Ногaйлы Мaнaс – Сaры Ногaй Эр Мaнaс
Nogaylı Manas
Türk dünyasının manzum bu büyük abidesi ‘sadece NOGAYLAR DEVRİ Kırgızlarının değil dünyanın ortak malı sayılacak, övünç vesilesi sayılacak büyük bir şaheserdir.
Manas Destanrnı ilk defa yazıya geçirerek onu edebiyat dünyasının mûcevheri yapan kişi, Kazak ãlimi Şokan Velihnoğludur. Şokan Velihanoğlu Manas‘tan Nogaylı Manas şeklinde bahseder.
Manas’ın günümüzde de Nogay Türkleri için değeri büyüktür.
Nogay âlim ve yazarlarından A. Sikaliyev, Nogay halk şairlerinden “Manas” ve “Manas Oğlu Tuyakbay” denilen kahramanlık destanlarını derlemiştir.
Nogaylar arasından derlenen manas destanında Manasın Karanogay Yamgırşıya yardımı anlatılır.
Nogaylar arasında yiğit, âdil ve savaşçı olarak tanınan Manas; Nogayların deyimlerinde, atasözlerinde hatta köy, tepe isimlerinde yaşamaktadır.
Kuzey Kafkasya’da Manas tepesi, Manas özen, Manas avul (köy), Mahaçkale-den 30 kilometre
uzakta bir de Manas istasyonu vardır. Kafkasya’ya bu adı Nogay boyları getirmiş olsalar gerektir.
Manastay alal bolsan antka, Yer yüzinde kalmassın uyatka
Manas gibi helâl(bağlı) olsan andına/sözüne, Yeryüzünde utanmazsın
Manas yavdan korkmaz, Yamanda barıp tilemez.
Manas düşmandan korkmaz Kötüye gidip (birşey) istemez
Manastay yürekli bol.
Manas gibi yürekli ol.
Manas alal süt emgen yuvıl, bir batırdan kem tuvıl
Tulparga kamışı kerekpes, Manas tarlıkta kürsinmez
Manastan kılışı yıltırar, elde Atak danı yarkırar
Tanır berem tilegın, Manastay taşa bolsa yüregin
Manas boyda manas, yavdın canını alar
Ertiş boyda edige, yavdın danını alar
Manas madarlı, Edige mazallı
Abdülkadir İnan’a göre Kırgızların millî destanı olan “Manas”, XV.-XVI. yüzyıllarda Altın Ordu kavimlerinin (Kıpçak-Nogay boyları) ortak destanıdır.
Manas Destanı öncelikle Nogaylar devri Kazak- Kırgız ortak hayatlarının sonra 1100 yıllık Kırgız Türklüğünün daha sonra bütün Türk alemini benzeştiren değerler dünyasının edebi ve ebedi sembolüdür.
Nogaylar, eski Türk boylarından biridir. Tarihte 15-17. asırlar Nogayların; Kazaklar, Kırgızlar, Karakalpaklar ile komşu olarak onlarla sıkı bağlar kurarak yaşadıkları zamanlar diye tanınır. Bu zaman Orta-Asya Türk halklarının destanlarında da “Nogay Çağı” diye belirtilmiştir. 1
Çokan Velihanoğlu bu çalışmasında Manas Destanı’nı şu şekilde tarif ediyor: “Sarp kayalarda yaşayan Kırgızlarda tek bir destan vardır. Bu destan Nogay devrine ait olan Manas Destanı’dır 2
Kazak destanlarında adları geçen kahramanlar Altınordu devletinin belkemiğini teşkil eden Nogay, Nogaylı yahut Kıpçak boylarındandır.
Coğrafî isimlerden en çok Kazan, Kırım, İdil (Volga), Cayık (Ural), İrtiş geçmektedir.
Kırgızların 400 bin mısralı destanlarının baş kahramanı da “Sarı Nogay Er Manas” Nogaylardandı. (San renk, kutsal olan doğu yönünü de göstermektedir. Manas Han’a “Sarı Nogay” denmesi bundandır.)
Manas’la savaşa Yolay da Noğay oğludur.
Ak Han ile karşılaştığında Yolay kendisini şöyle tanıtıyor:
On san Nogay yurtum var
On san nogay içinde
Nogay bay denen babam var
Nogay bayın yavrusu
Han yolay denen ben özüm. diyor.
Kırım Hanı Nogay’dı. Yolay Kalmuk hanı Çünkçen’in oğlu idi.
Kırım Hanı Ak Hüseyin oğlu ak Nogay,
Bulgar Hanı Kara Hüseyin oğlu Kara Nogay idi.
Toktamış’ın yeğeni Anga Tüe Manas’a yardım ediyor. İdil boyundan dönüp Manas için “Manasiye” şehrini kuruyor. Kalmuklar tarafından Mangıt Pulat Han karşı çıkıyor. Ona Yamgurçı Mirza yardım ediyor… Toktamış Cayık (Ural) denizine gidiyor. Maksadı Pulad’ın ilini almaktır. Oradan Kulzem denizine, oradan da Kırım’a gidiyor. Sonra dönüp Cayık’ta kışlıyor.
Bu karmakarışık efsanevî hikâyelerden anlaşılıyor ki XV – XVI. asırlarda “Manas” destanı bütün Kıpçak – Nogay zümresinde müşterek bir destan olmuştur.
Altın Ordu’nun yıkılışı devrinde Nogay boyunun İrtiş’ten Kırım’a, kırım’dan Altay’a durmadan göç yaparak hareket halinde bulunması, tavâif-i mülükün biribiriyle mücadeleleri, sonra XVI – XVIII. asırlarda Kalmuk istilâsına karşı savaşlar Orta Türk (Kıpçak gurubu) destanlarında derin iz bırakmıştır. Orta Asya Türklerinin destanlarının aşağı yukarı hepsinde Nogay’dan, Nogaylıdan ve Kalmuk savaşlarından bahis vardır.
Savaşçı Nogay göçebelerinin Kırım’dan, Dağıstan’dan Altaylar’a med ve cezir halinde dalgalanması XVII. asrın sonlarına kadar devam etmiştir.
Bugün Kırgızlara mahsus millî destan sayılan “Manas” destanı XV – XVI. asırlarda bütün Kıpçak – Nogay boylarının, yani Altınordu kavimlerinin, müşterek destanı olduğunu son yıllarda bulunan ve XVI. asırda yazılmış “Mecmua-i Tevârih” adlı Farsça eserden öğreniyoruz.
Bu eserin verdiği bilgye göre Manas, Kıpçak boyunun başbuğu Cakıp Hanın oğludur
Kırgız Türklerinin etnografyası yanında destanın bütün bölümlerinde savaş hadiselerine geniş yer verilmiştir. Manas Destanı’nda anlatılan savaşlar asıl destandaki olaylardan ziyade, 16-17. yüzyıllarda cereyan eden Kırgız Kalmuk savaşları, belki Orta- Asya ve Doğu Avrupa Türklerinin putperest Kalmuk ve Çinlilerle yaptıkları savaşlardır. Kalmuk istilası bugün Nogay, Başkurt, Kazak, Kırgız, Özbek destanlarında anlatılan eski savaşlara ait hatıraları unutturmuştur. Bu savaşlarda Nogaylı boylarda olan alpler unutulmaz kahramanlıklar göstermiş olacaklar ki destanlardaki efsanevi alpler dahi Nogaylı sayılmaktadır. ????
Nitekim Manas Destanı’nın baş kahramanı da Nogaylıdır.
Bu durum destanda “Sarı Nogay Er Manas” mısrası ile dile getirilmektedir.
Manasın babası Cakıp milletinin adını Nogay olarak vermektedir ve
Ногой кaлкымa кaнтып жооп беремин – Nogoy kalkıma kantıp coop beremin
– Nogay halkıma nasıl cevap veririm demektedir.
Manas destanının önemli bir bölümünü oluşturan KÖGÖTÖY Nogay halkının hanıdır.
