MAMAY

Nogayların başına geçen Seydak Mirza Ruslarla ilişki kurmuş, bu durum bazı Nogay mirzalarını rahatsız etmişti, Seydakın 1540 yılında ölümünden sonra, yerine Musanın kardeşi Şeyh Mamay geçti.

Bir kaynakta  1537-1541 yıllarında Kekobat olduğu, 1541-1549 yıllarında Biy olduğu yazılmaktadır.

Şeyh Mamay 1930 larda Yayık yakınlarından Kazan yakınlarına kadar olan bölümü yönetiyordu.

Mamay destanında mamayın soyu şöyle anlatılır

Mamay ile diğer Nogay mirzalarının arasındaki kardeşlik bağı da şu şekildedir.

OKAS: Nogay Ordası ‘ndaki hanlık süren Edigenin oğlu Nureddinin oğlu Okas’tan üç oğul kalmıştır Musa Bey,Yamgurşı Bey, Mansur Bey.     

MUSA: Okas’tan sonra Nogay Ordasında Musa hanlık sürmüştür. Mansur, Kırım’a okumaya gidince, orada evlenip kalmıştır. Yamgurşı öldükten sonra ondan Agıs isminde bir oğlan kalmıştır.Daha önce bahsedildiği gibi, Musa Bey’in iki hatunundan on iki oğlu varmış.;

MAMAY: İlk hatunundan yedi oğlu olmuştur, Yusup, Ali, Kasım, Sığım, Dosım, Sımayıl ve diğeri. Bunların her biri bir anadan doğmuş yedi kardeştir. Bu yedisi Musa ‘nın ilk hatunundan doğan oğullandır.İkinci hatunundan da beş oğlu olmuştur, Alşagır, Mamay, Sıydak, Yanmuhambet,  Yavkaştı bunlar da bir anadan doğmuş beş kardeştir. Bunlar da Musa’nın ikinci hatunundan doğan oğullandır. Alşagır Mirza öldüğünde, Orak adında tek bir balası kalmıştır.Yamgurşı’dan kalan Agıs da, Alşagır’dan kalan Orak da Musa Bey’in ikinci hatunundan doğan beş oğlu ile birlikte büyümüştür.

Mamayın Kazan hanları ile akrabalık ilişkisi vardı, Annesi bir Nogay Begümü olan Kazan Hanı Safa Giray, Mamayın kız kardeşi ile evlenmişti, Kendisi Kazan hanlığı içinde meydana gelen bir mücadele sırasında Mamaydan 30000 civarında asker yardımı almıştı, Bu kuvvetlere onun büyük oğlu kumanda ediyordu, Çok kısa bir süre sonra Safa Giray tahttan indirilmiş, Mamayın kızkardeşi de baba evine dönmüştü, Safa Girayın yerine genç Can Ali Kazan hanı olmuştu, Can Ali az sonra Mamayın kardeşi Yusuf Mirzanın kızı Süyünbike ile evlenecekti.

Kırım Hanı Muhammed Giray Moskova ve Leh işini hallettikten sonra hem aşağı İdil
sahasını hâkimiyeti altına almak hem de Moskova seferi esnasında Kırım’a saldıran
Astarhanlılardan intikam almak amacıyla Nogay mirzalarından Mamay ile ittifak kurdu.
1523 yılında büyük bir ordu toplayarak Hüseyin Han idaresindeki Astarhan’a saldırdı. Şehri
ele geçirdi. Oradaki Nogay kabilelerini kendi hâkimiyeti altına alarak hanlığın idaresine
nezaret etmeleri için oğulları Gazi Giray ve Baba Giray’ı bir-kaç mirza ile beraber gönderdi.
Bunlar Nogay kabilesine kötü muamelede bulundular. Bu zulmü işiten Muhammed Giray
Han, mirzalara ve kendi oğullarına kızdı. Onları tekdir etti. Zulmü men için şiddetli emirler
verdi. Giraylar ve mirzalar Hanın bu emirlerinden dolayı ona darıldılar. İşte bu vakıa üzeri-
ne hana adavet bağlayan mirzalar ve Giraylar dahi babaları aleyhine çalışmaya başladılar88.
Ayrıca Muhammed Giray Han’ın Astarhan seferinde ittifak kurduğu Nogay Mirzası
Mamay’ın kardeşi Agiş, Muhammed Giray Han’ın Astarhan’ı ele geçirerek hâkimiyet alanını
genişletmesinde kardeşinin ona yardımcı olmasından yakınmış ve kendisini uyarmıştı. Zira
Muhammed Giray’ın kendilerine de saldıracağından çekinmekteydi. Eğer ona engel olmaz-
salar Kırım Hanlığı tüm Nogay ordasına hâkim olabilirdi. Bunun üzerine güçlerini birleşti-
ren Nogay mirzaları zaferin sarhoşluğuyla tedbirsiz hareket eden Muhammed Giray’a saldı-
rarak onu ve kalgası Bahadır Giray’ı öldürdüler. Böylece Astarhan Hanı da onların yardımıy-
la tahtına kavuştu(NOT:Bir hikayede biz yazalım, Kendisine yardım ettikleri halde Nogaylara kötü davranan Kırımlıların davranışları Muhammed Girayı kızdırmışsa doğal olarak asıl Nogayları kızdırmıştı, Yardımın, dostluğun karşılığı bu olmamalıydı, hem yardım edeceksin hem hakaret edileceksin, Bunun anlamı tüm kültürlerde dostluğa ihanetti, kalleşlikti , Davranışlar Agişin söylediklerini doğruluyordu,  Bunların sorumlusu doğal olarak Muhammed Giraydı)

