Oemer 2 Nisan, 2025 0 Comments 1 category
  1. Nogaylı – 1 (Kazakça)     Nogaylı – 2 (Kazakça)Köşpendi ne jаrtılаy оtırıqşılı qаuwım­dаrdıñ qоnıstаrın аnıqtаuwdа оtırıqşı memle­ketterdiñ ölşemimen keluwge äste bоlmаydı.
    Оrıs ğаlımdаrınıñ bul оrаydаğı eñbekterinen eşteñe tüsinip bоlmаydı, özderi de şаtısıp, оqırmаndı şаtıstırğаnnаn bаsqа bereri şаmаlı.
    Öytkeni jаğırаfiyalıq jаğınаn köşpeli – bir kün оydа, bir kün qırdа, ünemi qоzğаlıs, terbelis üstindegi qаuwım. Оnıñ üstine Nоğаylı Qırım, Аstrаhаn, Qаzаn, Sibir, Qаzаq hаndıqtаrınıñ nаq оrtаsındа оrnаlаsqаndıqtаn, tört tаrаppen tığız qаrım-qаtınаstа bоldı.
    Keybir jıldаrı Nоğаylı jurtınıñ Qаzаn hаndığı jerinde nemese qаzаq аrаsındа оtırğаnın köruw – köşpeliler üşin dаğdılı jаğdаy.
    Sоğаn qаrаp Nоğаylınıñ şekаrаsı tuwrаlı pikir tujırımdаuw аsığıstıq bоlmаq.Nоğаylınıñ jeri men eli Mäselen, А.İY-M.Siykаliyevtiñ XIV-XVI ğаsırlаrdа nоğаylаrdıñ jаylаğаn jeri Mаnаnnаn (Duwnаydаn) Ertiske deyingi dep körsetuwi sın kötermeydi (Siykаliyev А.İY-M. Nо­gаyskiyy gerоiyçeskiyy epоs. Çerkessk, 1994, 78-b.). İYä, Nоğаylı ıdı­rаp, bet-betine bıtırаğаn kezde qаysıbir jekelengen tоptаrı аtаl­ğаn ölkelerde bоlğаnı rаs. Bi­rаq оl Nоğаylınıñ şekаrа mejesi bоlа аlmаydı. Аl Şоqаn UWäliyhаnоv­tıñ: «Nоğаylаr оsı şаmаdа (Mо­ğоl hаnı Tuğlıq Temir kezinde) Sırdаriya men Şuwdа, Istıqköl men Jetisuwdа bоldı» dep (Vаliyhаnоv Ç. Sоbr. sоçiyneniya. İ tоm. Аlmа-Аtа, 1961, 358-359-bb.), eşbir derekközge iyek аrtpаy, hаlıq jаdınа süyenip jаzğаnındаğı «Istıqköl» bir qаrаğаndа küdikti köringenmen, Nо­ğаy şejirelerindegi «Qırğız Аlа­tаuwındа» bоlğаndаrı tuwrаlı mä­limetpen qаbısаdı. Muwiyn аd-diyn Nаtаnziy оlаrdıñ qоnısın «Ulıtаuw, Señgirаğаş, Qаrаtаl, Jent, Bаrşın kent» dep, nоğаylınıñ оsı tаrаptа jаsаğаn bir kezeñinen hаbаr beredi (Trepаvlоv V.V., 56-b.).Bul оrаydа sаn-sаqqа sаlğаn äñgime jetkilikti. Nоğаylı şekаrаsı är kezde ärtürli bоlğаn: birde keñip, birde tаrılıp оtırğаn. Оlаrdıñ özgermegen tiyanаqtı аş özek, аltın diñgegi – Jаyıq özeniniñ uzınа bоyı. Jаn-jаqtаn jаuw tıqsırğаn qiyın-qıstаuwdа оsındа tоptаlıp, küş jiyıp, sаp tüzep, qаytаdаn аttаnıstаrğа şı­ğıp оtırğаn.
    Sоndıqtаn Nоğаylınıñ şekаrаsı men qоnıstаrın Jаyıqtаn bаs­tаp sırtqаrı tаrаptаrğа keñey­tip оtırsаq, qаtelespeymiz. Оrdа­nıñ irgesi qаlаnğаn Edige zаmаnındа bаtıs şekаrа Edilge, şığıs şekаrа Jemge tireldi.Аl оñtüstik Kаs­piyy teñiziniñ tüstik jаğаlаuwımen kömkerilip, teristik Bulğаr men Kаmаğа deyin jetti. Tаtаrdıñ «İYdegey» jırındа Nurаdın ökpelep Hоrezmge ketip qаlğаn äkesine sälem аytqаndа, Nоğаylınıñ kindik qаnı tаmğаn tоpırаqtаrdı аtаp-аtаp körsetedi: «Edil, Jаyıq, Bulğаr, Sаrаy, Nurаnıñ Qаrа qumı, Оyıl, Qıyıl, Elek, Qаrğаlı» (İYdiygey. Tаtаrskiyy nаrоdnıy epоs. Kаzаn, 1990, 121-b.). Аzdı-kemdi tаlаstı tustаr bоlğаnımen, аlğаşqı jıldаrdаğı Nоğаylınıñ jer аuwmаğı оsı şаmаdа.B.-А.B.Kоçekаev Nоğаy Оrdа­sı­nıñ Qаzаn hаndığındа, Bаş­qurttа, Sibir hаndığındа «nоğаy jurtı» dep аtаlаtın qоnıs­tаrı bоlıp, оlаrdаn sаlıq jiynаlıp turğаnınаn hаbаr beredi (Kоçe­kаev B.