2 Nisan, 2025
0 Comments
1 category
- Qırım hanlığı Şarqiy Avropanıñ eñ küçlü devletlerden biri edi. Onıñ sıñırları bayağı uzana ediler. Qırım yarımadasından ğayrı hanlıq sıñırlarına başqa topraqlar da kire edi: Or Qapı artında Şimaliy Noğay, şimal-ğarpta – Yedisan, ğarpta- Bucaq, şarqta – Quban. Hanlıqnıñ sıñırları XV-XVIII asırları bir çoq yazılı menbalarda belgilengen. Yani, zemaneviy haritağa nazar taşlasaq ve keçken asır haritalarını teñeştirsek, şimdiki Ukrainanıñ Odessa, Nikolayev, Herson, qısmen Zaporojye vilâyetleri, Rusiyeniñ Krasnodar ülkesiniñ büyük qısmı mustaqil qırımtatar devleti sıñırlarınıñ içinde edi.ŞARQİY NOĞAYOr Qapı şeeri artından soñsuz-bucaqsız çöller başlana edi.
Bu tarihiy yerler Şarqiy Noğay dep adlandırıldı.
Cenübiy ğarpta Qara deñiz, cenübiy şarqta ise Azaq deñiz suvları dalğalana edi.
Şimalde noğay topraqları Kiyik Çöller, biraz keççe Zaporog Seçi topraqlarınen sıñırlana edi.
Onıñ tabi sıñırları Şilki Suv ve Özü (Dnepr) özenleri sayıla edi.
Bu çöllerde eki büyük noğay ordusı yaşay edi.
Cenüpniñ saipleri, cambuluqlar, şimalniñ yediçkülliler edi.
Er biri öz içinde ayrı klanlarğa bölüne edi.
İsveç tarihçısı İogann Erih Tunmann XVIII asırda bu yerlerde bulunıp, eñ meşur qorantalarnıñ adlarını qayd etken edi: Çazlu, Qañlı Arğaqlı, İvaq, Qazay Mırza, İguri, İsmail Mırza, İrhan Qañlı, Badraq, Cegal-Boldı, Boyataş, Bayutay.
Başqa bir seyaatçı, alman Ernest Kleyeman, Qırımnı 1768-1770 ss. ziyaret etip, Şarqiy Noğayda 500 000 noğay qorantası yaşağanı aqqında bildire.Er bir sülâleniñ başında mırza tura edi, o da öz nevbetinde qırım hannıñ tabiyliginde buluna edi.
Belli olğanı kibi, Qırım hanlığında muntazam bir ordu yoq edi.
Amma qırım hanı er vaqıt sadıq noğaylarına işana bile edi.
Bağçasaraydan arbiy sefer aqqında haber kelgeninen çölde askerler toplanıp, han ordusına qoşula ediler. Adet üzre, noğay ordularnıñ eñ büyük beş ordularına yüksek rütbeli Giray sülâlesinden bir hanzade – serasker, ya da başqaca aytqanda arbiy nazir reberlik yapa edi.Adet üzre, meşur noğay sülâlelerniñ yolbaşçıları musulman bayramları arfesinde Bağçasarayğa, Qırım hanınıñ üzürine ediyelernen yüklü dört mırzanı yollap, baht ve uzun yıllar idare etmek tileklerini bildire ediler.Umumen aytqanda ise, noğaylar serbest adamlar edi.
Çölde yaşağanlarnıñ öz ömür tarzı bar edi.
Çölde şeerler, kermen ve diger meskün yerler yoq edi dep aytmağa yañlış sayılır. Elbette bar edi. Amma şeerlerde ne qadar adam yaşağanını şimdi aytmağa qıyın. Nasıl olsa da, şeerler, ticaret sayesinde bayağı öse ve gürleşe ediler.