1535 yılında Taybugalılardan Kasım Bek, Nogay Mirzası  Şeyh Mamaya karşı savaştı.

Kırım ve Kazan hanlıkları Ruslara karşı ittifak etmişlerdi. 1537 yılının 17
Ekimi’nde Bütün Rusya’nın Büyük Knezi İvan Vasileviç kendisine gelen Astarhan elçilik
heyetini kendi oğluyla beraber Astarhan’a Abdurrahman Han’a yolladı. Ancak Nogay Tatar
mirzalarından Mamay’ın adamları bunlara saldırarak kovdular. Bundan sonra Astarhan’a
gelen Nogay mirzaları şehri ele geçirerek Abdurrahman Hanı tahttan indirdiler ve yerine
Derviş Ali Hanı geçirdiler

İsmail Mirza, Rus hâkimiyetini kabul etmiş, İsmail Bey’in kardeşleri Mamay Mirza ve Urak Mirza ise Ruslara düşman olmuşlar, daha sonra da öldürülmüşlerdir.Şeyh Mamay 1549 yılında öldü.

1556 yılında da Astrahan Hanlığının Rusya’ya bağlanmasından sonra Nogaylar da dağılmaya başlamışlardır. 1552-1558 yıllarında Batı Kazakistan’da İdil ve Yayık havzasında büyük bir kıtlık yaşanmıştır. Göçebe olan ve hayvancılıktan gelir sağlayan Nogay Türkleri bu kıtlıktan çok etkilenmişlerdir. Zamanla Nogay mirzaları arasında da anlaşmazlıklar çıkmaya başlamıştır.

İsmail mirzanın 1549 yılında ölen ağabeyi Şeyh Mamayın oğulları Nogay Ordadan ayrıldılar, onlar altı kardeş  idiler, Emba (Cem-Yem) nehrine hareketlenerek, orada Altavul Ordasını kurdular, Altavul Ordası daha sonraları Karakalpakların temelini oluşturacaktı.

Mamay’ın oğlu Yahşi Saat Mirza, Urak’ın oğlu Kadı Mirza ve Yusuf Bey’in oğulları, 1558–1559 yıllarında kendilerine tabi olan halkla birlikte Kafkasya ve Kırım tarafına geçmişlerdir. Bundan sonra İdil’in batısı Kırım tarafı veya Kiçi (Küçük) Nogay, doğusu ise Nogay tarafı veya Ulı (Büyük) Nogay olarak isimlendirilmiştir (Bavbek 1986: 162–163).

