XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Kuban Boyunda Siyaset, Etnik Yapı
ve İktisat
İsmail Bülbül*
Özet
Kuban Boyu, Kuzey Kafkasya’nın batısındaki bölgedir. Bu bölge etnik
çeşitlilik açısından Kafkasların diğer bölgelerinden pek farklı değildir. Bölgeyi
idare edenler bu etnik çeşitliliği dikkate alarak farklı politikalar geliştirmek
zorunda kalmışlardır. Siyasal yaşamdaki bu farklılığa karşılık iktisadi hayatta
bir bütünlük söz konusudur. Bu bütünlüğü sağlayan büyük ölçüde coğrafi
etkenler gibi görünmektedir.
Bu çalışmada, Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer alan Mühimme
Defterleri’nden, dönemin kroniklerinden ve seyyahlarından hareketle XVIII.
yüzyılın ilk yarısında Kuban Boyundaki siyasal yaşam, etnik yapı ve iktisadi
faaliyetler ele alınmıştır.
Giriş
Kuzey Kafkasya’nın batısında bulunan Kuban Boyu, XV. yüzyılın
ortalarında Kırım Hanlığının egemenliği altına girmiştir. XV. yüzyıl sona
ererken bölge Osmanlı Devletinin bir parçası olmuştur. Bu dönemden
itibaren bölgede Kırım Hanlığı ile Osmanlı Devleti’nin ortaklaşa
yönetimi söz konusudur. Öte yandan Rusya’nın XVI. yüzyıldan itibaren
bölgeyi ele geçirmeye yönelik bir politika takip ettiği görülmektedir.
Rusların bu yayılmacı politikasının bölgenin etnik haritasının
şekillenmesinde tesiri vardır. Bununla birlikte bu haritaya Osmanlı
Devleti’nin ve Kırım Hanlığının bölgeye yönelik politikaları dikkate
alınarak bakılmalıdır. Buna ilaveten bu devletlerin politikalarını daha iyi
anlayabilmek ve etnik gruplar arasındaki ilişkilerin boyutunu
çözümleyebilmek için bölgenin ekonomisine de göz atmak gerekir.
Çünkü politikaların belirlenmesinde ve ilişkilerin seyrinde iktisadi
faaliyetlerin mühim bir rolü bulunmaktadır.
Kırım Hanlığı ya da Kafkasya’ya dair çalışmalarda Kuban Boyuyla
ilişkili anlatımlar bulunmaktadır. Ancak müstakil olarak Kuban Boyunu
ele alan bir çalışma bulunmamaktadır. Bu çalışmada XVIII. yüzyılın ilk
yarısında Kuban Boyundaki siyasi yaşam, etnik yapı ve iktisadi
faaliyetler ele alınmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde yer alan
Mühimme Defterleri ve Nâme-i Hümâyûn Defterleri, Osmanlı tarihleri
ve dönemin seyyahlarının anlatımları bu çalışmanın ana kaynaklarıdır.
Kuban Boyunun Coğrafyası
Kuban Boyunun güneyi Kafkas sıradağları, batısı Karadeniz ve Azak
Denizi, kuzeyi Ten Nehri havzası, doğusu ise Terek Nehri havzası ile
çevrilidir (Bkz. EK-1). Bölgenin adı, bölgenin ortasından akan Kuban
Nehri’nden gelmektedir. Kuban Nehri, Kafkas Dağlarının zirvesi olan
Elbruz Dağı’ndan doğar ve yine kaynağı Kafkas Dağları’nda olan çeşitli
nehirlerle beslenerek batıya doğru akar. Nehir, Taman Yarımadası’nın
yakınlarında iki kola ayrılır. Bir kol Karadeniz’e, diğer kol ise yine ikiye
ayrılarak Azak Denizi’ne dökülür. Nehrin ve onu besleyen kolların
yukarı kısımlarında sular şiddetli aktığından buralarda derin vadiler
meydana gelmiştir. Buna karşılık nehrin aşağı kısımlarında akıntı
yavaşlar ve nehir sivrisinek ve karasineklere ev sahipliği yapan çok
sayıda göl, sazlık, bataklık ve kumlu alan oluşturur. Bataklıklardan
yayılan zehirli gazlar yaşam koşullarını zorlaştırır.1 Kuban Nehri’nde
ilkbahar ve yaz aylarında karların erimesiyle, son bahar ayında
yağmurların etkisiyle yılda ortalama 6-7 defa taşkın meydana gelir. Bu
durum su seviyesinde yaklaşık 5 metrelik bir farkın doğmasına yol açar
ve nehrin etrafı sel suları altında kalır.2
Kuban Nehri’nin kuzeyi, Deşt-i Kıpçak bozkırının tipik özelliğine
sahiptir: Bahar ayında yeşeren otlar ve çalılıklar yaz ayında sararmaya
yüz tutar. Toprak boz renkli bir çöl görüntüsüne bürünür. Hayvanların
otlatılabileceği meralara azalır. Bu otlaklar da zaman zaman çekirge
istilaları ile tahrip olur. Kış aylarında ise Sibirya’nın sert rüzgarları
bölgeye ulaşarak korkunç fırtınalara ve şiddetli soğuklara neden olur.3
Kuban Nehri’nin güneyi, kuzeyinin tam zıttı olan bir yapı arz eder.
Burada düzlükler yerini engebeli arazilere bırakmaya başlar. Kuzeyin
kesintisiz bozkırına karşılık güney bölgesi Kuban Nehrini besleyen irili
ufaklı çok sayıda nehir tarafından parçalara ayrılır. Bu parçalanmış
coğrafyanın en belirgin özelliği sık ormanlara sahip olmasıdır. Burada
her türden ağaca rastlamak mümkündür. Ayrıca bölge, orman altı bitki
örtüsü açısından da zengindir. Yüksek kesimlerde Kafkaslara özgü
çeşitli çiçekler vardır. Bu çiçekler ballara baharat tadı katar ve
içlerinden yaban gülü denilen bir tür çiçek bala sarhoş edici bir özellik
vermesiyle tanınır. Bitki örtüsünde görülen çeşitlilik yaban hayatı için
de geçerlidir. Ormanlarda sayısız av hayvanı, nehirlerde ise türlü
balıklar bulunur.4
Siyaset
Kuban Boyunun hem Osmanlı Devleti’nin hem de Kırım Hanlığının
idaresinde olması, bölgede farklı etnik grupların bulunması ve Rusların
bölgeyi ele geçirmeye yönelik politikası Kuban Boyundaki siyasi hayatın
anlaşılmasını güçleştirmektedir. Bu zorluğu aşabilmek için konu beş
başlık altında incelenmiştir.
Kırım Hanlığının Çerkezlerle Olan İlişkileri
Çerkezler, Kırım Hanlığının kurucusu olan Hacı Giray zamanında
hanlığın idaresi altına girmişlerdir.5
Hanlığın Çerkezlere yönelik
politikası da muhtemelen bu dönemde belirlenmiş olmalıdır. Bu
politika Çerkezlerin hanlığa itaat etmelerini esas alan bir temele
dayanmaktadır. Bu politika çerçevesinde Çerkezler itaatlerinin
göstergesi olarak hanlığa yıllık vergi ve istendiğinde asker
göndermişler, buna karşılık iç işlerinde serbest kalmışlardır. Ayrıca
Çerkezlerin han değişikliğinde yeni hana kıymetli hediyeler sunması da
bir gelenek haline gelmiştir.6 Kırım Hanlığı, bu siyasi anlaşmayı atalık
müessesesi ile kalıcı hale getirmiştir. Burada, yeni doğan han
çocuğunun yetiştirilmek üzere bir Çerkez ailesine verilmesi söz
konusudur. Böylelikle Kırım hanları ile Çerkezler arasında kan bağına
dayanmayan bir tür akrabalık kurulmuş ve Çerkezlerin hanlık ile olan
bağları güçlendirilmiştir.7 Bununla birlikte zaman zaman siyasi ve
iktisadi sebeplerden dolayı Çerkezlerin hanlığa olan bağlılıkları
zayıflamaktadır.
Osmanlı Devleti XVII. yüzyılın ikinci yarısında Batı dünyası ile giriştiği
mücadeleyi kaybetmiş, bunun sonucunda devletin siyasi itibarı
zedelenmiş ve ekonomisi ciddi bir sarsıntı geçirmiştir. Bu siyasi ve
iktisadi bunalım Kırım Hanlığını derinden etkilemiştir. Çerkezler,
hanlığın otoritesinin zayıflamasını fırsat bilerek itaatten yüz
çevirmişlerdir.8 II. Devlet Giray9, Çerkezleri yeniden itaat altına almak
için 1701 yılında kardeşi Kaplan Giray’ı bölgeye göndermiştir. Ancak
Kaplan Giray, Çerkezlerle karşılaşmadan Kalmukların baskınına uğramış
ve yürüyüşünü durdurmak zorunda kalmıştır.10
II. Devlet Giray’dan sonra başa geçen I. Selim Giray11, oğlu Devlet
Giray’ın Bucak taraflarındaki isyanı ile meşgul olduğundan Çerkez
meselesi ile ilgilenememiştir.12 I. Selim Giray’ın yerine geçen III. Gazi
Giray13 ise otoriter bir yönetim sergileyememiştir.14 Çerkez meselesi
1707’de Kırım hanı olan I. Kaplan Giray zamanında yeniden gündeme
gelmiştir. O, başa geçince ilk iş olarak Çerkezlerin itaatlerini
bildirmelerini istemiş ve Çerkezlerin ödedikleri yıllık vergi miktarını on
kat arttırmıştır. Çerkezler, I. Kaplan Giray’a kendilerinden talep edilen
vergiyi ödeyecek durumda olmadıklarını bildirmişlerdir. Bunun üzerine
Kaplan Giray, içlerinde itaat etmiş olan Çerkezlerin de bulunduğu
20.00015 kişilik bir kuvvet ile Çerkezler üzerine yürümüştür. I. Kaplan
Giray, Kanjal Geçidi’ne geldiğinde, Çerkezler istenilen esirleri toplamak
için ondan izin istemişlerdir. Bu süreçte beklemeye çekilen I. Kaplan
Giray, geceleyin Çerkezlerin baskınına uğramış ve güçlükle canını
kurtarabilmiştir. Bu yenilgi I. Kaplan Giray’ın Osmanlı Devleti
tarafından görevinden alınarak Rodos’a sürgün edilmesine neden
olmuştur.16
Kırım hanları 1709-1720 yılları arasında Osmanlı Devleti’nin Rusya
ve Habsburglarla olan mücadelelerine katılmışlardır. Bu tarihler
arasında hanların Kafkasya’da ciddi bir faaliyeti bulunmamaktadır.
Osmanlı Devleti’nin dış politikada barışa dayalı bir siyaset takip etmeye
başladığı 1720 yılında Kırım hanı III. Saadet Giray17, Çerkez meselesi ile
yeniden meşgul olma fırsatını elde etmiştir. O, Salih Giray’ı ve Baht
Giray’ı Çerkezler üzerine göndermiştir. Bunun üzerine Çerkezler -ki
bunlar Kaytuk-biyoğulları, Canbulatoğlu ve Kabardeyler idi- Kaşka-Dağ
civarında savunmaya çekilmişlerdir. Daha sonra bunlar istenilen
miktarda esir vereceklerini vaat ederek Kırım kuvvetlerinin geri
dönmesini sağlamışlardır. III. Saadet Giray, ordunun eli boş bir şekilde
geri dönmesi üzerine bizzat ordunun başına geçip Çerkezler üzerine
yürümüş, Çerkezleri eski yurtlarına geri döndürebilmek ve istenilen
vergiyi ödemelerini sağlamak için kasabalarını tahrip etmiş, ürünlerine
zarar vermiştir. Bunun üzerine Çerkezler Rusya’dan yardım
istemişlerdir. Dönemin Rus çarı I. Petro, Astrahan’dan küçük bir Kazak
kuvvetini onlara göndermiştir. Bu yardım Çerkezlere, III. Saadet Giray
karşısında bir başarı sağlamamıştır, ancak Çerkezlerin Ruslarla
yakınlaşmasına neden olmuştur.18
III. Saadet Giray, bolca ganimet ile Bahçesaray’a dönmüştür. Fakat
ganimetin paylaştırılması sırasında ortaya çıkan bir anlaşmazlık, hanlığı
yeni bir sorunla karşı karşıya getirmiştir. Kendisine ganimetten
yetirince pay verilmediğini iddia eden Şirin beylerinden Can Timur, III.
Saadet Giray’a karşı isyan bayrağını açmış ve Çerkez topraklarına
kaçmıştır. Can Timur, burada Nogayları kendi tarafına çekmeye
çalışmışsa da bunda başarılı olamamış ve uzun bir süre Çerkezler
arasında yaşamıştır.19
Can Timur 1728’de hana karşı isyan eden Baht Giray’ın kendisine
katılmasıyla güçlenmiştir. Baht Giray’ın bazı Nogayları kendi tarafına
çekmesiyle isyan hareketi büyümüştür. Ancak Nogayların, Baht Giray’ın
kendilerine karşı hazırladığı komplodan haberdar olup ondan
desteklerini çekmeleriyle isyan sona ermiştir. Desteksiz kalan Baht
Giray, affını rica etmiştir. Can Timur ise isyanında ısrar edip Şapsuğlar
arasında yaşamaya devam etmiştir. Osmanlı Devleti’nin Şapsuğlar
üzerinde baskı kurmasıyla20 Şapsuğlar Can Timur’a destek vermeyi
bırakmış, Can Timur da Kalmuklara sığınmak zorunda kalmıştır.21
Şapsuğların isyancı Çerkezler arasında yer almadığını belirtmek gerekir.
Her ne kadar onlar isyancılara kucak açmışlarsa da bu durum
Çerkezlerin konukseverliklerinden ileri gelmektedir.22
Dönemin Kırım hanı II. Mengli Giray23, başlarında kardeşleri Baht
Giray ve Murad Giray’ın bulunduğu bir kuvveti 1729’da isyan halindeki
Çerkezlerin üzerine göndermiştir. Bunun üzerine Çerkezler hana vergi
ödeyeceklerine dair söz vermişler ve hediye olarak da büyük bir köle
grubunu Baht Giray ve Murad Giray’ın konakladığı ordugaha
göndermişlerdir. Kırım kuvvetleri bunu bir zafer olarak kabul etmişler
ve eğlenceye başlamışlar, ancak bu sırada Çerkezlerin baskınına
uğramışlardır. Bu baskında II. Mengli Giray’ın iki kardeşi de hayatını
kaybetmiş, ordu ise bozguna uğramıştır.24
Nihayet Kırım Hanlığı, Osmanlı Devletinin yardımı ile Çerkezleri itaat
altına almayı başarmıştır. Aslında bu, doğrudan Çerkezler üzerine
düzenlenmiş bir sefer sonucunda gerçekleşmemiştir. Osmanlı Devleti
1732 yılında İran ile yapılan savaşa katılması için Kırım hanı I. Kaplan
Giray’ın, kuvvetleriyle birlikte Kafkaslar üzerinden Azerbaycan’a
gelmesini istemiştir. Kaplan Giray’ın bu yürüyüşü, aslında Kafkaslarda
ve Dağıstan’da Osmanlı egemenliğini pekiştirmek gibi bir amaca hizmet
etmektedir. Nitekim O, yol boyunca Kafkasya ve Dağıstan idarecilerinin
itaatlerini kabul etmiştir.25
I. Kaplan Giray, 1732 yılındaki askeri yürüyüşü ile Çerkezleri itaat
altına almayı başarmıştır. Ancak bu durum uzun sürmemiştir. Osmanlı
Devleti’nin 1739’da Rusya ile imzaladığı anlaşma ile Kabardeyler
bağımsızlıklarını elde etmişlerdir.26 Bundan sonraki süreçte Çerkezlerin,
hanlığa olan bağlılıklarını sürdürmekle beraber onlara düzenli bir
şekilde vergi ödemedikleri görülmektedir. 1748’de Kırım Hanı olan
Arslan Giray, belki de bu yüzden art arda Çerkezler üzerine seferler
düzenlemiştir. Ancak bu seferler Kırım için bir yarar sağlamamıştır.27
Kırım Hanlığının İdaresinde Nogaylar
Kuban Boyunda yaşayan Nogaylar, Kuban Seraskeri tarafından idare
edilmişlerdir. Kuban Seraskerliği 1577’den sonra ortaya çıkmış bir
kurumdur. Bu tarihte İtil ve Yayık boylarında görülen kuraklık
neticesinde buralarda yaşayan Nogaylardan bir grup Kırım taraflarına
göç etmiş, dönemin Kırım hanı I. Devlet Giray bunları Azak ve Kuban
taraflarına yerleştirmiş ve başlarına da oğullarından birisini idareci
olarak atamıştır.28
Giray hanedanından sultanlar arasından seçilen Seraskerler,
Nogaylar ile hanlık arasındaki bağlantıyı sağlamakta, bu açıdan
Nogayların hanın sarayındaki temsilcisi konumunda bulunmaktadırlar.
Nogay beyleri bu seraskerlere bağlıdır ve savaş zamanında Nogay
kuvvetleri seraskerlerin komutasındadırlar. Nogaylar arasındaki hukuki
işlere bakan görevliler de seraskerlere bağlıdırlar.29 Seraskerlik kurumu
idari, askeri ve adli yetkileriyle Nogayları Kırım Hanlığı ile
bütünleştirmektedir. Ancak bu durum Kırım hanlarının Nogayları itaat
altında tutmalarını kolaylaştırmamıştır. Nogaylar özellikle iktisadi
buhranlarla karşılaştıklarında ülkeyi terk etmekten ya da hanlığa isyan
etmekten geri durmamışlardır. Orak Mirza’nın Rus Çarlığına ilticası,
Gazi Giray (1704-1707) döneminde Anapa etrafında oturan Nogayların
isyanı ve 1727’de bazı Nogay gruplarının Baht Giray Sultan’ın isyanına
katılmaları bunlara emsal teşkil etmektedir.30
Kırım hanları isyan eden Nogaylara karşı askeri müdahalede
bulunmaktan kaçınmışlar, isyan eden topluluklara nasihat heyetleri
göndererek isyanları sona erdirmeyi denemişlerdir. En azından XVIII.
yüzyılın ilk yarısında Nogay isyanları karşısında hanların tutumu bu
şekildedir.31 Kırım hanları isyan sona erdiğinde karışıklığa sebep olan
grupları bir başka bölgeye göçürebilmektedirler.32
Kırım Hanlığı Nogaylara yönelik ılımlı bir siyaset takip etmiştir. Bu
durum aynı kökenden gelmelerinden ziyade, Nogayların sahip oldukları
askeri güçten ve hanlık ekonomisine sağlayabilecekleri katkıdan
kaynaklanmıştır.
Nogaylar gerekli hallerde hanlık ordusuna askeri destek verebilmekte ve Şirin beyleri ile ortaklaşa yönetim sergileyen Giray hanedanını Şirin beylerine karşı güçlendirebilmektedirler.33
Ayrıca yerleşik hayata geçmeleri durumunda boş arazilerin ya da harap Köylerin şenlenmesini ve zirai üretimin artmasını sağlayabilmektedirler.34 Bu yüzden Kırım hanları, Nogayları yerleşik
hayata geçmeye teşvik etmektedirler.
Osmanlı Devleti’nin Kuzey Kafkasya Politikası
Hacı Giray’ın 1466’da ölümünden sonra oğulları arasında başlayan
taht kavgası Osmanlı Devleti’nin Kırım Hanlığına müdahale etmesine
imkan vermiş, 1475’te Gedik Ahmed Paşa komutasında gönderilen bir
donanma ile hanlığın Osmanlı Devleti’nin tabiiyetine girmesinin yolu
açılmış ve yüzyıl sona ererken hanlık, Osmanlı Devleti’nin bir parçası
haline gelmiştir.35 Osmanlı Devleti, hanlığın mevcut siyasi ve idari
yapısına müdahale etmemiş, hanların idaresinde olan bölgelerin
yönetimini yine hanlara bırakmıştır. Öte yandan bölgede
Cenevizlilerden alınan Kefe, Azak, Taman gibi yerler doğrudan Osmanlı
Devleti’ne bağlanmıştır.36
Şu haliyle Nogayların ve Çerkezlerin idaresinden Kırım hanları
sorumlu gibi görünmektedir. Bununla birlikte gerekli görüldüğünde
Nogay ve Çerkez beylerine İstanbul’dan emirler gönderilebilmektedir.
Ayrıca Azak, Taman, Temrük ve Anapa’da bulunan kadı, mütesellim,
bina emini gibi devlet görevlilerinin bölgedeki beylerle sürekli iletişim
halinde olması sultanın otoritesinin Nogaylar ve Çerkezler arasında
yayılmasına imkan vermiştir. Buna ilaveten adı geçen yerlere bazen
Çerkez soylularından kişiler atanmış, böylelikle Çerkezlerin Osmanlı
Devleti’ne olan bağlılıkları arttırılmıştır.
XVI. yüzyılın ikinci yarısında Rus Çarlığının Astrahan’ı ele geçirmesi
Osmanlı Devleti’nin Kuzey Kafkasya’daki egemenliğine gölge
düşürmüştür. Bunun üzerine Osmanlı Devleti 1568’de Astrahan’a bir
sefer düzenlemiştir. Sefer başarısızlıkla sonuçlanmış, Rusların Astrahan
ve Terek Boyunun aşağı kısımlarındaki egemenlikleri kalıcı hale
gelmiştir. Osmanlı Devleti, Astrahan Seferi ile kaybettiği itibarını
Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Kafkasya’daki askeri ve siyasi
faaliyetleriyle yeniden kazanmıştır.37 Bundan sonraki süreçte Ruslar,
doğrudan bölgeye müdahale etmek yerine Kazakları ve Kalmukları
kullanarak bölgeyi siyasi ve iktisadi açıdan istikrarsız bir hale getirmeye
çalışmışlardır. Kazak ve Kalmuk saldırılarına karşı Kırım Hanlığı ve
Osmanlı Devleti bölge ahalisini korumak için bazı yerlerde kaleler inşa
etmiştir.
Ruslar 1696’da Azak Kalesi’ni ele geçirince Osmanlı Devleti’nin
Kafkaslardaki etkinliği artmıştır. Bu noktada Osmanlı Devleti hem
Rusların hem de Kazakların Karadeniz’e çıkışlarını engelleyebilmek için
Azak Denizi kıyısındaki stratejik bölgelerde kaleler inşa etmiş ve
Rusların bölge ile olan temasını en az indirgemek amacıyla Azak
Kalesi’ne giden ticaret yollarına sıkı bir denetim getirmiştir. Buna
ilaveten, Kazak ve Kalmuk saldırılarına karşı bölge ahalisini askeri
açıdan desteklerken saldırıların önlenmesi için Rusya üzerinde
diplomatik baskı kurmuştur. Yine, 1730 yılında İran’a savaş ilan
edildiğinde, Kafkaslardaki Osmanlı hakimiyetini güçlendirmek için Kırım
kuvvetlerinin Kafkaslardan geçerek orduya katılması istenmiştir.38
Kafkaslardaki Osmanlı egemenliğini korumaya yönelik atılan bu
adımların uzun vadeli getirileri olmamış, Osmanlı Devleti 1739’da
Kabardeyler, 1774’te ise Kırım Hanlığı üzerindeki haklarını
kaybetmiştir.
Rusların Kuzey Kafkasya’da Nüfuz Kazanma Çabaları
IV. İvan39, 1552’de Kazan ve 1556’da Astrahan Hanlıklarını
hakimiyetini altına almış, böylelikle Rusya’nın sınırlarını Kuzey
Kafkasya’ya kadar genişletmiştir. Bundan sonra IV. İvan, bölgedeki
Nogay ve Çerkez gruplarını kendi tarafına çekmeye ve bunları Kırım
Hanlığına karşı kışkırtmaya çalışmıştır.40 Bunu yaparken de mümkün
olduğunca Osmanlı Devleti’nin tepkisini çekmemeye çalışmıştır.41
Bununla birlikte Rus sınırına yakın olan bölgelerde yaşayan Çerkezlerle
doğrudan temas kurmaktan da çekinmemiştir. 1557’de Kırım Hanlığı ve
Tarku Şamhallığı42 karşısında yardım isteyen Temryko’nun çağrısına
cevap vermiş, ayrıca 1567’de Temryko’nun kızıyla evlenerek onu
Rusya’ya tabi kılmaya çalışmıştır.43 Ertesi yıl Osmanlı Devleti, Astrahan
üzerine bir sefer düzenlemiştir. Sefer sonunda IV. İvan, Osmanlı
Devleti’nin Çerkezler üzerindeki hakimiyetini tanımak zorunda
kalmıştır.44
XVII. yüzyıla gelindiğinde Rusların Kafkaslarda daha etkili olduğu
görülmektedir. Ancak bunun doğrudan Rus diplomatlarının ya da
askerlerinin girişimleri sonucunda gerçekleşmediğini belirtmek gerekir.
Ruslar, XVII. yüzyılda İtil Boyu’nda görülen Kalmukları ve Karadeniz’in
kuzeyindeki Kazakları himaye ederek bunları Kırım topraklarına akın
düzenlemeleri konusunda teşvik edip desteklemişlerdir.45
XVIII. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti ile Rusya arasında
imzalanan iki anlaşma, Kırım topraklarının yoğun bir şekilde Kazak ve
Kalmuk akınlarına maruz kaldığını ortaya koymaktadır.46 Osmanlı
Devleti tarafından 1721’de elçi olarak Rusya’ya gönderilen Mustafa
Ağa, Kazakların ve Kalmukların bu akınlarından duyulan rahatsızlığı dile
getirmiştir.47 1722’de orta elçi statüsüyle Moskova’ya gönderilen Nişli
Mehmed Ağa’nın gündeminde yer alan konulardan birisi de yine
Kazakların ve Kalmukların Çerkezler ve Nogaylar üzerine düzenledikleri
akınlardır.48
XVIII. yüzyıl Osmanlı tarihçilerinden Şemdanîzâde
Süleyman Efendi, Mür’i’t-tevârih’inde 1736’da Osmanlı Devleti’nin
Rusya’ya savaş ilan etme nedenlerinden birisi olarak Rusların
Kafkaslardaki faaliyetlerini göstermektedir.49 Kısacası bölgeye yönelik
Kazak ve Kalmuk akınları süreklilik arz etmektedir ve bu akınlara
süreklilik kazandıran ise Rusların Kafkaslara egemen olma
düşüncesidir.
Rus Çarlığı 1736’da Osmanlı Devleti’ne savaş ilan ettiğinde Osmanlı
Devleti ile Rusya arasındaki savaş Kırım Yarımadası ve yarımadanın
batısında kalan topraklarda gerçekleşmiştir. Ancak Ruslar bu esnada
Kafkas hakimiyeti için Kalmukların lideri olan Dondok Ombo
önderliğinde 27.000 kişilik bir kuvveti -ki bunların 20.000’i
Kalmuklardan oluşmaktadır- Kuban Boyuna göndermiş, bu kuvvetler
bölgedeki Nogayları ve Çerkezleri kılıçtan geçirmiştir.50
Savaşı sonlandıran Belgrad Anlaşması ile Osmanlı Devleti Kabardeyler
üzerindeki haklarından vazgeçmiş, buna karşılık Ruslar Osmanlı
Devleti’nin Kuban Boyundaki hakimiyetini tanımıştır.51 Ruslar bu
anlaşmaya çok fazla sadakat göstermemişlerdir. Nitekim Osmanlı
Devleti, 1741’de Rusların kendilerini Gürcülerin, Kabardeylerin ve
Dağıstan’ın hakimi olarak ilan etmelerine karşı çıkmış ve bu durumun
düzeltilmesi için Rus makamlarına ısrarlı bir şekilde itirazlarını
iletmiştir.52 Nihayet Ruslar geri adım atmak zorunda kalmışlardır. Fakat
Kafkaslara yönelik emellerinden vazgeçmemişlerdir.
Etnik Gruplar Arasındaki İlişkiler
Kuban Boyunda yaşayan Nogaylar ile Çerkezler arasında dostane
ilişkiler bulunmaktadır. Bu dostluğun iki topluluğun sahip olduğu ortak
değerlerden doğduğu söylenebilir. Buna göre her iki topluluk da benzer
bir yaşayış tarzı sergilemekte, aynı coğrafyayı paylaşmakta, Kalmukları
ya da bölge dışında yaşayan Kazakları ortak düşman olarak görmekte
ve Kırım hanlarına ve Osmanlı sultanlarına itaat etmektedirler. İki
topluluk için de Altın Orda çağından itibaren kısmen ortak bir tarih
bulunmaktadır. İslamiyet Nogaylar tarafından tamamen, Çerkezler
tarafından ise kısmen kabul edilmiş bir dindir. Eski inançlarını sürdüren
Çerkezler ise İslamiyet’e büyük bir saygı duymaktadırlar. Her iki
topluluğun da sanat anlayışlarında, geleneklerinde, bazen de dünya
görüşlerinde benzerlikler bulunmaktadır. Bütün bu ortak özellikler iki
toplumu birbirine yakınlaştırmıştır. Bu durum onların genelde birlikte
hareket etmelerine imkan vermiştir.
Kazakların Nogaylarla Rusya üzerine ortaklaşa akın tertip ettikleri
bilinmektedir. Burada ortak düşman iki toplumu birbirine
yakınlaştırmış gibi görünmektedir. Ancak gündelik hayatta Kazak-
Nogay ya da Kazak-Çerkez ilişkilerinde başka etkenler de rol
oynamaktadır. Başbakanlık Osmanlı Arşivinde bulunan 134 Numaralı
Mühimme Defterinde yer alan bir kayıt bu grupların birbirleri ile olan
ilişkilerine ışık tutmaktadır. Bu kayıtta 1727 yılında meydana gelen iki
farklı olay anlatılmaktadır. Birinci olay Abhazların Soğucak
yakınlarındaki Edincik köyüne yaptıkları baskınla alakalıdır. Buna göre
yaklaşık 300 Abhaz, Ağustos ayında, gün doğumundan önce Edincik’e
saldırmış, köyü yağmalayıp 30 kadar Müslümanı da esir almıştır. Daha
sonra esirleri ve köyden aldıkları tuzu53 kayıklara yükleyip ülkelerine
hareket etmişlerdir. Baskını duyan Taman Mütesellimi 22 Kazakla
birlikte tonbazlara54 binip kayıklara yetişmiştir. Kazaklar, Abhazların 8
kayığından birisini batırmış, birkaç kişiyi de esir almışlardır. Diğerleri
Kazaklardan kurtulmuştur. Karadan giden Abhazlar ise Taman
süvarileri ile meydana gelen küçük bir çatışmanın ardından kaçmayı
başarmışlar ve önce muhtemelen deniz yoluyla gelen Abhazlarla
birleşmek için Şekayege sınırındaki Gök denilen mahallin limanına
gitmişler, daha sonra ise bu limanın ardındaki dağlarda savunmaya
çekilmişlerdir. Olay Soğucak’ta duyulduğunda Abhazlarla dostluğu
bulunan Soğucak bina emininin hazinedarı bölgeye gelmiş ve esirlerin
serbest bırakılmasını sağlamıştır.55
İkinci olay yine Soğucak ile bağlantılıdır. Soğucak Kalesi’nden
sorumlu olan Abdullah Paşa, bir adamını yağ satın alması için
Nogaylara göndermiştir. Görevli kişi, Nogaylardan aldığı 14 tulum yağı
Ağnad Kazaklarının tonbazlarına yükleyip Kuban üzerinden Kızıltaş
Boğazı’na gelmiştir. Burada, Taman Mütesellimi ve Kızıltaş Dizdarı,
Karadeniz’de ticaret gemilerinin gidiş-gelişlerine getirilen kısıtlamayı
gerekçe göstererek tonbazlara el koymuşlardır. Bu esnada Soğucak
Kalesi’nin imarı için havale edilen parayı Soğucak’a götüren Soğucak
bina emininin hazinedarı yaşanan tartışmaya rast gelmiştir. Olaya
müdahale eden hazinedar el konulan yağ tulumlarının 7’sini zorla
alarak Soğucak’a gitmiştir. Hazinedar, olayları Soğucak’ta bulunan
Şegayeke Beyi Kanpolad’a anlatmıştır. Kanpolad ise bir miktar adamını
hem denizden hem de karadan Kızıltaş’a göndermiştir. Bunlar
alıkonulan tonbazları ele geçirip zorla Kızıltaş Kalesine girmişler ve kale
dizdarını darp etmişlerdir. Kalenin gümrükçüsünü tutuklayıp ardından
Soğucak’a geri dönmüşlerdir.56
Birinci olayda adı geçen Edincik bir Tatar ya da Çerkez yerleşkesidir.
Saldırıyı gerçekleştirenlerle mücadelede Kazaklar önemli bir rol
oynamıştır. Saldırıda esir alınanları kurtaran hazinedar Soğucak’taki bir
devlet görevlisidir. Hazinedarın Abhazlarla olan dostluğu onun Kafkas
kökenli birisi olabileceğini akla getirmektedir. İkinci olayda ise Nogaylar
önemli bir yağ üreticisi olarak görülmektedir. Kazaklar onların
ürettikleri yağları bir başka bölgeye götüren nakliyecilerdir. Yağların
taşınması sırasında karşılaşılan güçlükleri ise Çerkezler ortadan
kaldırmıştır. Öte Abdullah Paşa ile Taman Mütesellimi arasındaki
uyuşmazlık, bölge sakinlerini merkezi otorite ile karşı karşıya
getirmiştir.
Etnik Yapı
XVIII. yüzyılın ilk yarısında Kuban Boyunda egemen olan etnik
unsurlar Türkler ve Çerkezlerdir. Bunların dışında Rus yönetimi ile
anlaşmazlığa düşen bazı Kazak gruplarının XVII. yüzyılın sonlarına
doğru bölgeye göç etmeye başladıklarını belirtmek gerekir. Bunlar,
XVIII. yüzyıldaki Kazak göçleriyle birlikte bölgenin üçüncü önemli etnik
grubu haline gelmişlerdir.
Çerkezler bölgenin otokton halklarındandır. Bunlar, Ukrayna
düzlüklerini de içine alan geniş bir sahada yaşarken çeşitli kavimlerin
baskısı sonucunda Kuban Nehri’nin güneyine doğru itilmeye
başlamışlardır.57 XVIII. yüzyılın ilk yarısında Çerkezlerin yoğun olarak
yaşadıkları bölge Kuban Nehri’nin güneyi ile Kafkas Dağları arasında
kalan sahadır. Bununla birlikte nehrin kuzeyinde, bilhassa Taman
Yarımadası’nda, dikkate değer bir Çerkez nüfusundan söz etmek
mümkündür. Yarımadada yaşayan Çerkezler Jane ya da Cane Çerkezleri
adıyla anılmaktadır. Jane Çerkezlerinin merkezi, Kuban Nehri kıyısında
bulunan Jane kasabasıdır. Jane Çerkezlerinin beyi bu kasabada oturur
ve bu bey Taman Yarımadası’nda kendisine bağlı 300 kadar Çerkez
yerleşiminin idaresinden sorumludur.58 Ayrıca bölgenin güvenliğini
sağlamak59 ve Azak Kalesi’nin ihtiyaç duyduğu tahılı tedarik etmek gibi
iki önemli vazifeye de sahiptir.60 Bütün bu görevler Jane beyini hanlık
bünyesindeki itibarlı beyler arasına taşımış,61 belki de Jane Çerkezleri
arasında İslamiyet’in geniş ölçüde kabul görmesinin yolunu açmıştır.62
Taman Yarımadası’nda Jane’den sonra ikinci önemli Çerkez
yerleşimi Temrük’tür. Temrük, Kuban Nehri ile Taman kasabası
arasında I. Selim63 zamanında inşa edilmiş ahşaptan bir kaledir. XVII.
yüzyılın ortalarında kale içinde yaklaşık 100, kale varoşunda ise 700
hane bulunmaktadır. Kalede oturan askerin dışında hanelerin sakinleri
Müslüman Çerkezlerdir. Temrük’ü Jane’den ayıran en önemli farklılık
ise burasının aynı zamanda bir üretim ve ticaret merkezi olmasıdır.64
Ancak Kuban Boyundaki hiçbir yerleşim yeri Taman’ın sahip olduğu
özelliklerle boy ölçüşemez.
Taman kasabası bir sancak merkezidir. Dolayısıyla sancakta
bulunması gereken askeri, idari ve mali yapıları burada görmek
mümkündür. Bunun dışında medrese, okul ve camileriyle bir eğitim ve
kültür merkezidir. Sahip olduğu özellikler bunlarla sınırlı değildir.
Taman, 200 kadar dükkanıyla Kuban Boyu için bir ticaret üssüdür.
Bundan dolayı Türkler ve Çerkezler dışında Rum, Ermeni ve Yahudi
tüccarların da oturduğu kozmopolit bir kasaba görüntüsü arz eder.65
Bölgedeki diğer önemli Çerkez yerleşimleri Soğucak, Anapa ve
Kızıltaş’tır. Soğucak 400, Anapa 100, Kızıltaş ise 80 haneli aynı
isimlerdeki kale ve bu kalelerin varoşlarından oluşan yerleşim
yerleridir.66 Bu yerleşim yerlerinde meskun olanlar muhtemelen
Çerkezlerin Şegayek kolundandır.67 Onların doğusunda Terek Boyuna
kadar uzanan sahada sırasıyla Natukhaylar, Hatukaylar, Bzeduglar,
Temirgoylar, Besleneyler, Kabardeyler oturur ki her biri Çerkezlerin
önemli bir boyu sayılmaktadır. Çerkezlerin güneybatısında ise
Abhazlar68 yaşamaktadır.69
Kuban Nehri’nin güneyinde sıralanmış bu Çerkez boylarına ait
yerleşim yerleri hakkında bilinenler çok azdır. XVII. yüzyılın ünlü
seyyahlarından Evliya Çelebi’nin açıklamaları bunun nedenine dair
ipuçları vermektedir. Buna göre Çerkezler başta savunma kaygısı olmak
üzere inançlarından, geleneklerinden, iktisadi zihniyetlerinden ve
sağlıkla ilgili meselelerden kaynaklanan bir takım sebepler yüzünden
bir bölgede uzun süre oturmamaktadırlar.70 Bu haliyle onlar kısmen
göçebe bir hayat sürmektedirler ve kendilerine ait sınırlar içerisinde
düzensiz aralıklarla göç etmektedirler. Bu yüzden Çerkezlerde şehircilik
pek fazla gelişmemiştir. Bu durum tarihçilerin ya da seyyahların
Çerkezlere ait yerleşim yerlerine nadiren değinmelerine yol açmış
olabilir.
Kuban Boyunun ikinci önemli etnik grubu Türklerdir. Türkleri
Osmanlı Türkleri, Kırım Türkleri/Tatarlar ve Nogaylar olmak üzere üç
alt başlık altında incelemek mümkündür. Osmanlı Türkleri, Kuban
Nehri’nin Karadeniz ve Azak Denizi’ne döküldüğü sahil şeridindeki
kentlerde ve kalelerde oturmaktadırlar. Tatarların da benzer bir iskan
kuşağı bulunmaktadır. Ancak onların bazen Çerkez topraklarında da
oturdukları görülür.71 Bununla birlikte bu iki alt grup Nogaylarla
kıyaslandığında Kuban Boyundaki Türk nüfusu içerisinde önemli bir yer
teşkil etmez.
Nogaylar, ağırlıklı olarak Kuban Nehri’nin kuzeyindeki bozkırda
yaşamaktadır. Ancak nehrin güneyinde, Çerkez topraklarında yaşayan
Nogay nüfusu da göz ardı edilemeyecek kadar çoktur. Nogaylar, Kuban
Boyu’na XVI. yüzyılın ortalarında gelmeye başlamıştır.72 Bu göç dalgası,
XVII. yüzyılın başlarında Kalmukların İtil civarında görülmeleriyle
süreklilik kazanmıştır.73
Kalmukların dikkat çeken ilk faaliyeti 1628’de 40.000 çadırlık bir
Nogay topluluğunu itaat altına almalarıdır. Bundan sonra, Kalmukların
Nogaylar üzerindeki baskısı giderek artmıştır. Nogaylar, bu baskıyı
kırmak için 1644’te Kırım Hanlığından ve Çerkezlerden aldıkları destek
ile Kalmuklar üzerine yürümüş ve onları ağır bir yenilgiye uğratmıştır.
Ancak bu galibiyet Nogaylara kısa süreli bağımsızlıktan başka bir şey
getirmemiş, Nogaylar Kalmuk baskısından kurtulamamış ve parçalar
halinde batıya göç etmeye başlamışlardır.74 Bu göç, Nogaylar için
hayatı zorlaştırmıştır. Nitekim 1649’da Kırım Giray Sultan’dan Rus
Çarına gönderilen bir mektupta Kalmuk akınlarının Nogayları
darmadağın ve perişan bir hale getirdiği anlatılmaktadır.
Burada bahsedilen Nogaylar Kuban Boyunun doğusundaki topraklarda yaşayan
gruplardır.75
Kuban Boyunun orta ve batı kısmında oturan Nogayların,Kırım Hanlığından ve bazı Çerkez boylarından yardım aldıkları için daha iyi durumda oldukları söylenebilir.
Mesela Kasayoğlu76 76 Bunlara Mansuroğlu da denilmektedir. Nogaylarından Nevruz Mirza, Kuban Boyu’nda kendine ait müstahkem bir mevkide yaşamaktadır.77 Bu müstahkem mevkii Hatukay topraklarında bulunmaktadır ve Kırım Hanı III. İslam Giray78 tarafından Nevruz Mirza
Nogaylarının Kalmuk saldırılarına karşı korunmaları için inşa edilmiştir.
III. İslam Giray, Çoban Mirza Nogaylarına da benzer bir destek
sunmuştur. O, Çoban Mirza için Çoban Kalesi adı verilen bir kale inşa
ettirmiştir. Çoban Mirza aynı zamanda Çerkezlerden de yardım
görmüş, hatta onlarla evlilik yoluyla akrabalık kurmuş ve tebaasının bir
kısmı onların topraklarına yerleşmiştir. Onların yaşadıkları bölge kısa
sürede mirzalarının adına atfen Çobaneli adıyla anılmaya başlanmıştır.
Deveyeli Nogayları ise Âdemî ve Bolatkay Çerkezleri tarafından
desteklenmiştir.79
1669’da Kalmukların başına geçen Ayuki, yeni bir kitlesel Nogay
göçünü başlatmıştır. Ayuki’nin askeri faaliyetlere hız vermesi
neticesinde 1670’de Yedisan Nogaylarının bir bölümü Kuban
taraflarına gelmiştir.
Ertesi yıl Süyünç Mirza önderliğindeki Nogaylar Kuzey Kafkasya’ya göç etmiş, bunları da bir başka Nogay grubu takip etmiştir.
Ayuki, Nogaylar üzerindeki hakimiyetini kaybetmeye
başlayınca Kuban taraflarına art arda akınlar düzenlemiş ve buraya
yerleşmiş olan Nogayların bir kısmını tekrar İtil Boyuna götürmüştür.80
Ayuki’yi kontrol altında tutmak isteyen Rus yönetimi 1673’te onunla
bir anlaşma imzalamıştır. Aslında bu anlaşma Rusya’nın güney
sınırlarındaki düşmanlarına karşı yapılan bir ittifak niteliğindedir.81 Rus
yönetiminin bu tarz anlaşmaları sürekli yenilediği, Ayuki’nin 1697-1698
yıllarında Kuban taraflarına gerçekleştirdiği saldırılardan
anlaşılmaktadır. Bu tarihlerde Ruslar, Osmanlı Devleti’nin elinde
bulunan Azak Kalesini ele geçirirken Ayuki de Kuban taraflarında çok
sayıda Nogay’ı kılıçtan geçirmiştir.82
Bu olay İtil Boyundaki Nogaylar arasında dehşetle karşılanmış olmalıdır.
Çünkü Ayuki’nin Kuban harekâtından hemen sonra, İtil Boyundaki yaklaşık 50.000 Nogay,
Kalmuk topraklarını terk etmek için harekete geçmiştir. Bunlar,
Kalmuklardan kurtulmak için Kırım hanından yardım istemişlerdir.
Kırım hanı 5.000 kişilik bir kuvveti İtil Boyuna göndermiştir. Ayuki,
gelen kuvvetlerin azlığını küçümseyerek kendi kuvvetlerini 4.000’er
kişilik gruplara bölmüş ve bu kuvvetleri göç için harekete geçen
Nogaylar üzerine sevk etmiştir. Ayuki’nin bu stratejik hatası onun
yenilgiye uğramasına neden olmuştur. Bu yenilgide Kırım kuvvetlerinin
ateşli silahları kullanmasının etkisi olduğu kadar Nogayların içinde
bulundukları psikolojik durum da önemli bir rol oynamıştır. Kalmuk
baskısından bıkan Nogaylar “öldüklerine ve dirildiklerine bakmayub”
bütün güçleri ile Kalmuklara saldırmışlardır. Bu hadiseyi duyan
bölgedeki diğer Nogaylar da yine Kırım kuvvetlerinin yardımı ile Kuban
bölgesine gelmeyi başarmıştır.
Göç eden Nogaylar, Yedisan ve Camboyluk Nogaylarıdır ve başlarında Togan Mirza
ile Sultan Murad Mirza bulunmaktadır.83
İtil Boyundan gelen bu Nogay aşiretleri Taman Yarımadası’nda
bulunan Muntenâ Adasına yerleştirilmiştir.84
Esasında Osmanlı
yönetimi, Nogayların iskânını Kırım Hanlığının bir iç meselesi olarak
değerlendirmekte ve bu konuya mümkün olduğunca müdahale
etmemektedir.85
Ancak Nogayların Muntenâ Adasına iskânlarında
Osmanlı yönetimi meseleye dâhil olmuştur. Bunun nedeni 20 Şubat
1714’te İstanbul’dan Acu Kalesi Muhafızına gönderilen bir emirde
açıkça ortaya konmuştur. Emirde, Acu Kalesi’nin ve Azak’a giden
yolların güvenliği için Nogaylardan Orak Mirza’nın Acu Kalesi etrafına
iskan edilmesi istenmektedir.86
Anlaşılacağı üzere güvenlik meselesi
söz konusu olduğunda Osmanlı yönetimi olaylara müdahale
edebilmektedir. Ancak bu hadisede dikkat edilmesi gereken başka bir
hususiyet bulunmaktadır. Orak Mirza, Kuban taraflarında otururken
1702 veya 1703 yılında tebaası ile birlikte o sıralarda Rusların
egemenliğinde olan Azak’a gitmiş ve Azak hâkiminden himaye ve
toprak talep etmiştir. İsteği kabul edilmeyince de Azak taraflarını
yağmalayıp eski yurduna geri dönmüştür.87
Peki, Osmanlı Devleti
sadakatinde şüphe uyandıracak bir topluluğa sınır bölgesinin
güvenliğini neden emanet etmiştir? Bu sorunun cevabı Nogayların
içinde bulunduğu siyasi-iktisadi koşullarda ve Osmanlı Devleti’nin
yönetim anlayışında yatmaktadır.
Kırım Giray Sultan, Rus Çarına gönderdiği 1649 tarihli mektubunda
Kalmukları “rüzgâr gibi gelüb geçer bir hırsız haramzâde” taifesi olarak
tanımlamaktadır.88 XVIII. yüzyıl tarihçilerinden Seyyid Muhammed Rıza
ise saldırı halindeki Kalmuk askerleri için “ebr-i siyâh-ı tufan”
benzetmesini yapmaktadır.89
Bu tanımlamalar Kalmukların askeri
güçlerini ve karşı tarafta bıraktığı etkiyi ortaya koymaktadır. Kalmuklar,
gerçekten de XVII. yüzyıldan itibaren Kuban Boyuna düzenledikleri
akınlarla korkuya ve paniğe yol açmışlardır. Ancak bundan da önemlisi
akınlarıyla bölgeyi siyasi ve iktisadi açıdan istikrarsız bir hale
getirmelidir.
Bu koşullar altında Nogayların yaşamlarını sürdürmeleri
için birkaç çıkar yolu kalmıştır. Onlar ya daha istikrarlı ve güvenli
bölgelere yeniden göç etmek zorunda kalacaklardır90 ya da giderek
yoksullaştıkları için yerleşik hayata geçeceklerdir veyahut da
hamilerine daha iyi şartlar sunmaları için isyan edeceklerdir. Orak
Mirza’nın göçü birinci duruma bir örnektir. Osmanlı Devleti’nin Orak
Mirza’ya güven duyması onun ve tebaasının içinde bulunduğu şartları
yakinen bilmesinden ileri gelmiş gibi görünmektedir.
Kuban Boyunda
oturan Yedikçioğlu Nogaylarından 3.000 hanelik bir grubun 1725’ten
önce Kırım hanına başvurarak Özi taraflarına göç etmesi bu durumun
bir başka örneğini oluşturmaktadır.91
Elbette ki, Kuban Boyunda istikrarsızlığa yol açanlar sadece
Kalmuklar değildir. Ten Kazaklarının, Rusların ve Rusların desteğini alan
Gürcülerin de zaman zaman bölgeye saldırıları ve müdahaleleri
olmuştur.92
Osmanlı Devleti ve Kırım hanları bu saldırılara karşı tedbir
amaçlı Kuban Boyunda ve Çerkez topraklarında bir dizi kale inşa
ettirmiş, kalelerin etrafına da Nogay göçmenlerini yerleştirmiştir.
Ayrıca, kaleler Osmanlı askeriyle de desteklenmiştir. Bu suretle
bölgenin güvenliği sağlanmaya çalışılmış ve İtil’den gelen Nogaylara da
arazi tahsis edilmiştir.93
Kuban Boyunun güneybatısındaki dağlık alanlarda yaşayan
Abhazların da özellikle Karadeniz kıyısındaki yerleşim yerlerine zaman
zaman akın tertip ettikleri görülmektedir. Ancak bunların amaçları
gündelik hayatta ihtiyaç duydukları eşyaları ya da tuz gibi temel
gereksinim maddelerini karşılamaya yöneliktir ve bu yüzden akınları
Kalmukların ya da Kazaklarınki gibi büyük tahribata ya da bölgenin
etnik haritasının değişmesine yol açmamaktadır.94
Kırım hanlarının tutumu, hanzâde ve şirin beylerinin isyanları
bölgedeki istikrarsızlığın diğer nedenleridir. Kırım hanlarının ekonomik
koşullar zorlaştığında Çerkezlerden aldığı vergiyi arttırması Çerkezler
arasında hoşnutsuzluğa, hatta isyana sebep olmaktadır. Bu gibi
durumlarda Kırım kuvvetlerinin uzun süreli ve yoksulluk getiren
Kafkasya seferleri başlamaktadır. Mesela 1707’den önce verginin
arttırılmasından dolayı başlayan Çerkez isyanı dalgalar halinde 1729’a
kadar sürmüştür. Kırım kuvvetleri Kuzey Kafkasya’ya girdiklerinde isyan
halindeki Çerkezlerin bölgelerini terk ettikleri bilinmektedir. Buna
ilaveten seferlere katılmak zorunda kalan Nogaylar da seferlerin
getirdiği olumsuz koşullardan etkilenmektedirler.95
Hanzâde ve şirin beylerinin isyanlarının etkilerine gelince; Hana
karşı isyan eden bu kişiler kendilerine taraftar bulmak ya da daha iyi bir
şekilde kendilerini savunabilmek için Bucak veya Kafkasya taraflarına
geçmekte ve buralarda yaşayan halkları kendi taraflarına
çekmektedirler. Mesela 1720’de şirin beylerinden Hacı Can Temür,
hana karşı isyan ettiğinde Kuban taraflarına geçmiş ve uzun bir süre bu
bölgede saklanmıştır. Hacı Can Temür, 1727’de II. Mengli Giray’a isyan
eden Baht Giray ile ittifak kurmuştur. Bu ikisi Yedisan, Canboyluk ve
Yediçkul Nogaylarından bazı grupları kendi taraflarına çekmişlerdir.
Hacı Can Temür ve Baht Giray aynı zamanda Çerkezlerden de yardım
almışlardır. Öte yandan Baht Giray, Kalmukların desteğini sağlamak için
onlarla temasa geçmiş ve onlara, eski tebaası olan Nogayları verme
vaadinde bulunmuştur. Baht Giray daha sonra han taraftarı olan
Nureddin Mirzayı, Kasayoğlu Mirzasını ve Kaspolatoğlu Mirzasını
öldürtmüş, bunların mallarını yağmalamıştır. İsyanı bastırmak için
bölgeye gelen Kırım kuvvetleri ise isyancıları destekleyen ovaları
kılıçtan geçirmiştir. İsyanın ilerleyen günlerinde Nogaylar, Baht Giray
ile Kalmuklar arasındaki anlaşmayı duymuşlar ve ona destek vermeyi
bırakmışlardır. Nogaylar, Kırım hanına başvurarak af dilemişler ve
kendilerinin bir başka bölgeye nakledilmelerini istemişlerdir. Bunun
üzerine Kırım hanı göç etmek isteyen Nogayları Kırım taraflarına
yerleştirmiştir.96
İstikrarsız bir ortamda Nogaylar için göç etme dışında yerleşik
hayata geçme ya da isyan etme97 gibi seçeneklerin de bulunduğu az
önce belirtilmişti. Göçebe toplumlar için yerleşik hayata geçme göçebe
ekonomisinin istikrarsızlığının bir sonucudur.98 Kalmukların, Kazakların
ya da başka toplulukların saldırılarına maruz kalan ve neredeyse
devamlı göç halinde olan Nogaylar, iktisadi açıdan zayıflamaya, bunun
sonucunda da yerleşik hayata geçmeye başlamışlardır.99
Kalmuk tehdidinden kaçıp Kuban Boyuna gelen ve tarımla uğraşan İşterekoğlu
Kabilesi bu olgu için iyi bir örnek teşkil eder.100
Bir başka örnek, Kuban
Boyu’nda otururken Kırım taraflarına göç eden Kasayoğlu ve
Kaspolatoğlu aşiretlerinden yaklaşık 4-5 bin hanelik büyük bir Nogay
topluluğudur. Bunlar, II. Selim Giray zamanında Kırım’daki harap
köylere iskan olunmuşlar ve bu köylerin mamur hale gelmesini
sağlamışlardır. Bunların göç etme nedenleri ekonomik zorluklar,
mirzalarının kötü yönetimi ve Kazakların baskılarıdır. Bu göç eden
topluluk içerisinde Çerkezlerin de bulunması, Nogayların Çerkezlerle
olan akrabalıklarından ileri gelmiş olabilir.101 Burada akrabalık bağları
Çerkezlere yarar sağlamıştır.
1736’da başlarında Dondok Ombo’nun
bulunduğu Rus destekli Kalmuk kuvvetlerinin Kuban Boyuna
düzenledikleri akında ise akrabalık bağı Nogayların lehine işlemiştir.102
Kalmuklar, Nogayları Astrahan tarafına göçürmek istediklerinde
Çerkezler, Nevruz Mirza Nogayları ile olan akrabalıklarından dolayı
onlara sahip çıkmış, bu yüzden Nevruz Mirza Nogayları göçürülmekten
kurtulmuştur.103 Ancak yaklaşık 10.000 Nogay için aynı durum geçerli
değildir. Bunlar Kalmuklara esir düşmüşler ve Astrahan taraflarına
götürülmüşlerdir.104
Kazaklar, XVIII. yüzyılın ilk yarısında, azınlıkta olsalar da, Kuban
Boyundaki üçüncü önemli etnik grup olarak değerlendirilebilirler.
Kuban taraflarına ilk Kazak göçü, 1689’da Don Kazaklarının merkezi
konumundaki Zapolyansk şehrinin Ruslar tarafından tahrip edilmesiyle
gerçekleşmiştir.105 Bu ilk Kazak grubu yaklaşık 300 kişidir ve bunlar Acu
Kalesi yakınlarındaki Kapulu isimli mahalle yerleştirilmiştir.
Daha sonraki yıllarda İtil Boyundan gelen Yedisan Nogaylarının bölgeye iskan
edilmesiyle burada rahat edemeyen Kazaklar, Anapa ile Poçgur
Nehirleri arasında, Han Tepesi denilen yerin yakınlarına göç
etmişlerdir.
1707’de başlayan Bulavin İsyanı, Kuban Boyuna ikinci
Kazak göçünü başlatmıştır. İsyan, I. Petro tarafından sert bir şekilde
bastırılınca Bulavin’in en önemli yardımcılarından birisi olan İgnat
Nekrasov, kendisine tabi olan yaklaşık 3.000 kişiyle birlikte Kırım
Hanlığına iltica etmiştir. İgnat ve tebaası, Anapa ile Poçgur Nehirleri
arasına iskan olunmuşlardır. Zamanla bölgeye gelenlerin sayısı artmış
ve bölgedeki Kazak nüfusu 10.000’i aşmıştır.106
Kuban Boyunda yaşayan Kazaklar, Hal107, Celali108, Ağnat109, İnat110 ve Nekrasov
Kazakları111 isimleriyle anılmaktadırlar.
Kuban Kazakları, bölgedeki Nogaylarla birlikte Don Bölgesine akınlar
düzenlemişlerdir. İgnat Nekrasov’un, Kazaklar hakkındaki her şeyi
bilmesi bu akınlarda Nogaylara büyük yarar sağlamıştır. Fakat Kuban
Kazakları, inançlarından dolayı I. Anna’nın baskısına maruz kalmıştır.
Bunların bir kısmı 1740-41 yıllarında Trabzon, Samsun ve Tuna
taraflarına göç etmiş, diğerleri ise aynı bölgede oturmaya devam
etmiştir.112
Kuban Boyunun sürekli değişen bir etnik çehresi bulunmaktadır.
Bununla birlikte bölgedeki grupları ve bunların yerleştikleri sahayı az
çok belirlemek mümkündür. Kuban Nehri’nin kuzeyindeki saha, Taman
yarımadası haricinde,
XVIII. yüzyıldaki göçlerle Nogay yurdu haline gelmiştir.
Yediçkul, Camboyluk, Nevruzoğulları, Yedisan, Akkerman,
Kasayoğlu, Kaspolat ve Mangıt, Kuban Nehri’nin kuzeyinde
Karadeniz’den Büyük Kabardey topraklarına kadar uzanan sahada
oturan başlıca Nogay gruplarıdır.113
Bu grupların Sultan Mahmudoğlu, Çitçegioğlu, İşterekoğlu, Kıtay-Kıpçak,
Yaman Sadak, Orakoğlu, Arslan Bey gibi alt grupları bulunmaktadır.114
Taman Yarımadası ise eskisi gibi
kozmopolit bir yapı sergilemektedir. Bununla birlikte, Osmanlı
yönetiminin bölgedeki bazı sancakların idaresini Çerkezlere bırakması,
buradaki Çerkez nüfusunun fazlalığına işaret etmektedir.115
Çerkezlerin
yoğun olarak yaşadıkları yerler ise Kuban Nehri’nin güneyinde kalan
sahadır. Ancak bu sahada, sayıları bazen on binleri bulan Nogay
gruplarının da yaşadığını belirtmek gerekir. Osmanlı Türkleri ve
Kazaklar bölgenin batısında yaşamaktadırlar. Kuban Nehri’nin
kaynağına doğru, tarihi süreç içerisinde bölgeye gelen farklı Türk
topluluklarından teşekkül etmiş olan Karaçay-Malkar Türkleri
bulunmaktadır.116 Bunların XVIII. yüzyılın ilk yarısında Kuban Boyuyla
olan ilişkilerine dair net bilgiler mevcut değildir. Fakat XVIII. yüzyılın
sonlarına doğru Karaçay-Malkar coğrafyasında bazı Nogay yerleşim
yerlerinin bulunması, Karaçay-Malkarlar ile Nogaylar arasındaki
ilişkilere dair bir ipucu vermektedir.117
İktisat
Nogay şoban 1822-1828 Azov denizi kuzeyi
Kuban Boyunda, iktisadi hayatın temelini hayvancılık
oluşturmaktadır. Bu durum hem Nogaylar hem de Çerkezler için
geçerlidir ve her iki toplum da farklı hayvan türlerinin bulunduğu
karma sürülere sahiptir. Bu farklılık göçebe toplumlarda meraların
daha verimli kullanılmasına ve sürünün daha sağlıklı ve istikrarlı
olmasına imkan verir.118
Sürülerde hangi hayvan türlerinin
bulunacağını belirleyen ise büyük ölçüde Kuban Boyunun fiziki ve
beşeri özellikleri olmuştur. Mesela Kuban Nehri’nin kuzeyindeki Deşt-i
Kıpçak bozkırı ve nehrin güneyinde kalan düz araziler at ve koyun
yetiştirmek için son derece elverişlidir. Buna karşılık, Taman
Yarımadasındaki Kuban Nehri’nin karşısında yer alan dağlar, Kafkas
dağlarının diğer bölgelerine göre daha sade ve ot ve su açısından daha
zengindir. Bu yüzden bu bölgede büyük baş hayvan yetiştiriciliği ön
plana çıkmaktadır.119 Kafkas dağlarının yüksek rakımlı kesimleri ise keçi
yetiştirmek için elverişli bir coğrafyadır.120
At, Nogayların sürülerindeki en önemli hayvandır. Nogaylar, Türk ve
Arap atlarının melezleşmesiyle elde edilmiş olan ve “argamak” denilen
bir at türüne sahiptir. Bunlar, özel bir eğitimin ardından uzun süre
susuzluğa ve açlığa dayanabilmektedirler. Bu yüzden savaşta
binicilerine büyük kolaylık sağlamakta, taşıdığı bu özellikler nedeniyle
pazarlarda yüksek fiyatlarla alıcı bulabilmektedirler.121
Kafkas dağlarının yüksek kesimlerinde oturan Karaçay-Malkarların
yetiştirdikleri atlar da estetik görünümleri, bacaklarının sağlamlığı, hızı,
dayanıklılığı, uysallığı ve zeki oluşlarıyla ünlenmiştirler. Bunlar Osmanlı
topraklarında, Rusya’da ve İran’da yüksek fiyatlarla satılmaktadırlar.122
Çerkez atları da Nogay atları gibi özelliklere sahiptirler ve bu
özelliklerinden dolayı pazarlarda büyük rağbet görürler.123 Bununla
birlikte Çerkez atlarını Nogay atlarından ayrılan özellikleri de
bulunmaktadır. Mesela Çerkezlerin “şağdiy” dedikleri bir at türü Kafkas
Dağlarının sarp coğrafyasında kolaylıkla ilerleyebilirler. Isı değişimlerine
dayanaklıdırlar. Karanlıkta ya da sisli havalarda yolunu kaybetmezler.
Ağır yükleri yorulmadan taşıyabilirler. Bunlar “uzun boyunlu, kalın
gövdeli, kısa ve güçlü bacakları” olan atlardır.124
Nogaylar 20. yy başı
Nogaylar için at sadece bir savaş ya da ulaşım aracı değildir. At,
onlar için aynı zamanda bir besin kaynağıdır. Atın etini yerler ve yaygın
bir şekilde kısraktan elde ettikleri bir tür içecek olan kımızı tüketirler.
Tabii ki bu durum daha çok bozkırdaki göçer Nogaylar için geçerlidir.
Bozkırda yaşayan Nogayların menüleri kısıtlı su imkanlarından ve
yiyecek çeşitliliğin azlığından dolayı at etinden, kısrak sütünden ve
koyunlardan elde edilen süt ürünlerinden oluşur.125
Yarı göçer yarı yerleşik Nogaylar 1768-1770 Bucak Nogayları
Yarı göçer ya da yerleşik Nogaylarda beslenmede et ve süt ürünlerinin yanında
hububatın da önemli bir yeri vardır. Nitekim bu Nogayların ana
menülerinde yer alan “talkan” kavrulmuş arpa unundan, “lakşa” ise
undan yapılmaktadır.126
Astrahan civarında oturan Nogayların ana menüsü ise balık ve pirinçten oluşmaktadır.127
20. yy başları çubıtla suyunda Nogay balıkçılar
Kış aylarında
konaklamak için Kuban Nehri yakınlarına gelen Nogayların da burada
avladıkları balığı suda kaynatıp tükettikleri bilinmektedir.128
At etinin beslenme dışında tedavi amaçlı kullanımı da söz
konusudur. At eti diğer hayvanların etine göre daha fazla kaloriye,
minerale ve aminoaside sahip olduğundan, ayrıca A ve B vitaminlerini
içerdiğinden yüksek bir tedavi gücüne sahiptir. 129 Bu yüzden Nogaylar,
yaraların tedavisinde at etini kullanmaktadırlar.130
Atlar, yaklaşık 40-50 cm karın altındaki otlara ulaşabilen bir hayvan
olduğundan sert geçen kış aylarında beslenmeleri sorun teşkil etmez.
Bu özellikleriyle Nogayların gelecek yıla ulaşmalarına imkân verirler.
Atların Nogaylara sunduğu bu geniş imkânlar Nogayların atlar
konusunda uzmanlaşmasını sağlamıştır. Mesela bir Nogay genci, bahar
ayında bozkıra salınan ve neredeyse yabanileşmiş hale gelmiş olan
yılkılardan istedikleri atları kolaylıkla yakalayabilir, atı yakalamadan
atın binek atı mı yoksa arabaya koşulacak at mı olduğunu anlayabilir.131
Bu konuda Çerkezler de ustalaşmışlardır. Çerkezler yabani atları
yakalamak için bazı atları özel olarak yetiştirirler. Bu ata “arkançeş” adı
verilmektedir. Anadolu ve Rumeli’ndeki Atçeken Ulusu’nun bir benzeri
Çerkezlerde de bulunmaktadır. Önemli bir Çerkez boyu olan Şapsuğ’un
kelime anlamı “at yetiştiricileri”dir.132 Aslında Çerkezcede atlarla ilgili
mevcut çok sayıda terim ve deyimin bulunması, Çerkezler için atın
önemini ve Çerkezlerin bu konudaki uzmanlığını ortaya koymak için
yeterli bir delil olarak kabul edilebilir.133
Çerkezler de tıpkı Nogaylar gibi atı ulaşımda, savaşta ve ticari değiş
tokuşlarda kullanırlar. Bununla birlikte bazı Çerkez toplulukları dışında
Çerkezlerde atın beslenmede pek yeri yoktur. Çerkezlerin çoğunluğu
koyun ve sığır ile geyik gibi av hayvanlarının etlerini tüketirler.134 Ancak
kısrak sütünü Nogaylar gibi yoğun bir şekilde tükettiklerini belirtmek
gerekir.135 Bunun dışında onların menüsünde darıdan yapılan bir tür
ekmek, süt ürünleri ve bal bulunmaktadır.136 Bu sonuncu ürün doğanın
vermiş olduğu bir hediye olarak değerlendirilir. Özellikle iki farklı bal
türü, Kafkasya’nın endemik bitkilerinden kaynaklanan tatlarıyla
ilkçağdan itibaren büyük bir şöhrete sahiptir.137
Attan sonra ikinci sırada koyun gelmektedir. Koyun, farklı bitkilere
gerek duymadan beslenebildiğinden bozkırda tercih edilen bir hayvan
türüdür.138
Nogaylar bunların etinden, sütünden, yününden ve
derisinden istifade etmektedirler. Bunlardan elde ettikleri yağı
Taman’a getirip satarlar.
20 yy başları Nogay pazarı
XVII. yüzyılda Kalmuk akınlarının Nogaylara verdiği zarar nedeniyle
Taman’a gelen yağ miktarında azalma görülmüş, bu ise İstanbul’da yağ
fiyatlarının artmasına neden olmuştur.139
Çerkezler ise hem koyun hem de keçi sürülerine
sahiptirler. Çerkezlerin koyunlardan elde ettikleri yünün kalitesi
oldukça yüksektir. Bu yünler Moskova’daki imalathanelerde keçe
yapımında kullanılmak üzere bölgeye gelen Rus tüccarlara tarafından
satın alınır. Buna ilaveten Çerkezlerin Nogaylar gibi Taman’ın önemli
bir yağ tedarikçisi olduğu söylenebilir.140
Büyük baş hayvanlara gelince; deve, hem göçer hem de yerleşik
Nogaylar tarafından beslenen bir hayvandır. Göçer Nogaylar develeri
yük taşımada, yerleşik Nogaylar ise çift sürmede kullanmaktadırlar.141
Çerkezler ise tarlalarını 6-7 öküzün çektiği sabanlarla sürmektedirler.
Öte yandan Nogaylarla kıyaslandığında daha çok dağlık arazilerde
bulundukları için Çerkezlerde deve, tercih edilebilecek bir hayvan
olarak görülmemektedir.142
İnek ve öküzler daha çok Çerkezlerin besledikleri hayvanlardır.
Taman Yarımadasının karşısında yer alan dağlarda oturan Çerkezler için
inek beslemek bir avantajdır. Çünkü bu coğrafyanın imkanları en zayıf
bir inekten bile günde en az 13-15 litre süt alınmasına olanak
sağlamaktadır.143
Hayvancılık konusunda belirtilmesi gereken son nokta Kalmukların
sahip olduğu sığır türüdür. Kalmuk sığırları yaz ve kış aylarında ahırlara
kapatılma gereksinimi duyulmayan ve bozkırdan beslenebilen
hayvanlardır. Bu özellikleri ile bozkırda yetiştirilmeye uygun olduğu ve
XVIII. yüzyılda Don Kazakları arasında en fazla tercih edilen tür olduğu
bilinmektedir.144 Kalmuklar, Kuban Boyu için yağmacı bir topluluk
olarak değerlendirilebilir. Ancak bölge ile olan ilişkileri bu sığır tipini
bölgeye taşımış olabilir.
Kuban Boyunda tarımsal üretim, bölgenin batı kısmında, özellikle
Taman Yarımadasında yoğunlaşmaktadır.145 Bunun sebebi, elde edilen
ürünlerin bölgede kolaylıkla pazarlanabilmesidir. Mesela Taman tahılı,
bölgedeki Taman, Temrük gibi yerleşim yerlerinde tüketilebilmekte,
yakınlardaki büyük bir tüketim merkezi olan Azak’a gönderilebilmekte
ya da limanlar aracılığı ile Kırım’a ve İstanbul’a nakledilebilmektedir.
Bölgenin iç kesimlerindeki zirai üretimin boyutu tam olarak tespit
edilememektedir. Bununla birlikte bölgedeki tarımsal üretim hakkında
az çok bilgi bulunmaktadır. Buna göre Çerkezlerin darı, arpa, yulaf ve
az miktarda buğday yetiştirdikleri bilinmektedir. Onlar arpayı atların
beslenmesinde, darıyı ise ekmek yapımında kullanmaktadırlar.146 Bir
bölgenin verimini düşürmemek için o bölgeyi üst üste iki defa
ekmezler, her yıl tarlalarını değiştirirler.147 Aslında Çerkezlerin tarımla
çok fazla uğraşmalarını gerektirecek bir durum bulunmamaktadır.
Çünkü tahıl dışındaki pek çok ürün tohum ekilmeden kendiliğinden
yetişmektedir.148
Göçer Nogaylarda tarımın yapılması mümkün görünmemektedir.
Ancak yarı göçebe ve yerleşik hayata geçmiş Nogaylar için tarım
hayvancılık kadar yaygın bir uğraştır.
1822-1828 yerleşik Nogaylar Azov denizi kuzeyi
Taman Yarımadasına yerleşen İşterekoğlu aşiretinin darı ektiklerinden
daha önce bahsedilmişti.
İşterekoğlu aşireti yerleşik Nogaylar için iyi bir örnektir.
Yarı göçebe Nogaylardan ise Çoban Mirza Nogayları örnek gösterilebilir. Bunlar,
sığırlardan daha güçlü olduğu için develerle çift sürmekte, darı, arpa ve
buğday ekmektedirler.149 Elde ettikleri ürünün fazlasını ise kazmış
oldukları çukurlara doldurmaktadırlar. Çukurlar daha sonra kapatılarak
ürün gizlenmektedir. Bunu muhtemelen hayvanlarını otlatmak için
bölgelerini terk ettiklerinde ürünlerinin yağmalanmasını önlemek
amacıyla yapmaktadırlar.150
Çerkezler gibi Nogayların da aynı yeri üst üste iki defa ekmedikleri söylenebilir.151
Balıkçılık Kuban Boyunda önemli bir yere sahiptir. Balıkçılık Kuban
Nehri’nin Azak Denizine ve Karadeniz’e dökülen kolları üzerinde yoğun
bir şekilde yapılmaktadır. XVIII. yüzyıla kadar buralarda balıkçılık
geleneksel yöntemlerle yapılmıştır. Ancak XVIII. yüzyılda Temrük ve
Acu yakınlarında balık dalyanlarının kurulmasıyla balıkçılıkta kısmen
uzmanlaşmanın sağlandığı görülmektedir.152
Acu yakınlarındaki
dalyanlardan yıllık 500 guruşdan fazla gelir elde edilir. Bu para Acu
Mutasarrıfına tahsis edilmiştir.153 Temrük’teki dalyanlardan ise yıllık
3.000 guruşluk gelir elde edilir. 1740 yılında buradaki dalyanların
işletme imtiyazı bir Çerkez beyine aitti.154
Esasında buradaki
dalyanların Çerkezler tarafından işletilmesi normal bir durumdur.
Çünkü Temrük’ün nüfusunun önemli bir kısmı Çerkezlerden
oluşmaktadır ve burada oturanlar büyük ölçüde balıkçılıkla
geçinmektedirler.155 Bir diğer balıkçı kasabası ise Karadeniz kıyısındaki
Kızıltaş’tır.156
Çerkezler ve Nogaylar için balık hem bir besin maddesi157 hem de
büyük karlar sağlayan ticari bir emtiadır. Kuban nehrinden akbalık,
sevrek balığı, morina ve mersin balıkları yakalanır. Mersin balığından
elde edilen havyar lüks tüketim malları arasında yer aldığından bu
balık, diğer türlere göre daha önemlidir. En iyi havyar, Ekim ile Nisan
ayları arasında yakalanan balıklardan elde edilir. Balıklar tuzlanıp ya da
sade bir şeklide kurutularak havyar gibi satılmak üzere yakınlardaki
pazarlara götürülür.158
Taman, Kuban Boyunun ticaret merkezlerinden birisidir. Bölge
sakinleri ürünlerini satmak için bu kasabaya getirirler. Bu ürünler canlı
hayvan ve hayvansal ürünler, bal, balmumu, kürk, yün, köle,
kurutulmuş balık ve havyardır.159 Yağ ticareti Taman ile özdeşleşmiş
gibi görünmektedir.160 Özellikle “say yağı” ve tereyağı burada oldukça
bol miktarlarda bulunmaktadır. Yağ ticareti Taman’ın “Kafir Bazarı”
denilen varoşunda yapılmaktadır. XVII. yüzyılın ortalarında burada 150
kadar dükkan mevcuttur.161
1732 yılında İstanbul’dan Taman
muhafızına gönderilen bir emir Taman’daki yağ ticaretinin boyutunu ve
Taman’ın İstanbul’un yağ ihtiyacını karşılamadaki rolünü izah etmesi
açısından önemlidir. Emirde İstanbul’da baş gösteren yağ kıtlığından
bahsedilmekte ve bu sorunun çözümü için Taman yağlarının İstanbul’a
gönderilmesi istenmektedir. Ancak Taman Muhafızı bu sıkıntılı
zamanda yüksek kazanç sağlamak için yağ tüccarlarından fazla ücret
talep etmiştir. Bunun üzerine tüccarlar yağı göndermekten
vazgeçmişlerdir. Söz konusu yağ 1.500’den fazla “berik162 yağı”dır.163
Taman, aynı zamanda Çerkez, Abaza ve Nogay topraklarına gitmek
isteyen tüccarların konakladığı bir yerdir.164 1706 yılında İstanbul’dan
Yenikale Muhafızına ve Taman Kadısına gönderilen bir emir, XVIII.
yüzyılın başlarında Taman’daki ticari hayatın büyük bir canlılık
kazandığına işaret etmektedir. Söz konusu belgede, Taman’ın Osmanlı
egemenliğine girdiğinden beri Taman’daki ticaretin kale içinde
yapıldığı, ancak bazı tüccarların kale dışında mallarını sattıkları ve
bundan dolayı kale içindeki tüccarların mağdur oldukları belirtilmekte,
ticaretin yine eskiden olduğu gibi kale içinde yapılmasının gerektiği
anlatılmaktadır.165 Bu durum önemli bir ticaret merkezi olan Azak’ın
Rusların eline geçmesiyle alakalı olabilir.166 Osmanlı Devleti, Azak’ı
kaybedince burayla yapılan ticarete sıkı bir denetim getirmiştir.167
Böylelikle tüccarlar Azak yerine Taman’a yönelmiş ve Taman’da yapılan
ticaret kale içine sığamayacak kadar artmış gibi görünmektedir.
Deri, havyar, bal, at ve köle satışının yapıldığı Temrük, bölgenin bir
diğer önemli ticaret merkezidir.168 XVI. yüzyılda Temrük’ün oldukça
hareketli bir limanı bulunmaktadır. Her yıl, limana yanaşan çok sayıda
gemi Temrük havyarını ve tuzlanmış balığını İstanbul’a taşımaktadır.169
Bu işten elde edilen gelirler ise İstanbul ve Bahçesaray arasında
paylaşılmaktadır.170 XVII. yüzyılda Kuban Nehri’nin taşıdığı alüvyonlar
kentin limanına girişi sağlayan Yeleşke Boğazını kapatmaya başlayınca
liman da canlılığını kaybetmiştir.171 Bu durum kentteki ticari hayatı
olumsuz etkilemiş olabilir. Bununla birlikte limandaki hareketlilik yerini
karayollarındaki hareketliliğe bırakmıştır. Bir Osmanlı devlet görevlisi
olan Mustafa Atıf tarafından hazırlanmış 1740/1741 tarihli rapor bu
durumu teyit eder niteliktedir. Raporda, Temrük’e her yıl on bin kadar
arabanın gelme ihtimalinin bulunduğu ifade edilmektedir. Ayrıca
raporda Temrük’e han ve nureddin172 adına görevliler tayin edilmesi ve
her arabadan ve esir satışından bir guruştan iki guruşa kadar vergi
alınması tavsiye edilmektedir.173
Burada anlatılanlar ve tavsiye
edilenler Temrük’teki ticari hayatın canlılığına dair bir delil
oluşturmaktadır.
Taman ve Temrük’ün Osmanlı Devleti ve Kırım Hanlığındaki köle
ticaretinde ayrı bir yeri vardır.174
Taman ve Temrük, Çerkezlerin ve Nogayların akınlarda ele geçirdikleri
köleleri sattıkları yerlerdendir. Bu
kentlerdeki köle ticaretinin önemi, bu merkezlerde sadece köle ticareti
ile uğraşan bir tacir zümresinin mevcudiyetinden ve bölge
yöneticilerinin zaman zaman bu tacirler ile ortaklaşa hareket edip
kanunlara aykırı davranışlarda bulunmalarından anlaşılmaktadır.175
Taman ve Temrük dışında Acu, Soğucak, Kızıltaş ve Anapa gibi
yerlerde de ticaretin yapıldığı söylenebilir. Ayrıca bazı yerlerde kısa
süreli kurulan pazarlar bulunmaktadır. Çerkezlerin Kavak isimli
kasabasında kurulan köle pazarı ile Âdemî Çerkezlerinin topraklarında
kurulan panayır buna örnek olarak gösterilebilir.176
Kuban Boyunda iki ana ticaret yolu bulunmaktadır. Bunlardan birisi
doğu-batı istikametinde ilerlemekte ve Kuban Nehri’ni takip
etmektedir. Bu yol üzerinde Anadolu ya da Rumeli’deki gibi hanlar
mevcut değildir. Bu yüzden tüccarlar güvenliklerini sağlayabilmek için
büyük gruplar halinde hareket etmek zorundadırlar. 1722’de Kefe,
Karasu ve Taman tacirlerinden oluşan 54 arabalık bir kervanın, Topal
İvan’ın idaresindeki bir Kazak-Kalmuk eşkıya zümresinin saldırısına
uğraması, kalabalık kervanların bile bazen saldırılardan kurtulamadığını
göstermektedir.177
İkinci ana ticaret yolu ise kuzey-güney doğrultusunda ilerlemekte ve
bölgenin batısındaki denizlerden geçmektedir. Bu yolun Karadeniz’de
kalan kısmı için aniden patlayan fırtınalar, Azak Denizi kısmında ise
denizin sığlığı ticaret gemileri için büyük tehlike oluşturmaktadır.
Ayrıca 25 Kasım’da başlayan ve 21 Mart’a kadar süren kış ayında
Karadeniz’de ve Azak Denizinde yol almak neredeyse imkansızdır. Bu
yüzden bu aylar arasında deniz yolu etkinliğini yitirir.178 Bu gibi
durumlarda denize paralel olarak seyreden karayollarının önemi
artmaktadır.179 Bu yollar, yol üzerlerinde inşa edilmiş kaleler tarafından
korunduğundan Kuban Nehri’ni takip eden yola göre daha
güvenlidirler.180
Sonuç
Kuban Boyu, Osmanlı Devleti’nin egemenliği altında olmakla birlikte
bölgedeki siyasi yaşamın belirleyicisi Kırım Hanlığı gibi görünmektedir.
Kırım Hanlığı için bölgenin itaat altında tutulması hanlığın bölgeye
yönelik politikasının ana ilkesini oluşturur. Bu ana ilkenin uygulanışı
bölgedeki etnik gruplara ya da iktisadi ve siyasi koşullara göre
değişebilmektedir. Öte yandan hanların, Kırım Hanlığının buhranlı
dönemlerinde bu politika ile çelişebilen uygulamaları yürürlüğe
koydukları görülmüştür. Bu durum sadece Kırım Hanlığının değil aynı
zamanda Osmanlı Devletinin de bölgedeki otoritesinin sarsılmasına yol
açmıştır.
Osmanlı Devleti’nin daha çok Kuban Boyunun batısında kalan bazı
yerlerin idaresiyle ilgilendiği, bunun dışında bölgenin geri kalanı için
mevcut siyasi yapıyı koruyan bir politika benimsediği söylenebilir.
Batıdaki yerlerle ilgilenmesi, bu yerlerin Karadeniz’in güvenliği
açısından önem arz etmesinden ve sahip olduğu ulaşım imkanlarından
dolayı birer antrepo özelliği taşımasından ileri gelmiştir.
Rusların Kafkasları ele geçirmeye yönelik politikası bölgedeki siyasi
ve iktisadi istikrara zarar vermiştir. Bununla birlikte bu politika
bölgenin etnik haritasının şekillenmesinde ve bölgedeki etnik grupların
bir bütün halinde hareket etmesine büyük katkı sağlamıştır. Bu durum
Rusların bölgedeki ilerleyişini zorlaştıran bir etken olarak
değerlendirilebilir.
Çerkezler, Nogaylar ve Kazaklar bölgede ön plana çıkan etnik
gruplardır. Çerkezler bölgenin en eski sakinleridirler. Nogaylar ve
Kazaklar ise bölgeye sonradan yerleşmişlerdir. Bu durum bölgede etnik
bir çatışmaya yol açmamış, bilakis etnik gruplar arasında bir uyumu
beraberinde getirmiştir. Bunda Osmanlı Devleti’nin, Kırım Hanlığının ve
Rusya’nın bölgeye yönelik politikaları etkili olmuştur. Buna ilaveten
benzer iktisadi faaliyetlerin etnik gruplar arasındaki uyuma katkı
sağladığı söylenebilir.
Bölge ekonomisinin temeli hayvancılık, tarım ve avcılığa dayanır.
Tarım dışındaki faaliyetlerin göçebelerin geleneksel uğraşları olduğu
bilinmektedir. Bu noktada bölgede göçebelerin yoğun olduğu ya da
göçebe iktisadi zihniyetinin egemen olduğu söylenebilir. Bölgede
tarımın ikinci planda kalmasında bu anlayışın önemli bir payı
bulunmaktadır. Bununla birlikte tarımın göçebeler arasında da yer
edindiğini belirtmek gerekir.
Bölgenin batısında bulunan ticaret merkezleri, mallarını satmak ya
da gündelik hayatta ihtiyaç duydukları sanayi ürünlerini almak için
Çerkezler, Nogaylar ve Kazaklar tarafından sık sık ziyaret edilmektedir.
Dolayısıyla bu ticaret merkezleri hem bölge sakinlerinin dışarıya açılan
kapıları olmuş hem de bölgenin siyasal bütünlüğünün sağlanmasına
görece yardım etmiştir.