“Altın eyerin kaşıymış / Anayurdun başıymış
Gümüş eyerin başı gibi Kuzeydeki kalın köp / kalabalık NogayYurdunun başıymış
Kökötöy adlı hanımız” diyerek söz edilmektedir Kökötöyden
Kökötöy halkına şöyle seslenir
Түн түшкөн кaлын көп Ногaй журтум -Tün tüşkön kalın köp Nogay curtum
– Kuzeydeki kalabalık Nogay halkım
Көкүрөгүм дaрт aлды- Kökürögüm dart aldı – Göğsümü büyük dert sardı
Көнүлүм жaмaн бошоду – Könülüm caman boşodu – Gönlüm çok ıssız kaldı
Kökötöyden sonra evlatlığı bokmurun Nogay hanı seçilir
Кaлы килем сaлды дейт – Kalı kilem saldı deyt / Halı kilim sermişler
Көкөтөйдун ордунa – Kökötöydun orduna / Kökötöyün yerine
Болук туулгaн бокмурун- Boluk tuulgan bokmurun / Gürbüz doğmuş bokmurunu
Көмкөрө кaлын көп Ногaй –Kömkörö kalın köp Nogay – Kalabalık çok Nogaya
Һaн көторүп aлды дейт-Han kötorüp aldı deyt – Han olarak seçmişler
Nogay halkı ile ilişkilerin kuvvetli olduğu devirler, Manas Destanı’nın meydana gelmesinde çok etkili olmuştur.
Manas’ın Nogay boyundan olmasıyla ilgili motife destanın bütün nüshalarıyla birlikte Seyfeddin’in eseri olan Mecmatü’t- Tevarih’te de rastlanır.
Manas’ın ataları hakkında bilgilere çeşitli Manas metinlerinde rastlamak mümkündür. Manas’ın ecdadı hakkında ortaya konulan soy ağacı her varyantta farklılık arz eder. Bu soyağacı varyantlarda şu şekildedir:
Sagımbay Orazbakoğlu varyantında; Karakan-Oğuz Han- Alanca-Baygur-Babırkan-Tüböy- Kögöy-Nogay– Cakıp
Karalayev varyantında; Tügölkan-Babbırkan-Böyön-Cayan-Nogay-Balakan-Cakıp
Radloffve Çokan Velihanoğlu’nda; Manas’ın atalarından biri Bögöykan olarak, Karakan’da Cakıp’ın olarak babası geçer.
Manas adı, 16. yüzyılda Tacikçe yazılan bu eserde Toktamış Han’ın arkadaşı olarak geçmektedir. Mecmatü’t-Tevarih adlı eserde Manas, Kalmuk Colay’a karşı Müslümanlar safında savaşmış ve ele geçen Kalmukların müslüman olmalarına vesile olmuştur. Orazbakoğlu varyantında Kaplan Manas tarafından Nogay ismi şu şekilde zikredilmektedir:
Şöhretli yerim Nogay diyerek
Bu iş nasıl kolay olur diyerek
Kaplan Manas Bahadırı
Halkı için kaygı çekerek
Sabır Attakurov un Roza Abdukovlova tarafından Manas destanı ve etkileri uluslar arası bilgi şölenine sunulan MANASIN SÜLALESİ (KÖKENİ ) HAKKINDA FİKİRLER isimli makalesinde Manas ve Nogaylarla ilintili olarak şunlar yazmaktadır.
Rus`ların Kırgız toprağına (ekspansiyon) göz atmaları XVIII. Yüzyılın sonu XIX. yüzyılın başında başlamıştır. 1830-40 yılllar arası Batı Sibirya General Valiliğinin Ala-Too bölgesi Kırgızlar hakkında kaynakları toplaması.185 l
yılında Rusya İmparatorluk Coğrafya Cemiyetinin el yazılar bölümüne gönderilmiştir. Bu kaynaklar: “Kara Kırgızlar hakkında haber” adında, yazarı belli olmayan 5 ciltten oluşuyor (1851 yayınlanma tarihi).
Onda, halkın sözlü dediklerine göre şimdiki Kara Kırgızlar yerleşen bölgede, önceleri Nogaylar (boyları) oturuyorlarmış…
Bazı Kara Kırgızlar, kendilerinin sülale kökenini Nogaylara kadar getiriyorlar.
Kırgızbayın oğulları Atalgan, Togay ve onların hakimiyeti altındaki boylar ile İli’nin kenarından Nogaylarla Manas ve Semeteyin kovmasıyla Güney tarafa, dağlara göç etmişler. Bu kaynakta Türklerin, Kırgızların genezisiyle tanış olmayan, Tatar tarihinden alındığı belli oluyor. Bu zaman, Nogayı Tatar, Kazakı Kırgız manasında anlayan devir olarak bakarız.(Rusların henüz Kazak-Kırgız ayrımını fark edemeyip tümünü Kırgız olarak adlandırdıkları devirden bahsediliyor)
Manasın atalarından bahsederken, Batı-Sibirya Vilayet Valiliğinin belli insanlardan Bardışevin (1874) “Türkistan Bölgesi İstatistiği İçin Kaynaklar” ‘adlı her sene çıkacak külliyatta “Yabani Taş Kırgız Devri hîakkında” adlı makalesi yayınlanmıştır.
