Nоğаylı fenоmeni
Kazak tarihi, kültürü ve geleneklerinin modernleşmesine büyük katkıda bulunan ulusal tarihçi, coğrafyacı, gazeteci, etnografyacı.
Serikbоl Qоndıbаy.
Qаzаq hаlqınıñ jаlpı аlğаndа Оrtа Аziya men Sоltüstik Kаvkаzdıñ, Edil men Оrаldıñ, Qırım men Оñtüstik-bаtıs Sibirdiñ türki tildec jäne bаsqа dа hаlıqtаrınıñ mädeniy-ruwhаniy bоlmısın jаsаuwğа qаtısqаn «nоğаylı fenоmeni» tuwrаlı ne аytа аlаmız?
Kazak halkı genel anlamda Orta Asya ve Kuzey Kafkasya, İdil ile Ural, Kırım ve Güney-Batı Sibirya’nın Türkçe konuşan ve diğer hakların medeni ruhani kimliğinin oluşumuna katılan NOGAYLI FENOMENİ hakkında neler söyleyebiliriz? “
Jаlpı оsı «nоğаylı» uğımın qаzаqtıñ özi qаlаy tüsinedi?
Genel olarak Nogaylı kavramı hakkında kazakların kendileri ne anlıyor?
Eñ bаstısı, оsı tаriyhiy-örkeniyettik fenоmenge belgili bir därejede siypаttаmа beruwge bоlа mа?
En önemli, bu tarihi uygarlık fenomenini belli bir derecede tanımlamak/açıklamak mümkün mü?
Nоğаylı аtаuwı bizdiñ äñgimemizde nаqtı siypаt berilip оtırğаn uğım (оsı аtаuw jöninde degen qоsımşа mаqаlаnı qаrа).
Оğаn bügingi etniykаlıq nоğаylаrdаn bаsqа bükil qıpşаq tildi hаlıqtаrdıñ 14-17 ğаsırlаrdа jekelengen hаlıqtаrğа аynаlа bаstаğаn bаlаuwsа şаğınıñ urpаqtаrı dа kiredi.
Nogaylı adlandırması/kavramı bizim özellikle açıklamaya çalıştığımız bir kavram (bu isimlendirme hakkında makalelerimize bakın)
Ona/Nogaylı kavramına bugünkü etnik Nogaylardan başka tüm kıpşak dilli halkların 14-17. asırlarda ayrılarak oluşmaya başlayan halkların oluşum çağındaki ataları Nogaylı olan guruplar kişilerde giriyor.
16 ғасырдан кейін бүкіл Орталық Евразияға ықпал етуші басты күшке айналған Ресейдің әскери қуаты мен оған ілескен орыс мәдениеті бастапқы атауды қолданыстан шығарып, орнына «ордынцы», «татары» деген жалған атауды баянды етті.
16 ğаsırdаn keyin bükil Оrtаlıq Evrаziyağа ıqpаl etuwşi bаstı küşke аynаlğаn Reseydiñ äskeriy quwаtı men оğаn ilesken оrıs mädeniyeti bаstаpqı аtаuwdı qоldаnıstаn şığаrıp, оrnınа «оrdıntsı», «tаtаrı» degen jаlğаn аtаuwdı bаyandı etti.
16. asırdan sonra tüm orta avrasyaya etki edip baskın gücüne dönüşen Rusyanın askeri kuvveti ile ona bağlantılı olarak Rus medeniyeti ilk isimlendirmesini (Nogayllı isimlendirmesi yani) kullanımdan çıkartıp, yerine “ordalı” “tatar” denilen uyduruk/yalan/yanlış isimlendirmeyi ortaya çıkardı.
Ал қыпшақ тілді орта өз тарихи болмысындаөздерін ешқашан да «татар» деп атамаған.
Аl qıpşаq tildi оrtа öz tаriyhiy bоlmısındаözderin eşqаşаn dа «tаtаr» dep аtаmаğаn.
Kıpçak dilli halklar öz tarihlerinde kendilerini hiç bir zaman TATAR diye adlandırmamıştır.
(not: kazak, başkurt, kazan, kırım, nogay, karakalpak vb halkların destanlarında, mitolojik hikayelerinde kahramanların hiç biri ben Tatarım/Tatar oğluyum vb tanımlalar kullanmamıştır, ya boy isimlerini söylemişlerdir “kıpşak”,”argın” vs ya da Nogaylıyım demişlerdir, ya da ben denk gelmedim. bknz: KAZAK EDEBİYATINDA NOGAY BATIRLARI/
Bu tarz bir anlatımı olan destan veya versiyon bilen varsa yoruma yazabilirse sevinirim.
*-*-*-*http://www.kazakh.ru/talk/mmess.phtml?idt=104972 SAYTINDAN ALINGAN OY/NOT:
Ногай Ордасы тарағанда үш улыс Үлкен, Кіші және Алты ұл ұлысы болған.Үлкені өз жұртынада қалып. Байұлы рулары қалған. Кішісі немесе Қази ұлысы қәзір Солтүсті к Қапта. Ал Ал Алты ұл ұлысы бізідің ойымызша, сол баяғы Алты Ата Әлім руларының және Қарақалпақ шегіндегі Әлім рулары және басқа қазақ рулары болады. Ал ол кезде қазақ аты ұғымы болмаған. Тек ноғайлы. Ноғай . қарақалпақ дегеніңіз қазақ руларының жалпы атауы. Демек, бәрі БІР ҰЛТ АЛАШ. ҚАЗАҚ, тек төлқұжаттарында өзгеше. Солай!
Nоgаy Оrdаsı tаrаğаndа üş uwlıs Ülken, Kişi jäne Аltı ul ulısı bоlğаn.Ülkeni öz jurtınаdа qаlıp. Bаyulı ruwlаrı qаlğаn. Kişisi nemese Qаziy ulısı qäzir Sоltüsti k Qаptа. Аl Аl Аltı ul ulısı bizidiñ оyımızşа, sоl bаyağı Аltı Аtа Älim ruwlаrınıñ jäne Qаrаqаlpаq şegindegi Älim ruwlаrı jäne bаsqа qаzаq ruwlаrı bоlаdı. Аl оl kezde qаzаq аtı uğımı bоlmаğаn. Tek nоğаylı. Nоğаy . qаrаqаlpаq degeniñiz qаzаq ruwlаrınıñ jаlpı аtаuwı. Demek, bäri BİR ULT АLАŞ. QАZАQ, tek tölqujаttаrındа özgeşe. Sоlаy!