Şarq noğayda böyle kibi şeerler belli: Aleşki (bugün Herson vilâyetindeki Tsüripinsk adlı şeerçiktir), Aslan – Özü yalısındaki bir şeerçik, onıñ aqqında pek az malümat saqlanğan, Yeniçe (şimdiki Azaq deñizi yalısındaki Geniçesk şeeri) ve şimdiki haritalarda artıq tapılmaz Kin Burun ve Qıl Burun şeerleri. Kermen şeerlerinden Özü yalısındaki Qızı Kermen, İslâm Kermen (şimdiki Kahovka), Ali-Agok (şimdi Sakdovsk) şeerler aqqında malümat saqlandı.Bundan da ğayrı bütün şarq – noğay çöller boyu meskün yerler ve qaleler mevcut edi. Ekseriyetnen, olarnıñ episi bir şekilde yasala edi: qaviy evler, balaban azbarlar, azbarlar arasında 50-60 adım qadar mesafe qaldırıla edi. Er bir böyle köyniñ ortasında bir meydan edi. Mında yaş tatarlar küreş ustalıqlarında yarışa edi, köyniñ ortasında mıtlaqa cami buluna edi. Noğaylarnıñ musulman olğanına baqmadan, olarda putperestlik devrinden qalğan bir çoq adet saqlanıp qaldı.Seyaatçılar, Tatariyani tarif etkende, çöl noğaylarını musafirçen, açıq adamlar dep añalar ve olarnı cesür askerler dep tanıtalar. Uruşlarda noğaylar eñ güzel oqçular dep sayıla edi.Yaydan ğayrı, oalrdan çoqusı qılıçlar, hancer, süngü, teri sıcımlarınen qullana edi. Ve tek bazıları ateş silâlarını taşıy edi.Barışıq vaqıtta yediçkülliler ve cambuluqlar ayvanasravcılıq ve ziraatçılıqnen oğraşa edi. Çöldeki topraq ğayet bereketli olğanı içün mında boğday, qızıl ve sarı tüy, cılap, qara boğday, quşqonmaz (sparja), sarımsaq ve soğan asray ediler. Artqaçlarını noğaylar Qırımnıñ liman şeerlerine alıp kete edi. Ekseriyetnen boğday, et, yağ, bal, balavuz, teri ve ilh. sata ediler.Şarqiy Noğay bayağı keniş yer olıp, siyrek rastkelgen bayırlı tegizlik bir yer edi. Mında özenler az olğanı içün suvğa ihtiyac duyula edi. Amma bu ceetten noğaylar tarafından er yerde qazılğan quyular qurtara edi. Cenüpte tek bir Süt Suv adlı göl bar edi. Etrafta çalılar öse edi, terekler bile yoq edi.Tunmann qayd etkenine köre, çölde qoqullı otlar bar edi ve ava hoş qoqularnen tolu edi. Lâleler ise er yerde açıp, bu yerlerde tabi ösken bir çiçek sayıla edi. Mındaki iklim bayağı sert ve dımlı. Sentâbrniñ soñundan suvuqlar başlana edi. Yazda sıcaq, amma çölde daima esken yellerden sıcaqlıqqa dayanılğan qadar edi.Noğay çöllerde bir çoq kiyik ayvan yaşay edi: qaşqır, tilki, dağ sıçanı, suvsar, kiyik domuz, eçki, tavşan, dağ tavuğı, çil quşu, kiyik atlar.. Aynı bu at çeşiti aqqında Qırımda bulunğan bir çoq seyaatçınıñ eserlerinde oqumaq mümkün. 1574 senesi Yan Krasinskiyniñ eserlerinde kiyik atlar aqqında malümat bar.Bu kiyik atlar qızıl yünnen doğa ediler. Vaqtınen yünleri kül tüske çevirile, quyruq, yalını ise qara qala edi. Olar öz tabiatları, dayanıqlığınen belli edi, olarnı tutmaq ve minmek ağır edi. Adet üzre bu kiyik ‘mustang’lar yılqınen yüre ediler. Yılqı başında ise mıtlaqa eñ küçlü atlar kete edi.Noğay çöllerniñ daa bir hususiyetine diqqat etmeli. Qara deñizniñ şimaliy boyunda bir vaqıtları defin etilgen meşur türklerniñ mezarlıqları üstünde qurğanlar bar. Bu qurğanlarnıñ büyük qısmı tap skitler devrine aittir. Bir çoq seyaatçı hanlıq zamanlarda bu yerlerde bulunıp, qurğanlarnıñ töpesinde yüzünen şarqqa aylanğan eykellerni körgenleri aqqında haber bere.Yedisan, ya da Ğarbiy Noğay
Hanlıq vilâyetlerniñ sıñırları olaraq ekseriyetnen özenler sayıla edi.Böyle etip, yedisanlılarnıñ topraqları – Yedisan, ya da Ğarbiy Noğay Aq Suv (Yujnıy Bug) ve Turla (Dnestr) özenleri arasında buluna. Cenüpte Yedisan Qara deñiz suvlarınen yuvula, şimaliy ğarpta ise Lehistannen (Polşanen) sıñırlana edi.Bütün bu yerler başından Qırım hanlarnıñ tabiyliginde ediler. 1492 senesi Qara deñiz yalısında, Özüniñ ağzı yanında I Meñli Giray Qara Kermen qalesini qurdurğan edi. Amma 1526 senesi kermen osmanlılarnıñ tabiyligine tüşip, Açi Qale dep adlandırıldı. Yedisannıñ qalğan territoriyası ise evelsi kibi Qırım idaresinde edi ve mında Yedisan ordunıñ noğayları yaşay edi.Tarihçı ve seyaatçı Tunmann Yedisan ordusı Büyük Noğay Ordunıñ qısmı olaraq Edil (Volga) veCayıq (Ural) arasındaki çöllerde şekillendi. Amma XVI asırdan soñ Qubanğa, andan ise Qara deñizniñ şimaliy boyunıñ çöllerine Qırım hanınıñ imayesi altına keçtiler. Qırım hanı ise olarğa şimdi Yedisan kibi belli topraqlarnı yaşamaq içün ayırdı. Bu topraqlar endi Qırım hanlığına kire edi ve mında noğaylar yaşay edi. Yedisanllıar da kelecekte olarnen qoşulğandırlar. Tunmann qayd etkenine kröe, bu ordu bayağı küçlü edi. Aynı şu ordu 1758 senesi Qırım hanı Halim Girayğa qarşı çıqtı ve tahtqa Qırım Giraynı oturttı. İçtimaiy qurulışta ve ayat tarzında yedisanlılar şarq noğaylardan çoq farq etmey edi. Bu ülkeniñ tarihiy taqdiri de Şarqiy Noğay ve Qırım taqdirine oşay edi.Bu yerlerniñ tabiatı ve iklim şaraiti Şarqiy Noğayğa pek oşay. Amma şimaliy ve şarqiy taraflarında dağlar ve vadiyler bar. Cenübiy tarafta, deñiz yanında tegizlik ve qum bayırları bar. Ösümlik mında olduqça az. Mında ösken yüksek otlarda qoy, sığır, at ve develerni otlata ediler. Quşlar çoq edi. Topraqlar da Şarqiy Noğayda kibi bereketli edi. Mında boğday yahşı ösip, yerli sakinlerge bayağı bereket ketire edi. Yedisannıñ cenübiy tarafındaki bir qaç tuzlu göl de bayağı kâr ketire edi. Şarqiy Noğaynıñ ortalarında suv az olsa mında Aq Suv, Turla, Kodıma, Çapçaqlı, Küçük ve Büyük Berezan, Ulu, Küçük Deligel ve diger ufaq özenler de aqa edi.Regionnıñ tarihiy merkezleri Balta (Kadıma öznei yalısındaki şeer), Dubassarı (Turla özeninde); Yeñi Dünya (Qara deñiz yalısında), Voziya, ve Hacibey kibi tatar şeerleri sayıla edi. Yedisan sakinleri, adet üzre ticaretnen oğraşa edi. Esasen boğday ve tuznı sata ediler.Bucaq
Qırım yarımadasından ğarp tarafta Turla(Dnestr) ve Dunay özenleri arasında bucaq tatarlarnıñ topraqları yerleşken. Bu yerler dağsız, ormansız bir tüzemliktir. Amma ğayet bereketli topraq bu nuqsanlıqnı boğdaynıñ bol bereketinen toldura edi. Tek sıcaq yaz aylarında suv yetişmemezligi duyula edi. Bu civarlarda eñ nomay sayılğan Kogılnik özeni bile qurıp qala edi. Onıñ içün noğaylar teren quyular qaza ediler. Bucaklarda , Qırım hanlığınıñ diger ealisinde kibi, quyu qazmaq- güzel bir adet ve şeref qazandırıcı bir areketke çevirilgen.
Suvdan ğayrı bu yerde orman da yoq edi. Amma becerekli noğaylar bunıñ çaresini taptılar. Olar Bucaq sıñırında Kigiç dağında yaşağan kodrãn moldova qabilesinen añlaşma tizdiler. Bu añlaşmağa binaen, qomşuları er yıl qırımtatarlarğa dağdan belli bir miqdarda ağaç ketirmeli ediler.
Bucaqlılar yahşı ziraatçılar, ayvanasravcılar, avcı ve qurtçılar olaraq tanıldılar. Bu yerlerde boğday, arpa, cılap, tüy, atta yüzümlikler de yahşı öse edi. Bu mahsullar Akkerman, Dunay artına, osmanlı Kiliyağa satlıqqa alıp ketile edi.