Onda, Kırgızlar yabani taş, dağlarda yaşadığından dolayı yukarıdaki ismin verildiğinden bahseder. Ama, l. makaledeki olasılıkların gerçeği bulunmuştur.
Örneğin: “Halkın sözlü anlatımlarına bakarsak, Kara Kırgızlar yer’leştiği yerlerde, önceleri Nogay boylarının yaşadığı gerçektir, Buna günümüze kadar gelen surların buluntuları delildir
G. Bordoşev yukarıdaki makalede Manas hakkında menkıbeler beyan eder.
O, Kırgızların Nogay Boyunun reisi Manasın ve onun oğlu Semeteyin neticesinde Kırgızlar güneye ve batıya göç etmişler. O zaman Ruslar lli Suyu`nun etrafında, İli-İrtişta ise Min-Suuluk Tatarlar yaşadıkları malum.
XIX. yüzyılın ‘ikinci yarısında Doğu Tyan-Şanla (Tanrı dağları) İli-İrtiş havzasında yaşayan yerli halk arasında Manas hakkındaki haberleri vardı.
Onun en önemlisi, Manas, Kırgızlardan Nogay boyundan gelen, çıkan kahraman olarak gösterildiğindendir.
Kırgızların bazı menkıbecileri, masalcıları Manas-Nogayın torunu, bazıları da torununun çocuğu diyorlar! Sayarsak: Semetey-Manas-Cakup-Bay-Nogay halkın hatırasında kalan şecerelerin de önemi vardır. Burada Nogay şahsiyetle Nogan Hanlığını karıştırmamalıyız.”
Yukarıdaki fikirlere nazaran Manas, Kara Kidanlarün Batıya göç ettiği zamanda yaşadığı şahsiyet olabilir diyoruz. Çünkü destanda Kırgızlar, Kırgız uruluğu (boylar) halk olarak bahsedilir. O (uruğların) boyların listesinde Nogay Halkı İltik (İştek olabilir mi?) olarak geçiyor. Kara Nogay, Sarı Nogay.
Bardeşovun fikrine göre Manas, Sarı Nogay uruğundan (boyundan, dalından). Bu urug (boy) pek de büyük değildir, ama çok savaşçı, aç olduklarına göre, savaşlardan dolayı azalmıştır. Akraba Kırgız boyları izinde Manas, sadece halkın kahramanı olarak yaşamıştır (soyuna önem vermemişlcrdir).
Türk-makroetnos (büyük, en çok, boylu, soylu, uruğlu, etnos halktır). O, her türlü boylardan oluşuyor. Bundan dolayı, mikroetnosların bazı mnuvaffakıyetlerı makroetnosun hazinesine girdiği malum. Bu manada “Manas” tüm_Tíirk halklarının manevî zenginliği halk hatırasında yaşayan sayfalara yazılan epik (şiirsel) eserdir alp’i Manas’ı böyle değerlendirebiliriz.
xxxxx
KIRGIZ-NOGAY bağları hakkındaki bir yazıda şöyle denilmektedir.Manas Destanında Kırgız-Nogay bağları üzerinde çalışan İ.Moldobayev “Manasın bir çok varyantında (Ak Nogay, Kara Nogay) Nogay adının mevcut olduğunu etbit etmiştir.
A.M.Mokeyeve göre bir el yazması kaydı esas alınarak Sarı Nogay boyuda ad olarak bilinmektedir, aynı zamanda bu boy Ak (Sarı) Nogay şekliyle de kullanılmış olabilir şeklinde açıklanmaktadır. Ayrıca Manasta Kırgızların folklorik materyallerinin Nogay dönemine kadar ulaştığını ortaya koymaktadır.
Kırgızlarla Nogaylar arasındaki etnik bağları araştıran akademisyenlerden biri de O.Karatayev dir, o da çok sayıda boy benzerlikleri tesbit etmiştir.
Kırgız-Nogay etnoniminde bir çok paralellikler vardır. Örnek, Nogay (Sarıbagış)=Nogo (makro etnonim), Kıpçak-Kıpşak, Kıtay-Kıtay, Eştek(Monoldor)=Eştek oğlu (Nayman), Mangıt(Munguş)-Mangıt, Naurız-Nooruz, Kazak(Teyit, Munguş)=Kazak, Karamırza(Bugu)=Karamırza, Koş tamga(Munguş)=Kos tamgalı …. gibi.
Kırgızlarda olduğu gibi Kazak halk edebiyatında, şecerelerde ve diğer sözlü edebiyat türlerinde Kazak-Nogay etnik bağız sık sık dile getirilmektedir.
Meşhur Yusuf Köpeyev “Başka bir durumda Kazaklar gecen zaman hakkında koınuşurken “Nogay-Kazak” sözünü her zaman telaffuz etmektedirler, Nogaylar ve Kazaklar arasında Candaş sözü hakkında çok sayıda karıya-yaşlı-aksakala soru sorulduğunda Kazaklarla Nogayların bir nesilden geldikleri cevabı verilmiştir.
Günümüz Kırgızlarında Nogay adı, 2 etnik ad ile Kıtay ve Çekirsayak boylarında görülmekted
NOGAY EKEN MANASING
https://books.google.com.tr/books?id=8V0zAQAAQBAJ&pg=PA316&lpg=PA316&dq=Sarı+Nogay+Er+Manas,&source=bl&ots=_X6OmwKbpm&sig=rARsMyw_T3ZAT0gVfllKNS9MSvo
The Sˇabdan Baatır Codex isimli kitaptan.
Your Manas was a Nog˙ay, they say, but your Talas is the land of the Kirghiz! [If you are] unable to speak about your own heroes, you will stop singing their songs too!
Sabdan is no less than Manas,
Manas was no greater man than Sˇabdan;
and Almambet, it is perfectly plain, was no match for Bayake!
Moldo Musanın cırının ingilizcesini kitapta yukarıdaki şekilde çevirmişler, ancak bu mealden çok bir tefsire benziyor, kelimesi kelimesine değilde moldo musanın ne demek istediği baz alınmış çeviride şöyle diyor.
Senin Manasın Nogay değilmiş, fakat Talasın Kırgızların yeriymiş!
Eğer sen kendi kahramanların hakkında söylemek istiyorsan, onların (yani Nogayların) destanlarını söylemeyi bırakmalısın (Yani Manası söylemeyi bırak)
Şabdanın Manastan küçük/az değil, Manas Şabdan dan daha büyük değildi, ve Almambet onunda yeri Bayekeden üstün değil.
MOLDO MUSA (KIRGIZ JIRAV) kitabın 146. sahifesinden alıntılandı.
Nog˙oy eken Manasıŋ; MANASIN NOGAY İMİŞ
Qırg˙ızdın jeri Talasıŋ! TALASIN KIRGIZ YERİ
Öz baatırıŋ aytalbay ÖZ BATIRIN/YİĞİDİN SÖYLEYEMEYİP
munu da ırdap qalasıŋ! ONUDA (Nogay yiğidi olan Manası) SÖYLEYİP Duruyorsun/kalıyorsun
Manastan Sˇabdan kem emes; ŞABDAN(Kırgız yiğidi) MANASTAN KÖTÜ DEĞİL
Sˇabdandan Manas er emes; MANAS ŞABDANDAN ER DEĞİL
Bayakege Almambet BAYAKEYE ALMAMBET
anıq jeri teŋ emes! ONUN YERİ DENK DEĞİL
Kenensarı Qazag˙ıŋ KENENSARI (ise) KAZAKIN
baarın tegiz yazamın; VARININ/tamamının DOĞRUsunu YAZIYORUM
Moldo Musa diyor ki Manas Nogaydır, Ancak Talas kırgızın yeridir.
ve diyor ki niye kendi yiğitlerini/batırlarının destanlarını çalıp söylemeyip, Manas (yani Nogayların yiğidinin/batırının) destanını çalıp söylersiniz?
ve devam ediyor diyor ki, Şabdan (kırgız yiğidi) Manastan kötü değil, hatta Manas Şabdan kadar er değil diyor
yani bırakın Nogayların destanı olan Manası söylemeyi kendi yiğidimiz olan Şabdanın destanını söyleyin diyor.