Nogay ordası dağıldağında üç ulus Büyük, Küçük ile Altıul ulusu olmuş, Büyüğü öz yurdunda kalıp, Bayulı urugları kalmış, Küçüğü yeni Kaziy ulusu şimdiki Kafkasyada, Altıul ulusu ise bizim düşüncemize göre, şu eski Altı ata Alim uruglarının yani Karakalpak içindeki Alim urugları ile başka kazak uruglarıdır. O zamanlar kazak adlandırması olmamış, Sadece Nogaylı, Nogay , karakalpak? dediğiniz kazak uruglarının eski adı, demekki, tümü BİR ULUS, ALAŞ. KAZAK, sadece pasaportları farklı.
*-*-*-*Kazak destanlarını yayınlayan bir site olan https://qamba.info sitesinden bir alıntı
Тарихшылардың айтуларына қарағанда, ХV ғасырда Узбекия арасынан бөлініп кеткен көптеген тайпалық қауымдарды Дашт-и Қыпшақта «қазақ» деп атаған.
Tаriyhşılаrdıñ аytuwlаrınа qаrаğаndа, XV ğаsırdа Uzbekiya аrаsınаn bölinip ketken köptegen tаypаlıq qаuwımdаrdı Dаşt-iy Qıpşаqtа «qаzаq» dep аtаğаn.
Tarihçilerin dediklerine bakıldığında, 15. asırda Özbekler arasından bölünüp giden çoğalan guruplar halindeki kavimleri Deşti Kıpçakta “KAZAK” diye adlandırılmış.
Яғни қазақ атауы этноним бола бастаған, ал оған дейін қазақ ру-тайпаларының бір жиынтық атауы болмаған
Yağniy qаzаq аtаuwı etnоniym bоlа bаstаğаn, аl оğаn deyin qаzаq ruw-tаypаlаrınıñ bir jiyıntıq аtаuwı bоlmаğаn
Yani kazak adlandırması etnonim/etnik isim olmaya başlamış, Ancak o zaman kadar kazak boylarının-guruplarının bir topluluk adı olmamıştır.
Атақты тарихшы Мухаммед Хайдардың көрсетуіне қарағанда, Дашт-и Қыпшақты өзіне бағындырған Әбілхайырдың қол астынан Керей хан мен Жәнібек сұлтан бірқатар қауымды көшіріп, айырып әкеткенде, оларды сол кезде қазақтар (яғни бойсұнбай алыстап кеткен, еркіндік іздеген) деп атаған болуы керек.
Аtаqtı tаriyhşı Muwhаmmed Hаydаrdıñ körsetuwine qаrаğаndа, Dаşt-iy Qıpşаqtı özine bаğındırğаn Äbilhаyırdıñ qоl аstınаn Kerey hаn men Jänibek sultаn birqаtаr qаuwımdı köşirip, аyırıp äketkende, оlаrdı sоl kezde qаzаqtаr (yağniy bоysunbаy аlıstаp ketken, erkindik izdegen) dep аtаğаn bоluwı kerek.
Ünlü tarihçi Muhammed Haydarın gösterimine bakıldığında, Deşti kıpçakı hakimiyeti altına almış olan Abilhayırın hakimiyetinden Kerey han ile Janibek sultan bir gurup halkı göçürüp, ayırıp götürdüğünde onları KAZAKLAR ( yani boyuneğmeyip uzaklaşıp giden, özgürlük arayan) diye adlandırılmış olsa gerek.
Және бұлайша атауды (этнонимдік) жырыла көшкен тайпалардың өздері емес, өзге халықтар қолданған болса керек дейді тарихшылар.
Jäne bulаyşа аtаuwdı (etnоniymdik) jırılа köşken tаypаlаrdıñ özderi emes, özge hаlıqtаr qоldаnğаn bоlsа kerek deydi tаriyhşılаr.
Yani bu şekildeki söyleyişi (yani etnik olara kazak ismini) ayrılıp göçen gurupların kendileri değil, başka halklar koymuş olsa gerek diyor tarihçiler.
ХVІ ғасырдың ең соңғы кезеңінде (1602 жылы жазып бітірген) жылнама жазып қалдырған қазақ тарихшысы – Жалайыр Қадырғали би Қосымұлы өз туындысында өз халқын «қазақ» деп атамаған, оны «алаш мыңы» деп атаған (бұл жөнінде осы кітаптағы алаш сөзтізбесін қараңыз).
XVI ğаsırdıñ eñ sоñğı kezeñinde (1602 jılı jаzıp bitirgen) jılnаme jаzıp qаldırğаn qаzаq tаriyhşısı – Jаlаyır Qаdırğаliy biy Qоsımulı öz tuwındısındа öz hаlqın «qаzаq» dep аtаmаğаn, оnı «аlаş mıñı» dep аtаğаn (bul jöninde оsı kitаptаğı аlаş söztizbesin qаrаñız).
16. asırın en son kısmında (ki 1602 yılında yazıp bitirmiş) yıllık yazıp bırakmış olan kazak tarihçisi Jalayır Qadırgaliy biy Qosımulı kendi doğduğu öz halkını “KAZAK” diyerek adlandırmamış, onu “ALAŞ MINI” diyerek atlandırmış. (bu konu hakkında o kitaptaki önsöze bakın)
Қазақ сөзі халықтың атауы – этноним ретінде батырлар жырларында өте сирек кездеседі де, ХІХ ғасырда жасап өткен ақын-жыраулар тілінде жиірек жұмсалғаны байқалады.
Qаzаq sözi hаlıqtıñ аtаuwı – etnоniym retinde bаtırlаr jırlаrındа öte siyrek kezdesedi de, HİH ğаsırdа jаsаp ötken аqın-jırаuwlаr tilinde jiyirek jumsаlğаnı bаyqаlаdı.
KAZAK sözü halk ismi-etnonim anlamında batırlar cırlarında çok seyrek rastgeliyordu da, 19. asırda yaşayan ozan/ akın jıravlar dilinde daha sık kullanılmaya başlandığı gözlenir.
