Kazaklar hakkında bir mesel/e/bahis/hatıralar
qazaq khalqınıng qaryaları:
– biz uhş khannıng balasımız, – desip soyleydi. – seyilkhan, cayılkhan, elkhan.
Seyilkhannan – segiz arıs turikpen,
cayılkhannan – mayqı.
Mayqıdan twgan: ozbek ylan sıban.
Ozbekting uş balası bar: ulkeni – mıng, ortanşısı – cuz, kencesining atı – qırıq deydi.
Sıbannan: qazaq pen sozaq.
Sozaq balası – qaraqalpaq.
Qazaq balaları: aqarıs, canarıs, bekaris.
Uş cuzdıng balası: “qazaqtıng atası – osı uşew eken”, – dep aytısadı.
Elkhanning balaları – qundiger (qondiger) curtı.
“ol qayda?” deseng, khalyfa qolastında “qundigerding awır qolı dep aytılatugın burıngınıng sozı bar emes pe?!” – deydi.
turikpen degenning mahnisi – qundiger curtınıng awıp ketkenin de, munda qalgandıgı uşın mangayındagı sart-sawan: “turki munda. Dep turkilerden qalganlar” – dep, sonan “turikpen” atanıp ketken” – desedi.
“mal – arıstannıng awzında, turikpenning tubinde”, – dep aytılatugınlıgı: turikpenning cigitleri asa er, mıqtı bolıp, basqa curtqa mal singirtpese kerek.
Sol sebepten: “turikpenning tubinde” dep soylenetugini sol”, – deydi.
bizding qazaq curtınıng qaryaları turikpen curtınan şıqqan: “korugli”, “khamdibek”, “cusipbek” dastandarın ozge khykayalardan cılı korip, can tartıp: “ozımızdıng twısqanımız goy!” – desip otıradı.
Turki curtınan bır anggime aytsang: “ol carıqtıqtar da aqsuyegimiz goy! Bız solardıng adasıp qalgan azgınımız goy! Bızdıng caqın bawırlarımız solar goy!” – dep otıradı.
Sol uşın khalyfa curtınıng musapirlerin asa sıylap, qadirlep kutedi.
Onan song qazaq sozinde cawlasqan, atısqan, şabısqan anggime bolsa, qirgizbenen, qalmaqpenen bola beredi.
Sonan oylaymın: “qırgız, qazaq atı uyqas bolsa da, zatı basqalıgı bar-aw!” – dep.
Eş anggimede aytılmaydı: “turikpen men qazaq caw boldı!” dep; ne “nogay men qazaq sonday oştes boldı!” – dep.
cane qazaq curtı eskiden bır soz soylense: “burıngı nogay, qazaq zamanında desip keledi.
“bul nogay, qazaq demekting manısı nemene?” – dep qaryalardan surasaq:
“nogay, qazaq awelinde bır tuqımdas bolgan” – deydi.
Sol qazaqpen tuqımı birge bolgan nogaylar:
“qızlar nogayı”,
“qundıraw nogayı”,
“aştarkhan nogayı”,
“qara nogay”,
“qırım nogayı”,
“ormambet khannıng curtı” – qadymnen kele catqan nogaylar – osılar!” – deydi.
onan song: “mınaw edil, cayıq qasında: “şwaş, şermiş, armuqsa”, “koşer awılı”, “meşer awılı” degender bular – tatar. “tatar, qolına daneme tuspese, birnarseni satar!” degen sozden qaşıp: “bız de nogaymız!” – desip keledi. Olardıng “nogaymız!” demegi: “zikiralşi luqwgafy sakhıpta gyra bıtırıq al-mişekle” – deydi.
ceti atanıng ulı nogay bar.
Olar qazaqpen tubı birge tuqımdas, barı bır atadan taralgan.
Qıpşaq ta toqsan eki bawlı el bolgan. “curt curt bolganda, qıpşaqtan kop, munan dawletti, zor bolgan curt coq!” – desip keledi.
Bul edil, cayıq – qıpşaqtıng qonısı. “edil degen bay eken, cayıq degen mergen eken. Ekewi agalı-ınılı bır twısqan kisi eken”.
bul kunde sol qıpşaqtıng kop curtı qoqan caqta. Bir az ganası ahr cerde kirme bolıp cur. Cayıqtıng koşpeli dunyeden kez bolıp, algan qızınan “qulan calgız” twıp, burıngılardıng: “qulan calgız, quday calgız” – dep soylengen sozinen bilinip tur.
“gybratnama” (birinşi nusqa)
yapırmay, kessem be eken men tilimdi,
uyrendim qaydan oner kop bilimdi?!
otkizdim qasiret pen qapaliqta (khapalıqta)
qızıqtı oynap-kuler mezgilimdi.
catpadim sw tubinde sadap bolip,
kuninde şıqpas pa edim durge tolıp.
baygızday tas castanıp, tawda catpay,
sıqıldı boldım qarga: uşıp, qonıp.
boldım goy onerimdi tawisqanday,
mert boldım – ayga şawıp arıslanday (arıstanday).
sungqarday byik şıngdı meken qılmay,
şıqılıqtap kozge tustım sawisqanday.
soylewden tıyılmagan qızıl tılım,
ottıng be zarlanwmen qayran kunim?!
“tulkining qızıldıgı ozine sor”, –
bolganday boldıng magan oner-bilim.
işim – ot, sırtım – calın: qaynaganım,
buyırgan, cutqan kuman, şaynaganım.
canıma tınıştıgı coq, ozime – qas:
bulbulday cagıp curtqa sayraganım!
sayrawga darmenim coq, turmın qacıp,
uzın tun uyqı kormey curmın azıp.