Qomşu moldavanlarnen daimiy tartışmalar yüz bere edi. Sıñırğa yaqın yerleşken em noğay em moldavan köyleri biri birinden yağmacılıqtan azap çeke ediler. Noğaylar bazı sakinlerni esirge alıp, özlerine tabi etseler, moldavanlar ise tatarnı öldürmek hristiannıñ borcu dep saya ediler.
Bucaq er vaqıt canlı-şamatalı bir yer edi, bir çoq halq ve qabileler bu yerlerge kelip qala ediler. Amma bu yerlerniñ tamır halqı olaraq frakiy qabileler sayıla. Bundan soñ skifler, sarmat, got ve gunnlar deñişip keldiler. Atillanıñ vefatından soñ gunnlar bu yerlerde daa bir qaç vaqıt yaşap, Gunniver toponimde özleri aqqında hatıra qaldırdılar. Tarihçi Tunmannıñ fikrine köre, böyle etip şimdiki Bucaqnıñ bir qsımına dey ediler.
XI asırnıñ başında bu yerlerde kuman, ya da qıpçaq türk qabilesi yerleşti.
Bu vaqıttan başlap, qıpçaqlarnıñ eline tek Bucaq degil de, butün Şimal Qaradeñiz yanı tüşti ve olar birazdan qırımtatar etnogeneziniñ şekillenmesinde faal iştirak ettiler. Bu yerlerde qıpçaq kinazlarından biri Bessarap yaşağanı aqqında bilgiler saqlanıldı. Onıñ adınen yerli sakinlerni de adlandırmağa başladılar. Bu kerçekmi, yoqsa efsanemi, şimdilik tam aytmaq mümkün degil. Gnezno şeerinden adı belgisiz qalğan leh arhidiakonı 1395 senesine ait eserinde 1259 senesine qadar Bucaq sakinlerine bessarablar dep aytqanını bildire. Amma bu yerde şunı da qayt etmelimiz ki, belgisiz bu muellif, bilgilerinde vatandaşı leh ruhaniycisi Godislav Başkodan menbalana. Onıñ tarihiy eserleri ise bir çoq nuqsanlıqlar bulundırğanı belli. Yuqarıda añılğan Tunmannıñ kitabında XIV asırnıñ ilk yarısında Karabunda yaşağan Bali Han qıpçaq kinaznıñ adı keçe. Daa çoq kinaz Dmitriy Kantemir olaraq belli olğan Küçük Kan-Temir-oglunıñ fikrine köre Karabun V asırda qırımtatarlar tarafından tesis etilgen şimdiki Tatarbunarı şeerinde (zemane Odessa vilãyeti) yerinde yerleşe. Bu han ya da kinaz 1346 senesi Vizantiya vatandaşlıq cenkinde iştirak etip, vizantiya imperatorı Anna Savoyskayağa yardım yollağanınen bellidir.
XV asırdan qıpçaqlarnıñ topraqları vaqıt vaqıttan qomşularnıñ ellerine tüşe edi: valahlar ve macarlarğa. 1399 senesine ait menbalarda Bucaq topraqları ihtimal qıpçaq kinazlardan olğan Mırza birisiniñ mülkinde olğanı aqqında haber berile, amma 1412 senesinden topraqlarnıñ bir qısmı kinaz Aleksandrge keçkeni bildirile. 1469-1474 ss. Ğarbiy Bessarabiya meşür kinaz Drakulnıñ elinde edi, amma 1474 senesi o bu topraqlarnı osman sultanı Muhammed II Fatihke berdi. Bir qaç yıl keçken soñ Bucaq kene zapt etildi. Bu sefer o moldova akimi Ulu Stefannıñ eline tüşe. Daa eki yıldan ise bu topraqlar tatarlarnıñ, daa doğrusu noğaylarnıñ olacaq. Mında 30 000-den ziyade noğay qorantası qonıp yerleşti. Bucaq adını Dnestr limanı rayonında yerleşken Bucaq mesken yerinden aldılar. Şeerniñ adı türkçe bucaq- köşe sözünden kelgeni tahmin etile. Aynı bu şeer bir qaç vaqıtqa bu vilãyetiniñ paytahtı ola.
Eñ başından Bucaqta eki nufuzlu sülãle ayırılıp tura. Bular Oraq- oğlu ve Orumget??? Oglu. Bu sülãlelerniñ yolbaşçıları qırım hanına tabi ola ediler ve kerek olğanda 30 biñen 56 biñge qadar asker toplay bile ediler. Bu askerler tek cesürliginen degil de, serbestseverlik ve ateşli tabiatlarınen ayırıla ediler. Bucaq askerleri ayrı bir ürmet ve imtiyazlar qazanğan ediler. Birazdan Bucaq noğaylardan büyük qısmı hannıñ şahsiy ordusı- qapı-quluna kire ediler.