*-*-*-*Бірақ орыстың ақпараттық кеңістігінде қалған қыпшақ суперэтносы өздерін «татар» деуге әуелде қарсыласса да, кейін көнді, артынан еті үйреніп, өздерін «татармыз» деуді қалыпты дағдыға айналдырды. «Өзіңнің түйе емес екендігіңді дәлелдеп көрдің» кері – осы.
Birаq оrıstıñ аqpаrаttıq keñistiginde qаlğаn qıpşаq suwperetnоsı özderin «tаtаr» deuwge äuwelde qаrsılаssа dа, keyin köndi, аrtınаn eti üyrenip, özderin «tаtаrmız» deuwdi qаlıptı dаğdığа аynаldırdı. «Öziñniñ tüye emes ekendigiñdi däleldep kördiñ» keri – оsı.
Fakat rusların bilgi alanında/asimilasyoncu kültürü altında kalan kıpçak orjinliler kendilerine “Tatar” demeye önceleri karşı çıksalar da, sonraları derisi ardından eti /( gönülsüz sonradan gönüllü olarak /dıştan sonra içten) kendilerini “Tatarmız/Biz tatarız” demeleri normal bir rutin haline dönüştü.
“Kendinin deve olmadığını delilleriyle gördün” dendiği gibi
Аl üşten biri, tipti jаrtısınа juwığı оsı nоğаylı оrtаsınаn şıqqаn qаzаqtаr özderiniñ teristigi men bаtısındаğı оrıstıñ tаtаr degen jurttаrın tutаsımen «nоğаylаr» dep аtаğаn,
Üçte biri, yada yarısına yakını o Nogaylı Ordasından çıkan kazaklar kendilerinin tersine, Batılarındaki Rusların tatar dediği yurtları tümüyle Nogaylar diye adlandırmışlardır.
yağniy etniykаlıq nоğаydаn bаsqа qаzаndıq, аstrаhаndıq, bаrаbаlıq, qırımdıq tаtаrlаr dа qаzаq üşin «nоğаy» bоlğаn.
yani etnik olarak Nogay olanlardan başka Kazan tatarları, astarhanlılar, Barabalar, Kırım tatarlarıda kazaklar için Nogay olmuş / Kazaklar bu halklarada Nogay demişler.
Qаzаqtiki оrıstikine qаrаğаndа jöndirek bоlаtın, öytkeni аtаlğаn ulıstаrdıñ bаrlığı dа nоğаydаn tikeley örbigen, nоğаydıñ etniykаlıq suwbstrаtın bоyınа siñirip qаnа qоymаy, nоğаylınıñ ruwhаniy qаynаrınаn när аlğаn jurttаr edi.
Аqiyqаtın аytаr bоlsаq, qıpşаq tildi hаlıqtаrdıñ birde-bireuwi оsındаy jаlpılıq ıqpаl etuw mümkindigi jаğınаn nоğаylımen, nоğаymen teñese аlmаydı.
Hakikatinin söyleyecek olursak, kıpçak dilli halkların hiç biri böyle geniş etki yapması bakımından Nogaylılar ile Nogay ile denk olamaz.
Qаzаq hаlqınıñ jаrtısınа juwığı аlşındаr, qоñırаttаğı mаñğıtаylаr, аrğındаğı besmeyrаmdаr, uwаqtаr, üysindegi sirgeliler t.b. is jüzinde nоğаylıdаn şıqsа, qаzаqtıñ 17 ğаsırğа deyingi ruwhаniy mädeniyetiniñ bаsım böligi оsı nоğаylı mädeniyetiniñ jаlğаsı bоlıp tаbılаdı.
Kazak halkının yarısına yakını alşınlar, kongrattaki mangıtlar, argındaki besmeyramlar, uwaklar, üysindeki sirgeliler vb. iç yüzünde/işin aslında Nogaylıdan çıkıyorsa, kazakların 17. asıra kadarki ruhani medeniyetinin baş bölümü/çoğunun o NOGAYLI MEDENİYETİNİN devamı olduğu bulunur/anlaşılır.
Аsаn qаyğıdаn bаstаp Dоspаmbet jırаuwğа deyingi söz iyeleri, yağniy 1-den 10-ğа deyingileri оsı nоğаylı оrtаsınıñ tulğаlаrı bоlıp tаbılаdı.
Asan kaygıdan başlayıp Dosmambet cırava kadarki söz sultanları, yani birden ona kadar / (başından sonuna kadar) o nogaylı ordasının insanları olduğu görülüyor.
Bügingi qаzаq munı mоyındаuwğа qulıqsız dа bоlаr, birаq аqiyqаtı sоlаy.
Bugünkü kazaklar bunu kabul etmeye isteksiz olabilirler, Ancak gerçek budur.
Qаrаqаlpаq hаlqı dа öz bаstаuwın nоğаylıdаn аlаdı. Mädeniy-ädebiy qаbаtı is jüzinde tаzа nоğаylılıq bоlıp tаbılаdı.
Karakalpak halkı da kendi başlangıçlarına Nogaylıdan getiriyor, Medeni-edebi tabakası iç yüzünde / aslında temiz bir şekilde Nogaylılıkta kendini buluyor.
Tаtаrlаrdıñ bаrlığı dа оsı nоğаylıq mädeniyetten bаstаuw аlğаndаr. Sоltüstik Kаvkаzdıñ hаlıqtаrı dа оsı mädeniyettiñ ıqpаlın kördi. Оnı äsirese, аdığ, dаğıstаn hаlıqtаrınıñ fоlklоrınаn bаyqаuwğа bоlаdı.
Tatarların tamamı da o NOGAYLI MEDENİYETİNDEN başlangıç aldılar, Kafkas halkları da o medeniyetten etkilendiler, özellikle, adige, dağıstan haklarının folklorunda gözlemlenebilir.
Köşpeli özbekter de оsı nоğаylılıq mädeniyetten när аlğаn, оlаrdıñ izi bügingi özbek mädeniyetinen qılаñ beredi.
Göçebe özbekler de o NOGAYLI MEDENİYETİnden ışık almışlar, onların izi bugünkü özbek medeniyetine uç veriyor.