“lışpırt apte” – dep aytqan khadys,
men curmın qutıla almay, tilden cazıp.
aynaldım bolıp bult byik tawga,
ılındım bolıp şortan – cibek awga.
tılı coq kop mılqawlar tınış catır goy,
qızıl tıl, sen basımdı saldıng dawga.
aqıldı awzın cawıp, dılın aşqan,
bul kunde gaqıl, bılım bizden qaşqan.
işine aqımaqlıqtan sıygıza almay,
altındı pulın bermey, cerge şaşqan.
catqanmen altın cerde kir bolmaydı,
cay tas pen durdıng qunı bır bolmaydı.
cangbırı abrakhmet cawganmenen,
sadapqa togilmese, dur bolmaydı.
cangbırı abrakhmet nur boladi,
cawganmen basqa cayga qor (khor) boladı.
cılanga -w, araga – bal, tasqa qına,
tamganı qara cerge sor boladi.
tikenge tamıp ketse, gul boladi,
kozsizge – koz, tilsizge – tıl boladi.
cawganmen tawga-tasqa paydası coq,
say-saydan agıp darya sel boladı.
galamga abrakhmet nurın şaşar,
“ustım sw boladı” – dep, nadan qaşar.
“bır tamşı sonan magan bola ma?!”-dep,
daryada catıp sadap awzın aşar.
bulttay cawatugın mening ozim,
kokiregim – qan, caspenen tolgan kozim.
cangbirding abrakhmet tamşısınday,
galamga dastan qılıp aytqan sozım.
boragan qarday bolıp burqıradım,
calgannan swıp kongilim, toqıradım.
boyıma altınımdı saqtay almay,
bolmagan munimenen eş muradım.
bul kunde altın azıp, cez bolipti,
dunyede caqsı-caman soz bolipti.
gul izdep gulstanda curgen bulbul,
bır kuni qarşıgaga kez bolıptı.
suraptı qarşıgadan sonda bulbul:
– calganda ıntızarım – bır qızıl gul!
qarşiga, sen de qussıng, men de quspın,
aqılıng sening menen emes qoy mol!
bekterding ong qolında turagingiz,
erttewli kunde cuyrik piragingiz.
kekilikting myı menen curegin cep,
tabilgan arbır qustan muradıngız.
tatysıng qımbat baga, adıl pulga,
curesing patşalarmen şıgıp colga.
cazım bop, cazatayım tusseng qolga,
tusirmey ap ketedi qoldan-qolga.
otkizdim men ahr tundı sayrawmenen,
basimdi tikenekke baylawmenen.
“korem,-dep, qızıl gulding aşılganın!”
uzın tun zıgırlanım qaynawmenen.
qizil gul men uyıqtamay, aşilmaydi,
kozimşe, awzı aşılıp, şaşılmaydı.
oyansam, uyıqtap ketip, aşiladi,
qasiretim, bir kore almay, basılmaydı.
zarlaymın uzın tunı: “korermin!”-dep,
kore almay aşılganın, qasiretim kop.
gumirimda bır aşılgan waqıtın kormey,
baramin bul calgannan wayım cep.
gul uşın, tiken boldı, catqan cerim,
baradi bır aşılmay işki kirim.
zarigip bu qaygıdan qanglar cutıp,
tarqamay bu calgannan ketken şerim.
qarşiga keldi sonda caqindasip,
bulbulmen soyleskeli cawaptasıp:
– qussıng da sen bır aqımaq, aqılıng coq,
bır gulge paydası coq bolgan gaşıq.
sayraysıng tunı boyı awız cappay,
qonasıng sabırsızdan arbır şaqqa-ay!
cetpesten bır muratqa mıng soyleysing,
sol uşın qalıp tursıng murat tappay!
awzıngdı, aqılıng bolsa, cabar eding,
undemey sabır qılıp bagar eding.
tili coq men sıqıldı mılqaw bolsang,
bır kunde mıng murattı tabar eding.
bolasing sen aqıldı menen qaytıp,
zarıqtıng bır gul uşın capa tartıp?!
bır kunde mıng muratım bolar khasıl,
adamga undemeymin bırın aytıp.
– qarşıga, munı aytqan – sen bır ersing,
muratin ar pendening tangırım bersin.
tabarim mılqaw bolıp, murat bolsa,
bolmagan khasıl murat kete bersin.
murningdi şoşaytasıng maqtaganga,
curwşı eng kelemec bop kop taganga.
qolında koringenning bolıp tuhtqin,
mahz bolıp curıpsıng de, saqtaganga.
bermeydi sagan etti qanimenen,
bir qustıng toyattatar sanimenen.
ozingdi erteden-keş aşıqtırar,
“alsın, – dep, qus korinse, canimenen!”
bir urttam qan işesing, bir qus alsang,
sen – aqımaq: tamaq uşın bolgan sarsang.
arbakeş sarttarga qul bolganşa,
onan da caqsı emes pe, olıp qalsang?!
caratqan bır qudayga ceter zatım,
zarlangan uzın tunde minacatim.
bitpese, bır muratım, ketsin, barsın,
galamga dastan bolgan “bulbul” atım.
muratım bitpese de, kongilime toq,
qarga men sendey qanggıp cemeymin boq.
“şirkinning qarşıgaday sayrawın-ay!” –
dep aytqan bır qazaqtı estigem coq.
qus bolsang, bozbalalar, bulbulday bol!
tabılar izdegenge bır qızıl gul!
et uhşin bir-eki eli torga tusken,
til alsang, bola korme qarşıga sol!