Soñ zamanlarda Şagin Giray hannıñ akimiyet başında olğan soñ yılları bender paşası osman sultannıñ razılığınen han tarafından Bucaqta tayin etilgen memurlarını tahttan almaq içün elinden kelgenini yapmağa ğayret etti ve Bucaqnı Osman imperiyasınıñ tabiyligine kirsetmege tırıştı. Amma osman akimiyeti serbestsever bucaqlılarnı özlerine tabi etip olamadı. Bucaqlılar Şagin Geraynı han olaraq körmege ümüt ete ediler.
Seyahatçılarnıñ teessuratlarına köre, noğay tatarları merhametli, musafirçen, cesür ve aqiqatseverlerdir. Turmuşta, ürf adetleri, til ve dininen başqa noğaylarnen oşaylar. Olar Divan terkibine kirgen murzalar ve beylerine tabi olalar. Hanlığınıñ diger noğay regionlarında kibi qırım hanı mında öz tuvğanlarından seraskerni tayin ete edi. Şusı da meraqlı ki, aynı Bucaqta Kauşan ve Bender şeerlerinde qırım akimniñ valiligi yerleşe edi.
Adları keçken şeerlerden ğayrı mında diger şeerler de gürleşe ve inkişaf ete ediler: Bucaq, Tatarbunarı(Kogılnik özeni yalısında), Aqkerman port şeeri(şimdiki Belgorod-Dneprosvskiy), Tobak (Yalpuş gölü yanında şeer). Bu şeer qarşısında qıpçaqlar zamanında Tint şeeri tura edi, amma o osmanlar tarafından virane etilgen edi.Kuban
Eñ meraqlı tarihiy regionlarından biri qırımtatar devletiniñ şarq tarafındaki topraqlar sayılır. Bu şimdiki Şimal Kavkaznıñ qısmıdır.
Mında yaşağan noğaylarğa kuban, ya da küçük noğaylar dey ediler. Şusı meraqlı ki, olardan ğayrı mında hanlıqqa tabi olğan çerkes ve adıglar yaşay ediler.
Qırım hanlığı devrinde kuban tatarlarnıñ topraqları ğarpta Şarq Noğaynen (cambuluqlarnıñ topraqları), cenüpte ve şarqta Kavkaznen, şimalde ise XVIII asırdan başlap Rusiyenen sıñırlana edi.
Bu yerler özgün tabiatınen ayırıla edi.Şimal ve merkeziy qısımlar Şarq Noğay topraqlarınen oşasa, Azaq deñiziniñ yalısına yaqın yerler bataqlı edi, devamında ise, yani o vaqıtlarda Kefin boğazı olaraq belli olğan şimdiki Keriç boğazına yaqın yalı dağlı edi. Kuban noğayları suv yetişmemezligini duymay ediler. Mındaki topraqlar bereketli edi. Bu yerlerde çeşit faydalı otlar öse edi. Kavkaz sıñırlarına yaqın topraqlar ise misalsiz dülberligi ve zenginliginen celp ete ediler. Mında dağlıq başlay edi, vadiyler bayırlar, dağ ve ormanlarnen deñişe ediler. Bu topraqlarda çeşit, şu cümleden meyva terekleri yahşı öse edi.
Qadimiy devirlerde Kuban ve Taman yarımadanıñ territoriyasında skif, sarmat, alan, sind, yas ve diger qabileler yaşay edi. Olar diger yañı etnoslarnen qarışa ediler, bazıları ise qarışmayım yañılarnen birlikte yaşamağa devam ete ediler. Vaqıtnen mında ellin koloniyası meydanğa ketirildi. VI asırnıñ birinci yarısında Don ve Kuban özenlerniñ başlarında ticaret merkez ve şeerleri ösip çıqtı. Olardan eñ belli Tanais, Fanagoriya, Germonassa sayılır. Şeerler boş yerde degil de sarmat ve sindlerniñ köylerinden ösip çıqa ediler. Soñra gür zengin mustemlekeler küçlü Bospor çarlığınıñ terkibine kirdiler. Mezkür çarlığınıñ merkezi ise Pantikapey sayıla edi. Mında ise öz vaqıtlarında gunn, bulğar, avarlar kele edi, 679 senesi ise bu topraqlar Hazar Kaganatnıñ terkibine kirdiler.
