рудың ең атақты әулеттерінің ең үлкеніне ауысып отырған. Ендеше, Нәрік әулеті тамалардың сондай текті атасы болса керек. Ол тұста Қазан хандығында «қараша» атану көбіне-көп Шырын, Барғын, Арғын және Қыпшақ тайпаларының үлесіне тиген. Соған қарағанда, ол кезде тамалар әлгіндей тайпалық одақтардың біреуінің құрамында іргелі орын иемдене алатындай, немеее дербес ру ретінде де хан сарайына ықпал ете алатындай көп қауым болғанға ұқсайды. Олай болса, Таманың, оның баласы Қарабураның XV ғасырда тууы мүмкін емес. Өйтсе, одан туған балалар үш атаға жетпей жатып, хан орданы билеп-төстейтіндей ықпалға ие боларлық дәрежеде кәбейе алмас еді.
Ендеше, әкесі Тама мен баласы Қарабураның қай шамада дүниеге келуі мүмкін? Егер біз аталмыш аймақта Дон, Днепр, Днестр, Азау, Сибаш, Кавказ, Тамань, Танаис деген топонимдердің сонау скиф-сак замандарынан бар екенін және олардың кейбірі этнонимге, немесе этнонимнен (ел атауынан) топонимге (жер-су атауына) айналып кеткен сездер екенін ескерсек, әлгі тұспалымыздың жаны жоқ еместігіне көзіміз жете түсер еді. Бір кезде Кавказ асып, Таяу Шығыстан келген тайпалар мұздың терістікке шегінуіне байланысты климаттық өзгерістер тұсында далалыққа айналған аймақтарда аңшылықты тастап, малшылыққа көшті. Мал санының көбеюі суат және өріс іздейтін тұрақты көші-қондар маршруттарын қалыптастырды. Жыл маусымына байланысты өзгерістер бойлық бойынша көші-қонды қалыптастырды. Бұл – әсіресе, Евразияға айрықша тән құбылыс. Егер біз жылқының күнгей Европа жазықтарында қолға үйретілгенін ескерсек, атты көшпенділер Азау мен Атырауды айналып, Қазақстан мен Орта Азия, сол арқылы Сібір мен Алтайға өткенін байқар едік. Бүгін Дон даласында жүрген малшылар ұзамай Сібір мен Алтайдан барып бір-ақ шығып жүрді. Олар бір қоныстан бір қонысқа үйреншікті кәсіптерімен қоса үйреншікті дәстүрлерін де алып барды. Тіпті жаңа аймақтардың жер-суына да өздеріне тән атты қойды. Сол топонимдерге қарап-ақ көшпелілер миграцияларының аралық кездері мен бағыттарының қандай болғанын анықтауға болады. Олар орта жолда жергілікті этностармен араласып, жаңа ұлт, жаңа нәсілдерге айналады. Соған қарамастан ежелгі этнонимдер мен топонимдерді сақтап қалады.
Қазіргі алшын руына кірегін көптеген рулар біздің тұсы-мыздың бірінпгі мыңжылдығында көбіне-көп Алтай жағында жүрді. Бірақ, одан бұлар тек осы арада қалыпгасты деген қоры-тынды шықпайды. Олардың кейбірінің атаулары сонау Стра-бон заманынан Шығыс Европа топонимдеріне тән атаулар болуы көп жағдайды аңғартқандай. Демек, олардық ата-баба-лары немесе қүрамдас бөліктерінің кейбіреулері өткен замандарда аталмыш өлкелерден табиғи миграция жолынан ауысын келуі ықтимал. Дәл сондағыдай климаттық өзгерістер енді кейін қарай көшуге мәжбүр етегіні де түсіністі. Алтайдағы алшын рулары бір жағынан табиғаттың, екінші жағынан тарихтың дүмпуінен V–VI