NUĞAY TATARLARI ÍZÍNNEN…
 Tatarstannıñ xezírgí Elmet, Líninŭgŭrsk tǚbeklerínde zamanında nuğay kabilelerí küçíp yǚrgen.
(Tataristanın şimdiki Elmet, Lininugursk taraflarında zamanında nogay kabileleri göçüp yürümüş)
Eytik, bügíngígí Bǚgílme şeherí tiresínde elí XVIII gasır başında da (yegni bu yaklarda utrak tŭrmışlı awıllar peyda bulğançı) Mǚftiyeri kabilesíníñ 30 tirme hem kǚymelí arbadan tŭrğan Karabayık ıruwı küçíp yǚrgení bilgílí.
 (Bugünkü Bügilme şehri çevresinde 18. asır başındada – yani bu taraflarda yerleşik köyler oluşuncaya kadar – Müftiyeri kabilesinin 30 çadır ve otavlı arabaları ile Karabayık sülalesinin göçüp yürüdüğü biliniyor)
Lekin zamanında, Altın Urda tarkalğannan sŭñ, gayat zur kǚçke iye bulıp alğan küçme nuğay tatarları üzlerínnen bír íz de kaldırmadımı iken? (Ancak Altınorda dağıldıktan sonra büyük ölçüde göçmen hayatı yaşayan göçebe Nogay tatarları kendilerinden bir bırakmamışmıdır?)
Damir efendí İsxakŭw fikírínçe, Kǚnbatış Başkŭrtstan hem Kǚnçığış Tatarstanda yeşewçí küp kíne milletteşleríbízníñ tamırları nek míne şul kabilelerge barıp tŭtaşa da indí.
(Damir efendi İshakovun düşüncesine göre batı başkurdistan ile Tataristanın doğusunda yaşayan bir çok ırkdaşımızın kökleri yine o (Nogay) kabilelerine ulaşıyor)
 Babalar     Başkŭrt digennen, bu tuğannarıbız üzlerín şul uk Nuğay urdası kabilelerínnen ayırırğa tırışsa da, nuğaylarnıñ tarixın bik tílep üzleştíre. Eytik, şul uk “Yurmatı şeceresí”n alıyk. Alda eytken başwatkıç ta nek şul şecerege beylí.
(Başkurtlar bu akrabalarımız kendilerini Nogay ordası kabilelerinden ne kadar ayırmaya çalışsalarda, kendilerini Nogayların tarihi ile özdeleştiriyorlar, Örneğin, Yurmatı şeceresini alacak olursak önce dediklerimizde bu şecereye bağlı)
    Şecere tíkstın başkŭrt galimí R.Ğ.Kuzííw Kuwyırğazı rayŭnında tabıp, “Başkirskií şíjírí” kitabına kírtken. Bu istelík 1960 íllardan birlí fenni eyleníşte yǚri hem anda taswirlanğan xellerní başkŭrt gíl üz yağına gına awdara. Lekin şecere şul uk garep yazuwında tatar tílínde icat itílgen (mŭnısı Marsíl ağa Exmetcanŭw süzlerí).
    Şecereníñ başında uk yurmatılarnıñ kím ikení açık yazılğan. “Bŭrın zamanda bu yirde nugay irdi. Zey, Sişme digen yirlerde her tarafdan küçüb yǚriler irdi”.
(Şecerenin başında Yurmatıların kim oldukları açıkça yazılmış, “Eski zamanlarda bu yerler Nogaylarındı, Zey, Şişme denilen yerlerde her tarafta göçüp yaşıyorlar idi.)