Bir başka kaynaktan Orak ile Mamay özet olarak aktarılmış
ORAK İLE MAMAY
Musahan’ın ilk hanımından Orak ve Mamay adında ikiz oğulları olmuştur. Bu iki kardeş dışarıda aşık oynamayı pek severlermiş. Sıcaktan yanmazlar, soğuktan üşümezlermiş. Uyuduklarında ise altı gün uyanmazlarmış. Nogaylar arasında onların serseri oldukları düşünülse de Musahan onların iyi insan olacağını bilmekteymiş.
Birgün Kalmuklar’ın Kozan adlı hanı üç yüz kişilik bölüğünü Anşıbay’ın soyundan birini getirmeleri için gönderir. Bu bölük yolda uyuyan iki çocuğa rastlar. Askerler bu iki çocuğu mızrakla uyandırırlar. Askerler onlara kim olduklarını sorduklarında Mamay onlara büyük büyük atalarının Anşıbay Batır,ondan sonraki atalarının sırasıyla Baba Tükti Şaştı Aziz, Parpariya Sultan, Kuttıkıya Bey, Nuradın Han, babalarının ise Musahan olduğunu söyler. Bunun üzerine askerler iki çocuğu alıp Kozan’a götürürler. Orak, Kalmuk eline yaklaştıklarında başı açık, ayağı çıplak nasıl insan içine çıkacağını düşünüp ağlamaya başlar. Mamay kardeşine hanın da bir zamanlar çocuk olduğunu, kendilerini anlayacağını kardeşine anlatır. Çocuklar Kozan’ın önüne çıktıklarında Kozan çocuklara atalarını sorar, onlar da atalarını sayınca Kozan çocukları zindana attırır.
O günlerde Hive hükümdarı Bozoğlan adlı padişah Kozan’ın yurduna saldırmak için yola çıkmış; ama atı bir çukura düşünce yakalanıp tutsak olmuştur.
Kozan’ın kızı Karahan, Orak ile Mamay’ın zindana atıldığı haberini alınca onları görmek için kırk kadınla zindana gider. Orak ile Mamay’a giyecek, yiyecek ve kandil temin eder. Mamay ile Karahan birbirlerinin gönüllerini kazanırlar. Karahan, gündüzleri ziyaretlerine gelemeyeceğini; ama ne ihtiyaçları varsa söylemelerini belirtip zindandan ayrılır.
Günlerden bir gün zindana kırlangıç yuva yapmış ve yumurtlamıştır. Yumurtadan çıkıp zindandan ayrılan yavruları görünce Orak, yedi sekiz yaşlarında başlarına gelen olayları hatırlayıp üzülmüş ve aklını kaybetmekten korktuğunu söyleyip ağlamaya başlamışsa da Mamay, ona bunların gelip geçici olduğunu söyleyip teselli etmiştir. Oradan geçmekte olan bir ihtiyar adam Mamay’ın sözlerinin çok ilginç (şairane) olduğunu Kozan’a söyler. Kozan da Mamay’ın Beren aşıkla atışmalarını, yenerse tutsakları memleketlerine gönderebileceğini belirtir. Ancak asıl amacı yense dahi çocukları öldürmektir.
İhtiyar, zindandaki Mamay’ı çağırıp ona Beren aşıkla atışacağını söyler. Mamay da kardeşi ve Bozoğlan ile birlikte dışarı çıkarılırsa teklifi kabul edeceğini ifade eder. Mamay, Orak ve Bozoğlan ile saraya getirilir. Mamay, Beren aşık ile atışmaya başlar. Karşılıklı atışmadan galip gelen Mamay’dır. Kozan; Mamay, Orak ve Bozoğlan’ı memleketlerine göndermeye karar verir.
Orak, Mamay ve Bozoğlan özgürlüklerine kavuşurlar. Bozoğlan yolda Mamay’a kendisinin Eski Ürgenç, Hive şehrinin hanı olduğunu, memleketleri arasında on iki günlük mesafe olduğunu belirtir. Mamay üç ay sonra Bozoğlan’ın Nogay eline gelmesi için davet eder, birbirlerine dostluk sözü vererek ayrılırlar. Tüm bunlar yaşanırken Musahan da haber alamadığı oğulları için telaşlanmaktadır. Oğullarını bulmaları için kırk bahadıra haber salar. Ancak kırk bahadır Musahan’a Orak ve Mamay’ı gören birilerinin olmadığını söyler. Musahan da oğullarını Kozan’ın kaçırdığını belirtip kırk bahadırı oğullarını bulmak için Kozan’a gitmeleri için görevlendirir; zira kendisi bir sefere çıkamayacak kadar yaşlıdır.
Bahadırlar Kozan’a giderlerken yolda Orak ve Mamay ile karşılaşırlar. Her iki taraf da kendilerini tanıtır. Kozan’dan öç almak için beraber Kozan üzerine sefere çıkmaya karar verirler. Mamay Kozan’ın çok güçlü olduğunu, takviye güç istemenin yerinde olacağını söylese de Orak buna gerek olmadığını; zira kırk batırın her birinin bin kişiye denk olduğunu kardeşine anlatır. Orak Er Aysa’nın oğlundan atını, kılıcını, mızrağını; Aysavlı Ahmet’ten ise üstündeki şaraynayı istediği gibi yola düşer. Mamay ve kırk batır da ardından takip eder. İleriden gelen batırları gören Kozan’ın gözcüsü bir karartının geldiği haberini Kozan’a iletir. Kozan da yakalayıp zindana atmaları emrini verdiyse de Orak kaleden içeri girdiği gibi Kozan’a gidip onunla savaşmaya başlar. Arkadaki güç de yetişince 20.günün sonunda Kalmuklar’ın şehirleri alınır.
Batırlardan Ahmet, Kalmuklar’ın en güçlülerinin Ögiz dağında yaşayan Ögizhan olduğunu söyleyince Orak, Ögizhan’a gitmeye karar verir. Arkasında otuz beş bahadırla Orak ve Mamay yola çıkarlar. Ögizhan’a Orak ve Mamay önderliğinde Nogaylar’ın geldiği haberi ulaşınca Ögizhan yetmiş bin askeri hazır eder. Ögizhan ile Orak karşılaşınca yedi gün at sırtında teke tek güreşirler. Ögizhan, güçlü olduğunu ispatlamak için Orak’ın yanına Mamay’ı da çağırınca Orak çok öfkelenip ata ruhlarından yardım ister. O anda ejderha kılığındaki bir güç yardım için Orak’ın belinden sarılınca Ögizhan korkup bayılır. Bunu fırsat bilen Nogaylar Kalmuklar’ı yenip Ögizhan’ı öldürürler.
Memleketlerine doğru yola çıkan kahramanlar ana ve babalarının ellerini öpüp hasret giderirler.