Hazar devirniñ başında Kubanda yunan şeerleri de bar edi ve bu vaqıtta ilk sefer Tomi(Taman) şeeri añıla. Kaganat bir çoq vaqıt devamında ileri ketken qocaman bir devlet edi. Hazar devleti yıqılğan soñ Kubannıñ şimal-şarq qısmı qıpçaqlarnıñ tesiri altına tüştiler. Bu vaqıttan başlap, yañı şeerle peyda ola, olardan birisi Tana(Azov) şeeridir. Adı keçken Tomi şeeri ise Matrig dep adlandırıldı.
Altınordu devrinde Kuban Cuçi ulusınıñ terkibine kirdi. Amma şunı da qayd etmeli ki, orman ve dağlarda yaşağan halqlar Saray taraftan tayin etilgen yolbaşçılarğa öyle de tabi olunmadılar.
Qırım hanlığı tesis etilgen vaqıttan berli Taman yarımada ve Kuban topraqları yañı devletniñ terkibine kirdiler, çünki bu territoriyada ekseriyetnen dağlarda yaşağan çerkes ve adıglarnen birlikte noğaylar da yaşay ediler. Aynı olarnıñ bey ve mırzaları Giraylar sülãlesine qoltuttılar, çünki onıñ temsilleri ulu Çizginhannıñ virasçıları ediler. Olarnen beraber de qırım hanı ve adıglarnıñ akimini tanıdılar.
Qırım hanlığı teşkil olunmasınıñ ilk yıllarından başlap onıñ dünya siyasiy haritadan yoq olunmasına qadar(1783) bu topraqlar azamatlı qırımtatar devletiniñ topraqları edi. Mında öz peyda oluv tarihıne köre ve etnik aitligine köre farqlı halqlar birlikte yaşay ediler. Amma olarnıñ belli bir devirde bir ecdatları olğanını da qayd etmeli- skifler, sarmat, alan, got, roksolanlar ve digerleri. Noğaylar bey ve mırzalarına, çerkesler ise kinazlarına tabi oluna ediler. Bazı menbalarğa köre, noğaylar ve çerkesler arasında daimiy cenkler kete edi. Bu bile qabartırılğan malümatlardır. Elbette tartışmalar olğandır, amma cenkler aqqında laf yürsetmege sıra kelmey. Mına kalmıklarnen ise noğaylar daima cenkleşkeni doğru.
Kubande yaşağan tatarlar öz ara küçük ve qara tatar ve kubanlılarğa bölüne ediler. Olar sülãleler ve yaşağan yerlerine köre de ayırıla ediler. Olardan eñ belli olğanlar: Kazay-aul, Narus-aul. Bu eki sülãleler hanlıqnıñ soñ yıllarında 10 000-den ziyade qorantadan ibaret ediler.
Kuban tatarlarnıñ aşayış tarzı, tış körünişi, adetler, din, turmuş eşyaları diger noğaylardan aman -aman farq etmedi demek mümkün. Azaqyanı çöllerniñ sakinleri ekseriyetnen tarı saça ediler, ayvanasravcılıq, ayrıca da qoy ve atlarnı baqa ediler. Kumıs ve buza- esas milliy içimliklerdir. Asılında çerkesler de kumıs ve buza içe ediler. Belli olğanı kibi, çerkesler Giraylar sülãlesiniñ bir çoq hanzadelerine atalıq yapqan ediler.
Şunı da qayd etmeli ki, Qırım hanlığı territoriyasında , daa doğrusı kuban tatarlarnıñ topraqlarında 1708 senesinden başlap mında Dondan qaçıp kelgen kazak-nekrasovlılar yerleşken ediler. Olar I Pötr tarafından kösterilgen eziyetlerine qarşı olğan ediler ve han memuriyeti olarğa Kubanda yerleşmege izin bergen edi. Vaqıtnen olar mında Nekrasov şeerini qurdılar.
Qırım hanlğı zamanında Kumanda Taman kibi şeerler ösip çıqqan edi. Bu şeerde em noğaylar em de çerkesler ayşa ediler. Taman deñiz yalısında yerleşip port şeeri sayıla edi. Sakinleri ticaretnen oğraşa ediler. Yalıda bütün istegenlerni Qırım yarımadasına ve artqa alıp ketirgen gemiler tura ediler. Tamandan şimal-şarq tarafında Temruk şeerçigi yerleşe edi. Onı çerkesler altın ordu devrinde tesis etken ediler. Bir vaqıtları zengin ve büyük Fanagoriya şeeri olğan yerde noğaylar Qızıl-Taş şeerini qurdılar. Tamandan şimal tarafta Açuk adasında aynı adını taşığan Açuk qalesi yerleşe. Azaq deñizi yanında Aktar şeerçigi bar edi. Kuban özenniñ baş yeñinde Kermençik, ya da Qurman şeeri yerleşe edi. XIV asırda bu yerlerde eñ belli şeer sayıla edi. Kopıl, ya da Kapıl şeeri şarqta yerleşip kuban seraskerniñ valiligi sayıla edi. O evelden aynı adını taşığan amma soñra Eski Kopıl dep adlandırılğan şeerniñ yanında yerleşe edi. Regionnıñ şarq tarafından Belede-Köy şeeri tura edi. Bütün bu şeerler qırım hanınıñ mülkünde edi. Laba özeni yanında ise Besslini, ya da Beslen çerkes şeeri yerleşe edi. 1758 senesinden başlap o kabardin kinazı Arslambekniñ eline tüşken edi. Dağlarda bir qaç çerkes kermenleri bar edi, olardan birisi Gebogucak.
Böyle etip, Qırım hanlığınıñ olduqça keniş territoriyası ep ilerivley ve gürleşe edi. Şunı da qayd etmeli ki, hanlıq sıñırları bir vaqıt tam belgilenilmey edi. Meselã, Şarq Noğayda yediçkülliler Dnepr sıñırlarından keçe ve o topraqlarnı de özüñki dep saya ediler. Azamatlı cenübiy Qırım qomşunı er kes tanıy, ürmet ete, ondan qorqa edi.Gulnara Abdulayeva30th June 2013, Unknown tarafından yayınlandı 0 Yorum ekle - Jun30Tatarbunarı – noğay tarihınıñ unutılğan saifeleriTatarbunarı – noğay tarihınıñ unutılğan saifeleriKırım edebi lehçesi ile yazılmış bir yazı Avdet gazetesindenZemaneviy Odessa vilâyetiniñ territoriyası bir vaqıtları Bucak adını taşıp, Qırım hanlığınıñ terkibine kirgenini az kim tasavur ete bile. Onıñ yekâne sakinleri qırımtatarlar edi, bu regionda bucak noğayları dep belli ediler. Amma bugün yerli sakinlerni tek saqlanılğan toponimler añdıra. Künlerimizge yetken böyle toponimlerden biri şeerniñ birinci adı – Tatarbunarı. Şimdi bu şeerniñ ealisi çoq milletli, amma onı tesis etken eali anda endi yoq.Büyük Bucak regionı Dnestr ve Tuna özenleri arasında yerleşip, Qırım hanlığınıñ qısmı edi. Bu yerde orman, dağ olmayıp, tüzlük edi. Amma pek bereketli topraq yerli sakinler – bucak noğaylarına boğdaynı bol-bol östürmege bere edi. Tek sıcaq aylarda suv qıtlığı ola edi. Eñ büyük özen Kogılnik bile qurup qala edi. Daa çoq suv almaq içün, noğaylar özenniñ sağ yalısında, onıñ Sasık limanına tüşken yeri yanında quyular qazmağa başladılar. Bu, adet oldı. Ve, ebet, bu adet olacaq şeeriniñ adında aks olunı. “Tatar quyusı” – Tatarbunarı şeeriniñ adı öyle tercime etile.
Ğaliba, quyu qazmaq adetini noğaylar nesilden nesilge keçire ediler, öyle etip, endi XVIII asırda Bucaknıñ statistic tasvirinde qayd etile edi ki, “bu yerde çoq çeşmeler bar”.Oñaytlı yerleşüvine baqmadan, şeer iç bir vaqıt Qırım hanlarınıñ rezedentsiyası olmağan edi, meselâ, Kauşanı kibi, ya da Dnestr limanındaki aynı adlı Bucak şeeri kibi, paytaht da olmağan edi, amma iç bir vaqıt diqqatsız qalmağan edi.
Ebet, Tatarbunarı şeeri, başqa şeerler kibi, boş yerde peyda olğan edi. Bu topraqnı adamlar çoqtan berli begene ediler. Arheologlar bu yerde tunç devri mezarlarnı tapqan ediler. Soñra bu yerde skif qabileleri izlerini qaldırğan ediler. XI asırnıñ ortalarından ise zemaneviy şeerniñ yerinde qıpçaq vaqıtlarına ait birinci qale peyda olğan edi. Qadimiy qale XVIII asırnıñ başında daa çoq kinaz Dmitriy Kantemir adı belli olğan Küçük-Kan-Temir-oglu tarafından añıla edi.