Ehe, sŭñ, nek bízníñ yaklar iç bu. E kaysı wakıt sŭñ bu? Şecerede mŭña da işare bar: “Ul zamanda Amet-Xemet” digen xannıñ kul astında tŭrdılar. Uluk zamanda Canibek xan isen Aksak Timír xan idi. Büler yŭrtka ŭluğ bǚlgínlík buldı”. Amet-Xemet (kaybír çığanaklarda Samat) xannıñ nek míne Aksak Timír çŭrında Bilerde xan bulıp tŭrğanı başka çığanaklarda da bar. Damir efendí İsxakŭw “Yuğŭ-wŭstŭk Tatarstana: prŭblímı izuçíniye ítniçískŭy istŭrii XIV-XVII ww” mekalesínde, M.A.Ğŭsmanŭwnıñ “Defterí – Çıñğızname”degí “Baraj xalkı” tarixın tikşírüleríne tayanıp, elígí çığanaklarnıñ awazdaş buluwın eyte. Bu – XV gasır azağı, yegni 1395, Timír bílen Tuktamışnıñ Kŭndırça buwyındağı (Biler de, Zey-Şuşma bassíynı da mŭnnan yırak tügíl) ŭrışları çŭrı. Tağın bír kızık xel: “Yurmatı şece­resí”nde de, “Defterí – Çıñğızname”de de xalıknıñ zur yılan yeki ajdaha bílen suğışuwı da kürsetíle. Ul ajdaha da “baraj” isímlí bulğan, imíş…
    Yaxşı, yurmatılarnıñ XIV gasır azağında Zey-Şuşma aralığında yeşegení añlaşıldı. Tŭra-bara kay yaklarğa kittíler iken sŭñ alar? Şecerede bu turıda ap-açık yazılğan: “Bíraz kíşíler ilen kaçıp Ŭluğ İdílníñ arı yağına çıktılar hem yŭrt urını kazıdılar” (M.Exmetcanŭw: “Nuğay urdası”. 2002. 80-81 bit). (Güzel, yurmatıların 14. asırda Zey-Şuşma arasında yaşadığı anlaşıldı, dura kalka ne taraflara gitmişler sonra onlar? Şecerede bunun hakkında da apaçık yazılmış, “Bir kısmı İdilin arka tarafına çıktılar ve kendilerine yurt yeri oluşturdular)
Bu tirede Ŭluğ İdíl dip atalırlık bír gíne ílga bar, ul – Kama ílgası. Xezírgí Kamanıñ, Agıydíl tamağınnan alğı ǚlíşí ílík İdíl dip atalğanı bilgílí fakt. Xeír, bügíngí İdíl Zey-Şuşmadan yırak ta bit. Annan sŭñ “Kara Ílga digen sişme buwyında kundılar. Xan eydí, bír xel buldı, mŭnda bír kawyım ülíkler bar, imíş… bu ülíklerde bír gaziz bulğay, kabírní açığız didi irse hem şul segat karadılar. Bír ziyerat taşı kürdiler. Taşka yazılmış – Çülke ata, diyíb. Şul wakıtta tarix sigíz yǚz de 50 bír de idí… (Kuzííw kitabında bu data 811 íl dip kitíríle. Mŭnısı XV yǚzníñ bírínçí yartısı) …hem karasalar, kabírní kirbíç bílen eylendírgen, emma gaceb, kara başlı (çeçlí) kızıyl yǚzlí bír yígít tírík tik yatur…”     Marsíl ağa Exmetcanŭw kabírní, lexítní kirpíç bílen eylendírü tatarlarğa gına xas di…
    Çülke ata – Zǚlke ata     Zǚlke ata bílen Çülke atanıñ bír ük kíşí ikenín miña Marsíl abıy Exmetcanŭw eyttí. Dǚrís, ul Zǚlke ata (Çülke ata) kabírí Elki tǚbegíndegí Çallı awılı yanında di. Anı XVIII gasır başlarında yeşegen İdris Xafiznıñ (Xelfe babay) atası Zǚlmǚxemmet bílen teñgelleştíre. Zǚlmǚxemmet üzí ise XVI gasır başında yeşegen Bŭğdan Çíşínííw isímlí mŭrza ulı, di Marsíl ağa. Bŭğdannıñ utarı ise xezírgí Tebírdí Çallısı (Balık Bistesí rayŭnı) tiresínde bulğan. Şunısı kızık: Zǚlmǚxemmet ulı İdris te nek míne Tebírdí Çallısı yanında kümílgen…
    Kızık kına nerse kilíp çığa kíbík. Zǚlke ata (ata, xekim dip sufıy şeíxlerín atağannar) nek míne Çallı beklígí, xanlığı bílen nık beylengen. Atasınıñ utarı biríde, malayı şuşında cirlengen, mŭnnan yırak bulmağan Nırsı, Miretek (tǚp isímí Biçír) awılları xalkı anıñ kabírín ziyerat kıla… “Yurmatı şeceresí”nde de ul iske alına. E kabírí Elki rayŭnında?! Kama aryağınıñ kǚnbatışındağı bügíngí tatar awıllarınıñ XVII-XVIII gasırlarda nigízlengení de bilgílí bit (R.Ğ.Nasıyrŭw “Sílskŭyı rassílínií”). Alay diseñ, Elki yaklarında da Altın Urda çŭrına karağan kabír taşları bar…