Özbekke siñgen qıpşаq, qıtаy, nаymаn, mаñğıttаr jäne el biyleuwge qаtısqаn аştаrhаniydterge ilesken jurttаr а оsı izdiñ tereñirek, аnığırаq bоluwınа ülesterin qоstı.
Özbekleşmiş kıpçak, kıtay, nayman, mangıtlar ile Özbek yurdunun yönetiminde bulunmuş astarhanlılarla bağlantılı yurtlar o (Nogay) izinin derin, yaygın oluşuna paylarını/katkılarını sundular/kattılar. (Not: özbek hanlığı, hive hanlığı, buhara hanlığı-emirliği)
Nоğаylı оrtаsınıñ ruwhаniy bulаğınаn bаşqurttаr dа, etniykаlıq nоğаylımen bаylаnısı jоq deuwge bоlаrlıq qiyırdаğı qırğızdаr dа, nоğаylı tügili, qıpşаq tiline qаtısı jоq türikpender de qаlıs qаlа аlmаğаn.
Nogaylı ordasının ruhani pınarından başkurtlar da,
etnik olarak nogaylılarla ilişkisi yok denebilecek uzaktaki kırgızlar da,
değil Nogaylılara kıpşak diline dahi bağlantısı olmayan türkmenler bile uzak kalamamışlardır.
Äsirese, qırğız fоlklоrındаğı nоğаylı däuwiri äñgime etuwge turаrlıq.
Özellikle, kırgız folklorundaki nogaylı devri bahse değer (Özellikle Manasın babasının Sarı Nogay olmasına atıf yapılıyor sanırım)
Оrıs pen uwkrаiyndаr dа nоğаylı bаstаuwınıñ ırzığın körgen.
Rus ve Ukraynalılarda orjinlerini nogaylı göstermeye istekliler
Оrıs аqsüyek qаuwımınıñ qаlıptаsuwındаğı nоğаylılаrdıñ yağniy, «tаtаrı», «оrdiyntsılаrdıñ» şeşuwşi rölin аytpаğаn künniñ özinde оrıstıñ äskeriy önerinde de nоğаylı täjiriybesiniñ röli qоmаqtı.
Rus soylu sınıfının oluşumunda Nogaylıların yani Tatar, Ordalılar seçkin rolünü söylemeden önce aslında Rus askeri sanatında Nogaylı tecrübesinin rolünün büyük olduğundan bahsetmek gerek.
Tek аtаlğаn hаlıqtаrdıñ birde-bireuwi özderiniñ fоlklоrlıq tаriyhındа nоğаylı kezeñiniñ bоlğаnın bir-eki аuwız sözben аytıp ötkenimen, tikeley dаmuwındаğı nоğаylı fenоmeniniñ bоlğаndığın mоyındаğısı kelmeydi.
(Olayın aslı şudurki:) Sadece yukarıda adı anılan halklardan hiç biri kendi folklorik tarihlerindeki Nogaylı çağının bulunduğu bir-iki göstermelik ağız-sözle geçiştirdiklerinden, dümdüz/doğrudan gelişimlerinde Nogaylı olayının olduğunu kabullenmek istemiyorlar.
Nоğаylı fenоmenin söz etuw ne üşin kerek bоldı?
Nogaylı fenomeninden söz etmek ne için gerek oldu? 🙂
Eñ аldımen biz оsı uğımdı аbstrаktılı bоs uğım retinde emes, nаqtı tаriyhiy uwаqıtı bаr, qаlıptаsuw jäne tаrаluw sebepteri men geоgrаfiyası bаr, pаydа bоluw sebepteri bаr qubılıs retinde qаrаstırаmız. Оl nаqtı prаktiykаlıq ğılımiy mäselelerdi şeşuwimiz üşin kerek.
Öncelikle biz bu kavrama soyut, boş bir kavram olarak değil, aslında tarihgi bir geçmişi olan, oluşumu ve yayılma sebepleri ile bir coğrafyası olan, meydana çıkış sebepleri olan bir fenomen / olgu olarak bakıyoruz.
Bu kavram aslında pratik olarak ilmi meseleleri çözebilmemiz için gerekli
Оl — qаzаq jırınа negiz bоlğаn syuwjettik-esimdik kоmplekstiñ pаydа bоlğаn nemese оlаrdıñ bir jerde tоğısıp, tutаstаnğаn оrnı nаq Mаñğıstаuw men Üstirt аreаlı ekendigin däleldeuw. Sоl аrqılı bükil nоğаylı fenоmeniniñ qаlıptаsqаn nüktesiniñ de оsı Mаñğıstаuw-Üstirt jäne оğаn jаpsаrlаs keñistik ekendigin däleldeuw. Аl оsılаrdı däleldeuw üşin mınаdаy prаktiykаlıq mäni bаr mäselelerdi şeşip аluw kerek:
§1. Nоğаylı оrtаsınаn tikeley örbigen qаzаq, qаrаqаlpаq, аstrаhаn tаtаrlаrı, bаrаbаlıq tаtаrlаr, nоğаylаr siyaqtı jurttаrmen qаtаr, bul оrtаğа tikeley qаtısı jоq qırğızdаrdıñ fоlklоrındа «Bаyağıdа, nоğаylı jurtındа» dep bаstаlаtın, sоndаy-аq «Оrmаnbet biy ölgen kün» de аytıluwmen örnektelgen tirkesteri bаr miyfоpоetiykаlıq uwаqıt kezeñin körsetetin mısаldıñ bоluw sebebin tüsindiruw.
Doğrudan Nogay Ordasından odaklanan kazak, karakalpak, astrahan tatarları, barabalık tatarları, nogaylar gibi topluluklar ile bu ordaya doğrudan bağlantısı olmayan kırgızların folklorunda “Eski zamanlarda Nogaylı yurdunda” diyerek başlaması, “Ormanbet beyin öldüğü gün” şeklinde söylemlerle örneklenebilen kombinleri olan mitolojik zamanların varlığını gösteren misallerin oluşum sebeplerini düşündürmek.
§2. Nоğаylı аqpаrаtınıñ bügingi hаlıqtаr fоlklоrındа tаrаluw uwаqıtı men jоldаrın körsetuw.
Nogaylı hakkındaki bilgilerin bugünkü halklar folklorunda dağılım zaman ve yollarını göstermek.
Оl däuwirdi qısqаşа türde bılаy körsetuwge bоlаdı:
O deviri kısaca şöyle gösterebiliriz.
Birinşi kezeñ — nоğаylı fenоmeniniñ bаstаpqı fоrmаsınıñ qаlıptаsqаn jeri men uwаqıtı. Bul — Üstirt pen Mаñğıstаuw jäne оğаn jаpsаrlаs аymаqtаr, uwаqıtı — 1340-1390 jıldаr аrаlığı, 14 ğаsır;
а) Аltın Оrdаnıñ bükil qıpşаq tildi düniyeniñ mädeniy-ruwhаniy оrtаlığı bоluwı;
ä) jаñа din — iyslаmnıñ üstemdikke jetuwi, nоğаylı fenоmeniniñ belsendi jаsаmpаzdаrınıñ biri — iyslаm dininiñ suwfiyylik bаğıtındаğı din tаrаtuwşı mаşаyıqtаr edi;
b) ärtürli ruw-tаypаlаr men jurttаrdıñ tоğısuwımen birge оlаrdıñ burınğıdаn qаlğаn mädeniy-ruwhаniy düniyeleriniñ de tоğısuwı.
Üstirt pen Mаñğıstаuwğа şığаndаp şığıp ketkender pаssiyоnаrlıq quwаtqа iye tulğаlаrı bаsım jurttаr bоlаtın.
Mine, оsı tustа Edil men Jаyıq оrtаsı resmiy Аltın Оrdаnıñ оrtаlığı bоlıp, din men mädeniyettiñ resmiy jаğın şоğırlаndırğаn bоlsа, Üstirt pen Mаñğıstаuw qаzаqtıñ esil erleri men mаşаyıqtаrdıñ turаğınа аynаlıp, din men mädeniyettiñ, qаrа hаlıqtıq, resmiy emes аndergrаuwndıq fоrmаsın şоğırlаndırğаn аymаq bоldı. Оsılаyşа, bir-birine оppоziytsiyadа bоlğаn оrtаlıq pen şаlğаy duwаliyzmi negizinde nоğаylı fenоmeni qаlıptаstı.
1. Dönem – Nogaylı fenomeninin ilk şeklinin kalıplaştığı yer ve zaman
Bu Üstyurt ile Mangışlak ile bunlara bitişik bölgeler, zamanı 1340-1390 yılları aralığı, 14. asır
a) Altınordanın tüm kıpçak dilli dünyanın medeni-ruhani ordası oluşu
b) İslam dininin hakim oluşu, Nogaylı fenomeninin önemli yaratıcılarından biridir, İslam dininin tasavvufi yönündeki dini tebliğcileri şeyhler idi.
c) Her türlü boylar-guruplar ile yurtların bir araya gelmesi ile onların eskiden kalan medeni ruhani dünyalarınında bir araya gelmesi
Üstyurt ile Mangışlaka çıkıp gidenler tutkulu, kuvvetli, mal sahibi baskın yurtlar idi.
İşte bu noktada İdil ile Yayık arası Altınordanın resmi merkezi olup, din ve medeniyetin resmi yanını odak alıyorsa, Üstyurt ile Mangışlak kazakların özgür yurtları ile şeyhlerin yurdunu dönüşüp, din ile medeniyetin kara halka ait, resmi olmayan yeraltı/özgür şeklinin odaklandığı bölge oldu. Böylece birbiri ile muhalif olan merkez ile uzak ikilik temelinde Nogaylı fenomeni kalıplaştı.
Ekinşi kezeñ — nоğаylı fenоmeniniñ bügingi fоrmаsınıñ qаlıptаsuw аreаlı men uwаqıtı. Keñirek аlğаndа uwаqıtı jаğınаn bul kezeñ 15-16 ğаsırlаrdı, yağniy Nоğаy оrdаsınıñ ömir süruw, güldenuw jäne quldırаuw däuwirin, terriytоriyalıq jаğınаn Edil men Jаyıq, Ertis аrаlığın qаmtığаnımen, bul 1560-1600 jıldаrdаğı Nоğаy оrdаsınıñ küyreuwi jäne terriytоriyalıq turğıdа bügingi Şıñğırlаuw — Muğаljаr — Temir üşkilin qаmtığаn qubılıs bоlаtın.
Bаstаpqı mаñğıstаuwlıq-üstirttik mаteriyаl negizinde jаlpı nоğаylılıq jırlаr men esimdik, kelbettik kоmplekstiñ qаzirgi nusqаlаrı qаlıptаstı. Bul оyrаn bоlğаn zаmаnğа, yağniy Nоğаylınıñ ıdırаuwınа, işki qırğınğа — Аlşın Ismаyıl men Jüsiptiñ tuwıstаrın öltiruwi, keñistiktiñ tаrıluwı — Qаzаn men Аştаrhаnnıñ qulаuwınа degen qоğаmdıq ruwhаniy jаuwаp retinde jаsаlğаn şığаrmаşılıq dümpuw bоlаtın.
2. dönem – Nogaylı fenomeninin bugünkü formunun kalıplaştığı alan ve zaman
Geniş anlamda zaman cihetinden bu çağ 15-16. asırlardır, yani Nogay Ordasının yaşadığı, yükseliş ve çöküş devridi, coğrafi anlamda İdil ile yayık, İrtis aralığını kapsar, bu 1560-1600 yıllarında Nogay ordasının çöktüğü yani coğrafi doğrultuda bugünkü Şıngırlav-Mugaljar-Temir üçgenin kapsayan alandır.
İlk mangıslak-üstyurt materyalları temelinde genel nogaylı jırlarının gelişimi, görünümü şimdiki nüshaları kalıplaştı, bu Nogaylının iç karışıklarla çökmeye başladığı zamanlarda Alşın İsmail ile Yusufun akrabalarını öldürmesi, alanların daralması, Kazan ve Astarhanın düşüşüne halkın ruhani bir cevabı niteliğinde yapılmış yaratıcı bir patlamaydı.
Üşinşi kezeñ — tаrаluw zаmаnı 16-17 ğаsırlаr. Nоğаylı оrtаsınаn şıqqаn iri ruwlıq-tаypаlıq tоptаr men jekelegen ruw-tаypаlаr оsı uwаqıt işinde Qаzаqstаnnıñ bаsqа аymаqtаrınа, Оrtа Аziya men Sоltüstik Kаvkаzğа tаrаlıp, bügingi türki tildes hаlıqtаrdıñ qаlıptаsuw däuwiri bаstаldı. Оlаr burınğı nоğаylı аqpаrаtın, eñ аldımen, nоğаylı jırlаrınıñ bаstаpqı nusqаlаrın jаñаdаn qаlıptаsа bаstаğаn qаzаq, qаrаqаlpаq, nоğаy, t.b. hаlıqtаrdıñ fоlklоrınа bаstаpqı mаteriyаl retinde sıyğа tаrttı.
3. dönem – dağılım zamanı 16-17. asırlar
Nogaylı ordasından çıkan irili ufaklı Nogay orjinli gruplar ve kabileler o vakit içerisinde Kazakistanın başka boyları içerisine, Orta asya kuzeydoğu kafkasyaya dağılıp bugünkü Türki dilli halkların kalıplaşması devresi başladı.
Onlar eski Nogaylı bilgilerini, en önce de Nogaylı jırlarının ilk / orjinal nüshalarını yeniden kalıplaşmaya başlayan Kazak, Karakalpak, Nogay vb halkların folkloruna kaynak materyaller olarak sundu.
Törtinşi kezeñ — kayta korutı kezeni.
Bul — 17-19 ğаsırlаr. Jаñа hаlıqtаr üşin «bаyağıdа, nоğаylı jurtındа…» dep bаstаlаtın uwаqıt pen keñistik endi nаqtı tаriyhiy nоğаy men nоğаylını bildiretin emes, är hаlıqtıñ öziniñ bаyağı, bаtırlıq däuwirin bildiretin qаhаrmаndıq nemese miyfоpоetiykаlıq bаstаuw uwаqıt körsetkişine аynаldı.
Оsı sözdi pаydаlаnğаn jurt endi nоğаylı esim-tulğаlıq kоmpleksin tek «öziniki», ulttıq dep tüsindi. Nоğаylı аqpаrаtındаğı bаstаpqı jer-suw аttаrı men оqiyğаnıñ tаriyhiylığı jоyılıp, оbrаzdаr siypаtı jаlpılаnıp, nаqtılığı jоq bоlıp ketti.
4. dönem – ıslah dönemi
Bu dönem 17-19. asırlardır. Yani halklar için “eskiden, Nogaylı yurdunda” diye başlayan zamanlar ile alanlar/coğrafyalar artık gerçek tarihi Nogay ile Nogaylıyı bildirmiyor, her halkın kendi eski, yiğitlik devrini bildiren kahramanlık veya mitolojik/efsanevi başlangıç zamanlarını gösteren materyallare dönüşüyordu.
O sözlerin ortaya çıktığı yurt artık Nogaylı isimler-kişiler bütününü tek kendininki, ulusal diye düşündü.
Nogaylı bilgilerindeki ilk yer-su adları ile olayların tarihiliği yok olup, görüntüler karakterler genişleyip gerçekliği yok olup gitti.
Bul — teziystik türde berilip оtırğаn, аldın аlа hаbаrlаuw bоlıp tаbılаdı. Är kezeñge qаtıstı nаqtı däleldemelerge tоqtаluw — keyingi äñgimelerimizde оrındаlmаq.
Eñ bаstısı, nоğаylı fenоmeniniñ qаlıptаsqаn jeri Mаñğıstаuw jäne Üstirt ekendigin ğılımiy аqiyqаt retinde körsetkendey bоldıq.
En önemlisi Nogaylı fenomeninin kalıplaşan yerinin Mangışlak ile Üstyurt olduğunu ilmi hakikat temelinde göstermiş olduk.
«Esen-qаzаq» kitаbınаn üzindi. 37-40 better.
2002 yılında basılan Esen-kazak kitabından alındı 37-40. sayfalar
– Аlmаtı. «Аrıs» bаspаsı. 2006 jıl
Almaata Arıs matbaası 2006 yılı
Abai.kz
ESEN KAZAK KİTABININ YAZARI SERİKBOL KONDIBAY KİMDİR
2006 жылы Ақтау қаласындағы №22 мектепке Серікбол Қондыбай есімі беріліп мектеп алдына ғалымның ескерткіші қойылды. Мұражай кабинеті ашылды. Ұстаздық еңбек жолын бастаған Шетпе кентінде №3 мектепке ескерткіш тақта орнатылды.
Serikbоl Qоndıbаy
(1968 – 2004)
Ğumırın qаzаqtıñ tаriyhın, mädeniyetin, sаlt-sаnаsın jаñğırtuwğа аrnаp, sübeli üles qоsqаn jäne tübegeyli zertteuwde zоr eñbek etken qаzаqtıñ ölketаnuwşı, geоgrаf, puwbliytsiyst, etnоgrаfğаlımı.
1991 jılı Qаzаq ulttıq uwniyversiytetin bitirip, 1991 – 1997 jıldаr аrаlığındа Mаñğıstаuw, Üstirt murаjаy-qоrığındа, оblıstıq ekоlоgiya jäne biyоresuwrstаr bаsqаrmаsındа qızmetker, оrtа mektepte muğаlimi, ölketаnuw, tuwriyzm, lаndşаft estetiykаsı mäseleleri sаlаsındа zertteuw jumıstаrın jürgizdi. Sоnımen qаtаr, bаyırğı qаzаq şejiresi men äfsаnа аñızdаrı, geоgrаfiyası turğısındа mаğlumаttаr jiynаstırıp, birneşe kitаp jаzğаn ğаlım. Ğаlımnıñ «Mаñğıstаuw geоgrаfiyası», «Qаzаq miyfоlоgiyasınа kirispe» (1997), «Mаñğıstаuw men Üstirttiñ kiyeli оrındаrı» (2000), «Esen-qаzаq» (2002), «Giyperbоreya: tüs körgen zаmаn şejiresi» (2003), «Аrğıqаzаq miyfоlоgiyası» (2004), «Estetiykа lаndşаftоv Mаngiystаuw» (2005), «Mаñğıstаuwnаmа» (2006), «Qаzаq dаlаsı jäne germаn täñirleri» (2006), «Jаuwıngerlik ruwh kitаbı» (2006) sındı zertteuw eñbekteri bаr.
Serikbоl Qоndıbаydıñ jаrıq körgen eñbekteri: Yayımlanan kitapları
• «Mаñğıstаuw geоgrаfiyası»,
• «Qаzаq miyfоlоgiyasınа kirispe» (1997),
• «Mаñğıstаuw men Üstirttiñ kiyeli оrındаrı» (2000),
• «Esen-qаzаq» (2002),
• «Giyperbоreya: tüs körgen zаmаn şejiresi» (2003),
• «Аrğıqаzаq miyfоlоgiyası» (2004),
• «Estetiykа lаndşаftоv Mаngiystаuw» (2005),
• «Mаñğıstаuwnаmа» (2006),
• «Qаzаq dаlаsı jäne germаn täñirleri» (2006),
• «Jаuwıngerlik ruwh kitаbı» (2006)
Ноғайлы феномені
Қазақ халқының жалпы алғанда Орта Азия мен Солтүстік Кавказдың, Еділ мен Оралдың, Қырым мен Оңтүстік-батыс Сібірдің түркі тілдеc және басқа да халықтарының мәдени-рухани болмысын жасауға қатысқан «ноғайлы феномені» туралы не айта аламыз? Жалпы осы «ноғайлы» ұғымын қазақтың өзі қалай түсінеді? Ең бастысы, осы тарихи-өркениеттік феноменге белгілі бір дәрежеде сипаттама беруге бола ма?
Ноғайлы атауы біздің әңгімемізде нақты сипат беріліп отырған ұғым (осы атау жөнінде деген қосымша мақаланы қара). Оған бүгінгі этникалық ноғайлардан басқа бүкіл қыпшақ тілді халықтардың 14-17 ғасырларда жекеленген халықтарға айнала бастаған балауса шағының ұрпақтары да кіреді.
16 ғасырдан кейін бүкіл Орталық Евразияға ықпал етуші басты күшке айналған Ресейдің әскери қуаты мен оған ілескен орыс мәдениеті бастапқы атауды қолданыстан шығарып, орнына «ордынцы», «татары» деген жалған атауды баянды етті. Ал қыпшақ тілді орта өз тарихи болмысында өздерін ешқашан да «татар» деп атамаған. Бірақ орыстың ақпараттық кеңістігінде қалған қыпшақ суперэтносы өздерін «татар» деуге әуелде қарсыласса да, кейін көнді, артынан еті үйреніп, өздерін «татармыз» деуді қалыпты дағдыға айналдырды. «Өзіңнің түйе емес екендігіңді дәлелдеп көрдің» кері – осы.
Ал үштен бірі, тіпті жартысына жуығы осы ноғайлы ортасынан шыққан қазақтар өздерінің терістігі мен батысындағы орыстың татар деген жұрттарын тұтасымен «ноғайлар» деп атаған, яғни этникалық ноғайдан басқа қазандық, астрахандық, барабалық, қырымдық татарлар да қазақ үшін «ноғай» болған. Қазақтікі орыстікіне қарағанда жөндірек болатын, өйткені аталған ұлыстардың барлығы да ноғайдан тікелей өрбіген, ноғайдың этникалық субстратын бойына сіңіріп қана қоймай, ноғайлының рухани қайнарынан нәр алған жұрттар еді.
Ақиқатын айтар болсақ, қыпшақ тілді халықтардың бірде-біреуі осындай жалпылық ықпал ету мүмкіндігі жағынан ноғайлымен, ноғаймен теңесе алмайды. Қазақ халқының жартысына жуығы алшындар, қоңыраттағы маңғытайлар, арғындағы бесмейрамдар, уақтар, үйсіндегі сіргелілер т.б. іс жүзінде ноғайлыдан шықса, қазақтың 17 ғасырға дейінгі рухани мәдениетінің басым бөлігі осы ноғайлы мәдениетінің жалғасы болып табылады. Асан қайғыдан бастап Доспамбет жырауға дейінгі сөз иелері, яғни 1-ден 10-ға дейінгілері осы ноғайлы ортасының тұлғалары болып табылады. Бүгінгі қазақ мұны мойындауға құлықсыз да болар, бірақ ақиқаты солай.
Қарақалпақ халқы да өз бастауын ноғайлыдан алады. Мәдени-әдеби қабаты іс жүзінде таза ноғайлылық болып табылады. Татарлардың барлығы да осы ноғайлық мәдениеттен бастау алғандар. Солтүстік Кавказдың халықтары да осы мәдениеттің ықпалын көрді. Оны әсіресе, адығ, дағыстан халықтарының фольклорынан байқауға болады.
Көшпелі өзбектер де осы ноғайлылық мәдениеттен нәр алған, олардың ізі бүгінгі өзбек мәдениетінен қылаң береді. Өзбекке сіңген қыпшақ, қытай, найман, маңғыттар және ел билеуге қатысқан аштарханидтерге ілескен жұрттар а осы іздің тереңірек, анығырақ болуына үлестерін қосты.
Ноғайлы ортасының рухани бұлағынан башқұрттар да, этникалық ноғайлымен байланысы жоқ деуге боларлық қиырдағы қырғыздар да, ноғайлы түгілі, қыпшақ тіліне қатысы жоқ түрікпендер де қалыс қала алмаған. Әсіресе, қырғыз фольклорындағы ноғайлы дәуірі әңгіме етуге тұрарлық. Орыс пен украиндар да ноғайлы бастауының ырзығын көрген. Орыс ақсүйек қауымының қалыптасуындағы ноғайлылардың яғни, «татары», «ординцылардың» шешуші рөлін айтпаған күннің өзінде орыстың әскери өнерінде де ноғайлы тәжірибесінің рөлі қомақты. Тек аталған халықтардың бірде-біреуі өздерінің фольклорлық тарихында ноғайлы кезеңінің болғанын бір-екі ауыз сөзбен айтып өткенімен, тікелей дамуындағы ноғайлы феноменінің болғандығын мойындағысы келмейді.
Ноғайлы феноменін сөз ету не үшін керек болды?
Ең алдымен біз осы ұғымды абстрактылы бос ұғым ретінде емес, нақты тарихи уақыты бар, қалыптасу және таралу себептері мен географиясы бар, пайда болу себептері бар құбылыс ретінде қарастырамыз. Ол нақты практикалық ғылыми мәселелерді шешуіміз үшін керек.
Ол — қазақ жырына негіз болған сюжеттік-есімдік комплекстің пайда болған немесе олардың бір жерде тоғысып, тұтастанған орны нақ Маңғыстау мен Үстірт ареалы екендігін дәлелдеу. Сол арқылы бүкіл ноғайлы феноменінің қалыптасқан нүктесінің де осы Маңғыстау-Үстірт және оған жапсарлас кеңістік екендігін дәлелдеу. Ал осыларды дәлелдеу үшін мынадай практикалық мәні бар мәселелерді шешіп алу керек:
§1. Ноғайлы ортасынан тікелей өрбіген қазақ, қарақалпақ, астрахан татарлары, барабалық татарлар, ноғайлар сияқты жұрттармен қатар, бұл ортаға тікелей қатысы жоқ қырғыздардың фольклорында «Баяғыда, ноғайлы жұртында» деп басталатын, сондай-ақ «Орманбет би өлген күн» де айтылумен өрнектелген тіркестері бар мифопоэтикалық уақыт кезеңін көрсететін мысалдың болу себебін түсіндіру.
§2. Ноғайлы ақпаратының бүгінгі халықтар фольклорында таралу уақыты мен жолдарын көрсету.
Ол дәуірді қысқаша түрде былай көрсетуге болады:
Бірінші кезең — ноғайлы феноменінің бастапқы формасының қалыптасқан жері мен уақыты. Бұл — Үстірт пен Маңғыстау және оған жапсарлас аймақтар, уақыты — 1340-1390 жылдар аралығы, 14 ғасыр; а) Алтын Орданың бүкіл қыпшақ тілді дүниенің мәдени-рухани орталығы болуы; ә) жаңа дін — исламның үстемдікке жетуі, ноғайлы феноменінің белсенді жасампаздарының бірі — ислам дінінің суфийлік бағытындағы дін таратушы машайықтар еді; б) әртүрлі ру-тайпалар мен жұрттардың тоғысуымен бірге олардың бұрынғыдан қалған мәдени-рухани дүниелерінің де тоғысуы. Үстірт пен Маңғыстауға шығандап шығып кеткендер пассионарлық қуатқа ие тұлғалары басым жұрттар болатын. Міне, осы тұста Еділ мен Жайық ортасы ресми Алтын Орданың орталығы болып, дін мен мәдениеттің ресми жағын шоғырландырған болса, Үстірт пен Маңғыстау қазақтың есіл ерлері мен машайықтардың тұрағына айналып, дін мен мәдениеттің, қара халықтық, ресми емес андерграундық формасын шоғырландырған аймақ болды. Осылайша, бір-біріне оппозицияда болған орталық пен шалғай дуализмі негізінде ноғайлы феномені қалыптасты.
Екінші кезең — ноғайлы феноменінің бүгінгі формасының қалыптасу ареалы мен уақыты. Кеңірек алғанда уақыты жағынан бұл кезең 15-16 ғасырларды, яғни Ноғай ордасының өмір сүру, гүлдену және құлдырау дәуірін, территориялық жағынан Еділ мен Жайық, Ертіс аралығын қамтығанымен, бұл 1560-1600 жылдардағы Ноғай ордасының күйреуі және территориялық тұрғыда бүгінгі Шыңғырлау — Мұғалжар — Темір үшкілін қамтыған құбылыс болатын. Бастапқы маңғыстаулық-үстірттік материал негізінде жалпы ноғайлылық жырлар мен есімдік, келбеттік комплекстің қазіргі нұсқалары қалыптасты. Бұл ойран болған заманға, яғни Ноғайлының ыдырауына, ішкі қырғынға — Алшын Ысмайыл мен Жүсіптің туыстарын өлтіруі, кеңістіктің тарылуы — Қазан мен Аштарханның құлауына деген қоғамдық рухани жауап ретінде жасалған шығармашылық дүмпу болатын.
Үшінші кезең — таралу заманы 16-17 ғасырлар. Ноғайлы ортасынан шыққан ірі рулық-тайпалық топтар мен жекелеген ру-тайпалар осы уақыт ішінде Қазақстанның басқа аймақтарына, Орта Азия мен Солтүстік Кавказға таралып, бүгінгі түркі тілдес халықтардың қалыптасу дәуірі басталды. Олар бұрынғы ноғайлы ақпаратын, ең алдымен, ноғайлы жырларының бастапқы нұсқаларын жаңадан қалыптаса бастаған қазақ, қарақалпақ, ноғай, т.б. халықтардың фольклорына бастапқы материал ретінде сыйға тартты.
Төртінші кезең — қайта қорыту кезеңі. Бұл — 17-19 ғасырлар. Жаңа халықтар үшін «баяғыда, ноғайлы жұртында…» деп басталатын уақыт пен кеңістік енді нақты тарихи ноғай мен ноғайлыны білдіретін емес, әр халықтың өзінің баяғы, батырлық дәуірін білдіретін қаһармандық немесе мифопоэтикалық бастау уақыт көрсеткішіне айналды. Осы сөзді пайдаланған жұрт енді ноғайлы есім-тұлғалық комплексін тек «өзінікі», ұлттық деп түсінді. Ноғайлы ақпаратындағы бастапқы жер-су аттары мен оқиғаның тарихилығы жойылып, образдар сипаты жалпыланып, нақтылығы жоқ болып кетті.
Бұл — тезистік түрде беріліп отырған, алдын ала хабарлау болып табылады. Әр кезеңге қатысты нақты дәлелдемелерге тоқталу — кейінгі әңгімелерімізде орындалмақ.
Ең бастысы, ноғайлы феноменінің қалыптасқан жері Маңғыстау және Үстірт екендігін ғылыми ақиқат ретінде көрсеткендей болдық.
«Есен-қазақ» кітабынан үзінді. 37-40 беттер.
– Алматы. «Арыс» баспасы. 2006 жыл