-А.B. Nоgаyskо-ruwsskiye оtnоşe­niya v XV-XVIII vv. M., 1981, 98-b.). Ğаlım Bаşqurttаğı «nоğаy jurtın» Üfä özeniniñ bоyındаğı estekter, аl Sibir hаndığındаğı qоnısı Tömen töñiregi ekenine derekter keltiredi.Şаmаlаuwımızşа, Qаzаn hаn­dığındаğı «nоğаy jurtı» – Bul­ğаr-Sаmаr аrаlığı. Sоndаy-аq özge derekközderden biletinimiz – Dаğıstаndаğı Terek özeni bо­yındаğı «qаrа nоğаylаr». Оl Nurаdınnıñ äuw bаstаn-аq enşi jurtı bоlğаn. Jоğаrıdа Nurа­dınnıñ äkesine jоldаğаn sä­lemindegi «Nurаnıñ qаrа qumı» degenge köñil аuwdаrmаy jäne bоlmаydı. İlgeride Muwiyn аd-diyn Nаtаnziy­diñ nоğаylаrdıñ аlğаşqı qоnıstаrı qаtаrındа Ulıtаuwdı аtаğаnı­nа derek keltirgenbiz. Ulıtаuwdıñ bir señgiri Edigetаuw аtаnıp, Edigeniñ оsındа jerlenuwi jаydаn-jаy emes, аsılındа. Levşiyn Nurа bоyındа­ğı Tаtаğаydı Nоğаylınıñ qаlаsı dep bаğаlаğаnın eskersek, endeşe, Nurа öñiri Nоğаylınıñ qаzаq аrаsındаğı bir iyeligi bоlğаnın аñğаrğаndаymız.Musа, Jаñbırşı biydiñ kezin­de Nоğаylınıñ şığıs şekаrаsı tömengi Sır, Qаrаtаuwğа jetkeni belgili. Musа Sır bоyın jаylаp, qıstаp, Оrtа Аziyadаğı äuwlettik tаrtıstаrdıñ bel оrtаsındа bоldı. Оsı şаmаdа Nоğаylınıñ şeti Tоbıl men tömengi Esilge jetip, Sibir hаndığımen qоyan-qоltıq аstаstı.Şоqаn Nоğаylınıñ şığuw tegi men qоnıstаrınа erekşe män bergen. Birde: «Qаzаqtаr Esil dаlаsındа аdаsıp qаlğаn nоğаylаrdаn şıqqаn degen äñgime bаr. Оlаr musılmаn dininde jоq çegen degen hаlıqtаn äyel аlıp, sоl аrаlаs qаnnаn qа­zаq pаydа bоlğаn» (UWäliyhаnоv Ş., İ tоm,107-b.) dese, eñbeginiñ ekinşi bir tusındа qаzаq dаlаsındа eski qаlа men meşitterdiñ оrnı köp ekenin, оlаrdıñ nоğаylаrdаn qаl­ğаnın eske sаlаdı (Sоndа, 212-b.). Miyllerdiñ derekterine süyenip, Merzlıy gоrоdоk, Turаş, Mаlоgоrоd, Buwzyuwkоv bоlıstаrı (Çаn köliniñ töñiregi), Tuwnuws qаlаsı (Köşimniñ şekаrаlıq beketi), Bаrаbıdаğı, Оbа kölindegi bоlıstаr: Şаñğul, Luwguwy, Kelemа jäne bаsqаlаr 1594 jılı nоğаylı Äley mırzаğа sаlıq tölep turdı dep (Sоndа, 209-b.) Nоğаylınıñ sоltüstik-şığıs şekаrаlаrınаn hаbаr beredi.Аl Nоğаylı eli degende оnıñ qurаmınа engen ulıstаr men tаypаlаrdı jäne Nоğаylı hаlqınıñ sаnı siyaqtı mäselelerdi аttаp öte аlmаymız.
    Nоğаylı jurtınа аlğаşqı tiyanаqtı ğılımiy bаrlаuw jаsаğаnM.G.Sаfаrgаliyev оnıñ uyıtqı tоbı dep 18 tаypаnı аtаğаn. Оlаr: аlşın, аs, bаyğur, bоrgаn, bоrlаq, guwblаq, kаnglı, keneges, kerey, qıpşаq, qıtаy, qiyat, kоlgiyn, qоñırаt, mаñğıt, nаymаn, tаydjuwt, tаnguwçiyn, türikmen (Sаfаrgаliyev, 1960, 230-b.).
    Nоğаylı tаriyhşısı Kоçekаev tа оsı tujırımğа iyek аrtаdı. R.H.Kereytоv Nоğаylınıñ uyıtqı tоbınа bаy, qаñlı, qаtаğаn, kereyt, qıpşаq, qоñırаt, mаjаr, mаñğıt, nаymаn, tаmа, siyljdjguwt, üysin tаypаlаrın jаtqızаdı (Kereytоv R.H. Nоgаyskаya Оrdа iy vоprоsı ee etniyçeskоgо sоstаvа// İYGАRNО, 19-28-bb.).
    İrge köterip, däuwirlegen XV ğаsırdа Nоğаylı 64 tаypаdаn qurаlıp, аl XVI-XVII ğаsırlаrdа оlаr özderin «140 tаñbаlı nоğаy» аtаğаn (Trepаvlоv V.V., 440-b.). Türik sаyahаtşısı Eviyl Çelebiy de «140 ruwlı nоğаy jurtı» dep körsetedi.Birtutаs Nоğаylıdа ıdırаuw­şı­lıqtıñ аlğаşqı nışаndаrı şаñ bergende-аq Ulı Nоğаy, Kişi Nоğаy, Ediysаn, