Татармы, башкортмы?  (Nogaymı?🙂 )

Xalık sanın alu yakınlaşkan sayın, Başkŭrtstandağı xeller bŭrçu uwyatmıy kalmıy.
Andağı tatarlarnı “başkŭrt” itíp yazdıru, alay gına da tügíl, başkŭrtstan tatarların üzlerín ük “başkŭrt” ikeníne ışandıru ǚçín, niler gíne íşlenmi. (Oradaki tatarları başkurt edip yazdırmak, öyle değil, başkurtistan tatarlarının kendilerinin başkurt olduklarına inandırmak için neler neler işlenmiyor?)

Xeír, üzíbíz de niçe íllar buwyı: “tatar – başkŭrt” duslığı, “bír kŭşnıñ ikí kanatı”, – diye-diye, bu süzlerge şulkader küníktík ki, küpçílígíbízde andağı xeller bŭrçu da uwyatmıy. Küp bit bíz, nerse, 300-400 míñ milletteşní başkŭrtka birü jelmí elle?!
 …BST tílíkanalında kırğız ıruwı başkŭrtları turında tapşıru bara. Alıp baruçı bŭrınğı Kıtay şeheríne yaw bílen kilüçí, aksıl çeçlí, ŭzın buylı kırğızlar turında nindidír ílyezmadan ǚzík kitíre de, matur gına itíp: “Bügín, kırğız ıruwına kírgen başkŭrtlar Níftíkama, Tuymazı, Ŭktyabrsk yaklarında yeşi”, – dip, netice çığarıp kuwya. Mŭnısı indí bu yaklardağı bǚtín aksıl çeçlí tatarlarnı da uptım-ilahi başkŭrtka yazıp kuwyarğa bír ǚsteme tǚrtkí – “babalarıbız da şundıy bulğan bit”, yenesí…  Bügín Başkŭrtstandağı canisepke ezírlík masştabı, çınnan da, glŭbal tǚsmír aldı. Kím eytmíşli, ütük kabızsañ da, annan: “Bíz başkŭrt, síz başkŭrt, mŭnda bar da başkŭrt”, – digen süzler işítírge buladır, mǚgayın…  Başkŭrtlaştıru idíŭlŭğları Gitlírnıñ prŭpağanda ministrı Yŭzíf Gíbbílsnıñ: “Yǚz kat kabatlanğan yalğan dǚríslíkke eylene. Bízge dǚríslík tügíl, e íffíkt kirek”, – digen alımın ŭsta faydalanıp, ríspublika tatarlarına alarnıñ babaları başkŭrt bulğanın takıldıy. Bu kader yalğanğa ise kímnerníñdír, çınnan da, ışanuwı da bar… Xeír, iñ bírínçí, “başkŭrt” atamasına igtibar itik, Başkŭrtstan tarixçıları küpmí gíne tırışmasın, “bŭrınğı başkŭrtlar” digen gıybare, mif, absurd tǚşínçe ul diyerge de bula.

XV gasırdan ílgerí bu atama bílen uğŭr (wíngr) tíllí xalıknı atap yǚrtkenner hem ul xalıknıñ bügíngí başkŭrt dip ataluçılarğa mǚnesebetí yuk derecesínde.
(15. asırdan önce (başkurt) bu adlandırma ile ogur dilli halkı isimlendirmişler ve o halkın bugünkü başkurt diye adlandılarılanlarla ilişkisi yok derecesinde)

 Elbette, Nuğay urdası tatarları teísirínde tatarlaşkan iştek bulğan, hem XVI-XVIII gasırlarda alar da başkŭrt dip atala başlağan. 
 (Elbette Nogay ordası tatarları tesirinde tatarlaşıp iştek olmuş ve 16-18. yüzyıllarda onlar da başkurt diye adlandırılmaya başlanmış)
Lekin bügín başkŭrt isímí astında bilgílí xalık, nigízde, şul uk dala tatarları ul. Elbette, barlık küçme xalıklar kíbík Nuğay urdasında da ırularğa bülínü bulğan. Şul uk Yurmatlılar, Míñner hem başkalar. 
(Ancak bugün başkurt ismi altında bilinen halk, temelde şu bildiğimiz çöl tatarlarıdır(Nogaylardır), Elbette bütün göçebe halklar gibi Nogay ordasında da kabilelere bölünmeler olmuş, Yurmatılar, Minler ve başkaları gibi.)
Lekin XVI gasır azağınnan “başkŭrt” ataması, nigízde, sŭtsial atama bularak kına kullanıla hem hiç te milletní añlatmıy. Nuğay urdası tatarlarınıñ üz-üzlerín tatarlar dip, tíllerín “tatar tílí” dip atawı şul çŭrdan kalğan distelerçe resmi dŭkumíntlarda tírkelgen. (Pŭsŭlskií knigi hem başkalar). 
(Ancak 16. asır sonrası başkurt isimlendirmesi temelde sutsial bir isimlendirme olarak kullanılıyor ve hiç bir milleti de anlatmıyor. Nogay ordası tatarlarının kendi kendilerine “tatarlar” deyip dillerini de “tatar dili” diye isimlendirmeleri o çağlardan kalmış destelerce resmi dökümanlarda bulunuyor)

E bügíngí “çın” başkŭrtlarnıñ kím bulğanı turında XVIII gasırda alar bílen tığız aralaşuçılar ap-açık itíp yazıp kaldırğan.  (Evet bugünkü gerçek başkurtların kim oldukları hakkında da 18 yüzyılda onlar hakkında araştırmacılar apaçık yazılar yazmış)Mesela “Síy narŭd, pŭ izwístiím ŭt samix başkirtsíw, bıl ŭdin s nağaytsami…” “Nıníşnií başkirtsı, buduçi íşçí pŭd imíním nagaytsíw…” – bŭları N.Rıçkŭw süzlerí. E míne xezírgí Başkŭrtstan cirlerín arkılığa-buyğa yǚríp çıkkan İ.Kirillŭw: “Ŭbşçí-başkirskiy narŭd, kŭtŭrıy starŭyı zwanií kirskiy narŭd, kŭtŭrıy starŭyı zwanií imíít “iştyek”… a başkirskŭyı nazwanií utwírdili síbí s tŭğŭ wrímíni, kak prişli w Rŭssiyskŭyı pŭddanstwŭ pŭ nazwaniyu pŭslídnígŭ ix wladítílí nağayskŭğŭ xana…”, – dip, Sínatka 1735 ílda rapŭrt yaza (RĞADA. Fŭnd – 248. nn. 169). Gazíta matíraillarında şul uk Rıçkŭw, Kirillŭw hem başka tikşírüçílerníñ barlık süzlerín de kitírírge mǚmkinlík birmi, elbette. Lekin alda bik kızıklı faktlar bar. Gŭmumen, XVI gasır azağı, XVII-XVIII gasır dŭkumíntları, barı da, nigízde, “başkŭrt” atamasınıñ hiç kíne de milletní tügíl, e sŭslŭwiínı añlatkanın sǚyli. “Başkŭrt” sŭtsial katlamına tatar-mişerler de, Kazan tatarları da, marilar da kírgen hem bügín şul katlamğa kírüçílerní başkŭrt milletí wekillerí dip yazu – gap-ğadi yalğan.

Bügín Başkŭrtstanda asaba başkŭrt babalarnı, yegni rusça eytkende, wŭtçiniklarnı hem “başkŭrt” ıruların barlaw mŭdada. Başkŭrt tarixçıları wŭtçinik-asabalarnı “míne alar çın başkŭrt”, – dip yazarğa yarata. Arxiwlarda ízlenseñ, bu tímaga kağılışlı kızıklı gına meglümatlar tabarğa mǚmkin. Míne, eytik, Baylar hem Kır-ílan wŭlŭstí “asaba başkŭrt”larına kağılışlı zur bír dŭkumínt TR milli arxiwındağı 994nçí fŭndta yata. Anda 17 gasır urtasında Kazan ǚyezí, Nuğay yulı Kügerçín awılında yeşegen yasaklılar İşmet bílen Tílewlík Dusayıwnıñ patşa Alíksíy Mixaylŭwiç Rŭmanŭw isímíne yazğan garizası saklanğan hem ul dŭkumíntta Tílewlík bílen İşmetníñ ílík-ílíkten Ik buwyında wŭtçina cirí buluwı, alarnıñ anı zamanında 7 ǚlíşke bülüwí tírkelgen. Dŭkumínttağı Tílewlík cirínde bulğan Nuğış, Kandız, Kadış, Bişindí ílgaları, Tuba, Bawlı, Yamadı, Dürtkül, Çirmíş Kılğan urmannarı, bügíngí Tatarstannıñ Bawlı, Başkŭrtstannıñ Yarmekey, Tuymazı, Şaran rayŭnnarına karağan cirlerde urnaşkan. Tílewlík bílen İşmet şul uk çŭrda Kǚçík Bikbulatŭw digen kíşí bílen cir ǚçín bexesleşíp alğannar. Dŭkumíntta Kǚçík – “başkiríts” dip atalğan, lekin anıñ şul uk Kügerçín awılı tatarları bílen bír nesílden ikení de açıklanğan. Şul uk dŭkumíntta 1641 ílda Kazan ǚyezí Cǚri yulı Baltaç awılınnan (Balık Bistesí rayŭnı) Şeíxdírbış balalarınıñ da bu yaklarda, eytik, Tukay awılında wŭtçina cirlerí buluwın raslawçı gramŭtalar bar. XVIII gasır azağında Şeíxdírbış balalarınnan İşey Zaitŭw digen kíşí Bǚgílme ǚyezí sudına, balalarına 1658 hem 1679 íllarda elígí cirge bulğan xŭkukların yaklap birílgen gramŭtalarnı da kitíre. Bŭlar da asaba başkŭrt sanalğan. Şunısı da kızık: arxiw matírialları Marsíl abıy Exmetcanŭwnıñ Şeíxdírbış şeceresín tulısı bílen raslıy. Bügín XVI-XVII gasırlar çigínde Baltaç awılında yeşegen Şeíxdírbışnıñ nesílí Bawlıda da, Tuymazıda da, Ŭktyabrsk kalasında da, Ístŭniyede yeşep yata. Aralarında nesíl şecerelerí bílen nıklap kızıksınuçılar da bar. 1795 íldan alarnıñ babaları başkŭrt katlam-sŭslŭwiísına kírse de, barısı da üzleríníñ tatarlığın nığıtıp saklıy.
 Arxiwlarda mŭñarçı kağılmıyça yatkan dŭkumíntlar kayçak “syurpriz”lar da yasap kuwya şul. Eytik, başkŭrt galimnerí “Míñ ıruwı başkŭrtları” digen gıybarení bik yaratıp kullana. “Başkŭrtstannıñ Rusiyege üz irkí bílen kuşıluwı”, digen uydırma beyremníñ 450 íllığın bilgílegende de míñner ıruwına, anıñ başlığı Kanzafar (dŭkumíntlarda Kazanfar) bige zur igtibar biríldí. Míñ ıruwı şeceresíníñ bír küçírmesíne (anısı çista tatar tílínde yazılğan) nigízleníp, Kazanfarnı “başkŭrtlarnıñ Rusiyege kilgen bírínçí parlamíntarií diyuçíler de buldı. Míñ ıruwı şeceresín Marsíl abıy Exmetcanŭw ǚyreníp, alarnıñ tatarlıgın isbatlasa da, bu urında şexsen üzím tapkan bírniçe dŭkumínttan da kaybír meglümatlar kitíresí kile. Míñ şeceresínde Kazanfarnıñ hem anıñ tuğanı Çublíknıñ balaları Yanbaktı knyaz Kudaş ulı, Kamaçık Yayıksıbı ulı, Urazlı Urman ulı hem Mexmüt Distan ullarınıñ (Distan – Kazanfír biy ulı) 1567 ílda Meskewge baruwı hem ak padişahtan cirlerge dŭkumínt aluwı, alarğa 171 susar tirísí hem 18 batman bal külemínde yasak salınuwı yazılğan. E míne arxiwlarda saklanuçı dŭkumíntlar bu xelníñ 1671 ílda buluwın hem patşa Alíksíy Mixaylŭwiç Rŭmanŭw imzası kuwyılgan elígí gramŭtalarnıñ nek şecerede kitírílgen kíşíler isímíne tǚzílüwín kürsete. (RĞADA.Fŭnd – 1324). Şecerení küçírüçí yalğışkanmı, anı tikşírüçíler butağanmı, lekin datalar bílen xeller şundıy. Yǚz íldan artık ayırma, yegni meselen. Xeír, başkŭrt galimnerí, başkŭrtlar Rusiyege Kazan alınıp bír-ikí íl ütkeç te kuşılğan dip barsa da, bu wakıyğanı kürsetken bír gíne dŭkumínt ta yuk, bula da almıy. Çǚnki bu wakıtta “başkŭrt” digen xalık ta yuk elí.
İsmegıyl bi çŭrında, Nuğay urdası bírniçe íl üzín Rusiye kul astına kírgen dip sanıy, belki şul yalğıştıradır galimnerní?! E míñnerge kilsek, yuğarıda eytken “syurpriz” şul: Tatarstan milli arxiwında Minzele ǚyezíne karağan dŭkumíntlarnı aktarğanda kilíp çıktı ul. Başkŭrt galimnerí, míñnerçe cir bilewge birílgen dŭkumíntnıñ (jalŭwannaya gramŭta) yuğaluwın yaza. Anıñ ízlerí ise xezírgí Sarman tǚbegínde tabılğan.
 1755 ílda Minzele ǚyezí Kŭtısaz awılı ukazlı mullası Seyfulla Timírkeíw bílen Çırşılı awılı yasaklı tatarı Gabdraxman Smeílŭw xezírgí Sarman tǚbegíndegí Sarsaz Tekírmen, Şığay, Ǚçilí Saklaw, Sǚlík, Dǚríş, Kílençítamak, Tabın, Saklawbaş hem başka awıllar tatarları isímínnen Minzele ǚyaz sudına üzlerín başkŭrt katlamına kírtüní sŭrap gariza yaza. Bu wakıtta 5 ríwiziye (xalık sanın alu) bara hem başkŭrt sŭslŭwiísına kíríp kalu küpmídír derecede matdi ciñíllík bire bit. Üzlerín başkŭrt katlamına kírtüní sŭrağanda, alar bír ük nesílden bulğan kaybírewlerníñ tipter hem başkŭrt bulıp yazıluwı bílen nigízliler hem babaları Distan Kazanfarŭw, Mexmüt Distanŭw, kínez Yanbaktı Kŭdaşíw, Urazlı Urmanŭwlarnıñ patşa Alíksíy Mixaylŭwiçka tatar tílínde (na tatarskŭm dialíktí) gariza yazuların hem başkŭrt salımı (171 susar, 18 batman bal) tülewlerín yazalar. E şul babalarğa patşa tarafınnan birílgen dŭkumíntnıñ mŭña kader Seít awılında (Mǚslim rayŭnı) yeşegen tatar (“iz başkir tatarin”) Abdulla Urazmanŭw yŭrtında saklanuwın eyteler.
 1240nçı fŭndta saklanuçı elígí dŭkumínt başkŭrt, tipter kíbík gıybarelerníñ nek míne sŭslŭwiínı añlatkanın bik yaxşı kürsete. Baksañ, Kazan hem Nuğay yullarındağı cirler (Míñner xezír Başkŭrtstannıñ Miyeke yaklarında, Dim buwyında, Blağŭwŭr, Çişme rayŭnnarında taralğan) alarnıñ babalarına yaxşı xízmet ǚçín patşa tarafınnan birílgen bulgan iken. E míne üzleríníñ yasaklı katlamına kírülerín, elígí tatarlar 1725 íldağı bírínçí ríwiziye wakıtında, tatar bulğan Kazan gubírnası mŭrzaları hem kínezleríníñ yasaklı itíp yazıluların, şul isepten üz balalarınıñ da elígí sŭslŭwiíge ílegüwín kürseteler: (a w bıwşuwyu 1725 gŭdu ríwiziyu … bıwşií tŭğda pŭ Kazanskŭy gubírnii kak tatarskŭğŭ prŭisxŭjdíniye knyazya i murzı tak i ix dídı i ŭttsı wŭşli s prŭtçimi pŭdatnımi inŭwírçískimi lyudmi s platíjŭm pyetidísyeti pyeti kŭpíík…”)…  Míne şundıy xeller. Xeír, arxiwlarda Başkŭrtstan tatarlarınıñ babalarına kağılışlı dŭkumíntlar elí bik küp hem alar üz tikşírüçílerín kǚte. Şunısın gına assızıklap eytesí kile. Bügín kaybírewler “kǚnbatış başkŭrtlar”, – dip tamğa salırğa yǚrgen milletteşleríbíz – çın tatarlar ul hem mŭnı isbatlaw awır íş tügíl. Tǚrlí katlam kíşílerí gíl bulğan. Tatarlar zamanında “başkŭrt”, “tipter”, “çímŭdannıy”, “yemşçik”, “yŭmışlı”, “yasaklı” katlamnarına kírgen dip kíne, bügín alarnı şulkader milletlerge bülírge kirekmí? Axmaklık iç bu…  İlfak ŞİHAPŬW