    Ízler     Yuk, bu tabışmaknıñ çişílíşí bulırğa tiíş. Tukta, yañabaştan ütíp karıyk elí. “Yurmatı şeceresí” hem “Baraj xalkı”nda yazılğan Zey, Şuşma buwyında niler kalgan iken sŭñ? Kǚzge taba Elmet rayŭnınıñ Tüben Abdul awılına barıp çıktım. Tüben Abdul Ílxŭwŭy awılı bílen kuşılğan diyerlík. Şuşma buwyı. İñ kızığı – Ílxŭwŭynıñ ílíkkí isímí Bağraj. Tatarçalaştırsañ, Baraj tügílmí sŭñ bu?! Yarar, Tüben Abdul cirlí munitsipal idaresí başlığı Rinat efendí hem cirlí muzíy diríktŭrı Xediçe apa bílen kittík ízleníp. Miní bu yakka nek míne Bağraj ataması kızıktırıp kitírdí. Bírínçíden, awıllar yanında gına bŭrınğı babalarıbızğa kağılışlı balbal títrendírdí. Awılda yatkan taş sın yanına, baksañ, elí de kileler, tílekler tíliler hem wak akça ırğıtıp kiteler iken. Mŭnısı – bír şiksíz küçme babalar istelígí. Ul awıldan şaktıy çitte. Şuşı tirede ük Şuşma buwyında XIV-XV gasırlarğa karağan bŭrınğı zirat. Ziratta 5-6 taş. Cirlí xalık anı “İzgíler ziratı” di hem kayçandır mŭnda Ubır digen awıl bulğan di. E taşlarda – tamğalar. İskí ziratta gına tügíl, Bağryaj-Ílxŭwŭnıñ xezírgí ziratındağı kabír taşlarında da ap-açık itíp tamğalar yarılıp yata. Balbalda da tamğa. Fŭtŭğa tǚşíríp kaytkan tamğalarnı, kaytıp bír saytka urnaştırgan idím, nuğay, kazak duslar yaza başladı: “Kayan kildí sízge bízníñ tamğalar?” Citmese, şuşı tirelerde gíne “nuğay urmanı”, “nuğay walı” barlığın XIX gasırda Ufa statistı N.A.Gurwiç, annan S.M.Şpilíwskiy da yazıp kaldıralar (“Elmet íntsiklŭpídiyesí”, D.İsxakŭw, R.Emirxanŭw). Dimek, “Yurmatı şeceresí”nde iske alınğan cirler nek bu yakta?! Xeír, Zeyde de Bağraj bar, ul da mŭnnan yırak tügíl.
    E Kamanıñ tígí yağında nerse bízníñ? Şuşma buylap aska tǚşíp, Kamanı kiçsek – xezírgí Mamadış rayŭnı bilemelerí. Çallı xanlığı (bilígí) bílen yeneşe gíne cirler. Şul uk Mamadış rayŭnına kírgen awıllarnıñ nuğay tatarları bílen beyleníşí nık buluwı, Urta Kirmen awılında Çimbikege (Sǚyınbike) kağılışlı riwayetlerníñ saklanuwı turında da Marsíl Exmetcanŭwnıñ “Nuğay Urdası” kitabında tefsillep yazıla. Xeír, “Zǚlke ata” beyremí ütkeríle tŭrğan Nırsı, Miretek yanındağı XV yǚzge karağan küplerníñ igtibarın celíp itken altı pŭçmaklı yŭldız tǚşken garep yazulı taşlar da bar bit elí. Şul uk çŭrğa karağan taşlar Mamadış yaklarında da (Kirmen) bar. “Xannar ziratı”na kímner kümílgen iken? Aksak Timír yawınnan sŭñ, Kama aryağınıñ buşap kaluwı, e bu yakka kıpçak kabileleríníñ küplep küçüwí bilgílí bit. Bügín nuğay tatarları digenneríbíz de şul uk kıpçaklar iç. Anısı yarar, Elmet tǚbegínnen “Yurmatı şeceresí”nde iske alınğan kawím kay tiregerek küçtí iken sŭñ?
    “Yurmatı şeceresí”nde bit ap-açık itíp, küçíngen cirde Çülke ata kabírínnen tış Kara ílga, Şadlık-Şaddık ílgaları iske alına. Dimek, bŭrınğı Çallı tǚbegínde (Balık Bistesí, Tíleçí, Mamadış, Pitreç rayŭnnarı) mŭndıy atamalar bulırğa tiíş. Yuksa başkŭrt galimnerí, eytik, Yuldaş Yŭsıpŭw, yurmatılarnı mŭnnan Bǚrí (Birsk) tǚbegíndegí Bǚrí ílgası kuşıldığı bulğan Şatlık ílgası yanına küçken dip bara. Bǚrí kaya da, Şuşma kaya…
    Bu yaklarnı bik yaxşı bílüçí Nurulla efendí Garifka şaltırattım. “Barmı, min eytem, sízníñ Balık Bistesí, Tíleçí yaklarında Kara ílga digen su?” “Nişlep bulmasın, ílíkkígí Çallı, xezírgí Şŭmbıt ílgasına kŭygan ílgaçıknı şulay atağannar”,– didí ul. Míne siña “…Kara Ílga digen Sişme buwyında kundılar…” E Şaddık? “Sŭñ, Şedkíní ŭnıttıñmı, şul tireden kara”, – didí Nurulla efendí.
    Tağın bír ştrix, kím eytmíşli. “…Küb zamannar tŭrdılar, Şıgli bi dǚnyadan ütüb, Çeçelke (Çülke) ata yanına defín kıyldılar… Geclük uğlı Şeíx Derwiş digen ŭlı bi buldı…”     Dimek, Şığali bi nek şul tirelerde, yegni Çallı xanlığı (beklígí) bilemelerínde kümílgen. Ízlep kabírín de tabası idí. Bu yaklarda XIV-XVII gasırğa karağan kabírler küp iç. Bu yaklarnıñ ílík-ílíkten “Nuğay daruğası” cirlerí buluwın tarix bílen kızıksınuçılar bíle bulır… Nek míne bu yaklardağı kíreşínner sǚyleşínde nuğay-kıpçak tílí ílímíntları buluwı da, bu tǚ­bekte “İzgíler aşı”, “Kŭrban aşı” kíbík bŭrınğı teñríçílík wakıtınnan birlí kilgen yŭlalar saklanuwı da añlaşıla xezír. Elbette, alar bǚtínísí mŭnda kalmağan. “… Şeíx Derwiş bi bulğaç, bŭrınğı atalarınıñ yŭrtına, Zey, Sişmege küçdiler, her tarafnı küçíp yǚrdíler…” Belki şuşı küçüçí nuğay tatarları kabilelerí “Zǚlke ata kabírí” digen gıybarení xezírgí Elki yaklarına alıp kilgennerdír de bŭrınğı kabírler bílen teñgelleştírgennerdír? Şul uk Çallı ataması bílen bírge. E Zǚlke ata (Çülke ata) kabírí digen süz, küresíñ, Zǚlmǚxemmetke kader ük eyleníşte bulğandır. Elbette, XX gasır başında küçírílgen “Yurmatı şeceresí” digen çığanakta da tǚgelsízlíkler şaktıydır. Lekin şexsen üzímníñ fikírímçe, bízníñ yaklarda (Elmet tǚbegí) nuğaylarnıñ küçíp yǚrüwíne, annan xezírgí Mamadış, Balık Bistesí, Tíleçí yaklarına küçüleríne hem alarnıñ tatar milletíníñ ayırılğısız bír ǚlíşí buluwına şik yuk buğay. Ízleseñ, bu nerselerge delillerní elí tağın tabıp bulaçağına şigím yuk. Dimek, “Yurmatı şeceresí” bízníñ de istelík hem anda ríal, çın bulğan wakıyğalar taswirlanğan. Bu uy-fikírlerím bílen Nurulla efendí Garif, Marsíl abıy Exmetcanŭw bílen bülíşken idím, alar bír ük süzní eyttíler: “Yaz sin mŭnı”. Míne, yazdım.
    P.S. Yazmanı temamlağaç, şul uk Damir efendí İsxakŭwnıñ Elmet tǚbegíndegí küçme kabilelerníñ kŭñğırat ıruwına beyleníşlerí buluwı turında fikíríne yulıktım (“Elmet íntsiklŭpídiyesí”). İkí kǚn gíne aldan üzíbízníñ awılğa (Líninŭgŭrsk rayŭnı) kaytıp, awıl ziratındağı bír tamğalı kabír taşın fŭtŭğa tǚşíríp algan idím. İntírnít eñgemedeşlerím, bírawazdan, “kapka” ye “busağa” dip atalğan bu tamğanıñ kŭñğıratlarğa nisbetlí buluwın eyttíler. Míne siña me… Kul astında gına bulğan. İgtibarlı gına bulırğa kirek iken.
 Başkŭrt tuğannarıbız ene dewlet külemínde şecereler tǚzi, ízlene, ízlegeç… bízden bulsa da taba. Tatar xalkı şeceresín tǚzüní íşli almıybızmı elle bíz? Başkasın buldırğannı mŭnı da buldırırbız kíbík. Bu zamanğa bír milli idíye de bulır idí.
 İlfak ŞİHAPŬW Watanım Tatarstan № 80-81 | 30.04.2010