Bu yedde tek suv qıtlığı meselesi degil de, başqaları da bar edi. Orman olmağanı sebebinden becerikli noğaylar Bucak sıñırları yanında, Kigiç ormanında yaşağan moldav qabilelerinden biri – kodrânlar ile añlaşma tizmege mecbur ediler, oña köre kodrânlar er yıl tatarlarğa ormandan belli miqdarda ağaç ketirmek kerek ediler.
Şeerniñ özü bayırda qurulmağa başladı. Ğaliba, bu yerde birinci qale qoyuldı. Nasıl olğanı aqqında malümat saqlanılmadı. Amma belli ki, 1646 senesi o, şeerniñ gubernatorı Kenan paşa tarafından ğayrıdan qurulğan edi. Tamam bu yañı körünişini 1656-1666 seneleri Qara deñiz yalısında bulunğan belli osmanlı seyahatçı Evliya Çelebi köre. Onıñ sözlerine köre, bu tsitadel dörtköşeli olıp, köşelerinde qulleler bar edi. Qaleniñ içinde cami, arbiy garnizon, boğday anbarı bar edi. Qale divarları artında ise şeer ealisi yaşay edi. Çelebi eki yüzden ziyade ev, musafirhane ve bir ammam aqqında ayta. Daa qayd ete ki, şeer yanında bağ ve bağçalar bar edi.
Tarihında birinci vaqialar olıp keçmegence, şeer öz ayatınen yaşamağa devam ete edi, öz sıñırlarını kenişlete edi, eali sayısı arta edi.
1768 senesi başlanğan rus-türk cenki vaqtında, 1770 senesi 22 sentâbr künü Tatarbunar qale-şeeri Födor Denisov yolbaşçılığında olğan rus ordusı tarafından zapt etildi. Amma dört yıldan soñ, 1774 senesi Küçük-Kaynacir añlaşması imzalanğanından soñ, şeer Qırım hanına qaytarıldı.
1783 senesi qırımtatar devletçiligi yıqılğan soñ, Tatarbunarı ve umumen bütün Bucak nevbetteki kere sarsıtıldı. Endi Rusiye maqsadlı etip, noğaylarnı tuvğan çöllerinden çıqarmağa tırışa edi. O senelerniñ halqara qanunlarını körmemezlikke alıp, uquq tarafından topraqqa aqqı olmadan, noğay topraqlarını şübeli dvorânlıqqa berdi. Olar ise, öz nevbetinde, azatlıqsever halqtan vergi alıp, olarğa tabi olğan insanlarğa kibi davrana ediler. Noğaylar buna razı olamay ediler. İlk kere bucaklar 1784 senesi şeerden çıqqan ediler. Amma Tatarbunarı daa noğay şeeri edi, amma 1807 senesi sentâbrde onıñ ealisi, dunay kazaklarnıñ kelgenlerine baqmadan, artmadı. Zaporojye Seçi endi yoq edi, amma Rusiye ükümeti olarğa “tatar ordularında” yerleşmege izin berdi. 1812 senesi Buharest traktatına köre, şeer Bessarabiya terkibinde Rusiye terkibine kire.
XIX asırnıñ başında tek bucak tatarları degil, qaçaq ukrain köylüleri, askerler, kazaklar yaşay ediler. Vaqıt keçkeninen şeerge farqlı etnik gruppalarnıñ temsilcilerini mahsus yerleştirip, yerli ealini sıqıştıra ediler. Böyle etip, 1816 senesi Tatarbunarıda daima 365 insan yaşağan olsa edi, eki yıldan soñ, 1818 senesi sakinler sayısı 901’ge qadar arttı. Bunınen beraber çoq ailelerniñ taştan qurulğan evleri endi bar edi. Başqaları ev qura ediler. Qurcılıqta ise saqlanılğan qaleniñ taşlarını qullana ediler… Yani kelmeşekler endi yaşacaq yerleriniñ medeniy asabalığını tüşünmeyip, qırımtatar qurucılıqlarınıñ qalıntılarını 1916 senesine endi yoq etken ediler. Tek qadimiy şarq qullesini qaldırğan ediler, soñ onı suv degirmeni yapqan ediler.
Soñki qırımtatarlar tuvğan şeerinden 1853-1856 seneleri Qırım cenki vaqtında çıqıp, yaqın olğan Osmanlı imperatorlığına, ileride Romaniya olacaq yerlerge köçken ediler. Vatanını terk etip olamağanlar yerli ealinen qarışıp kettiler. Gulnara ABDULAYEVA
Category: 2013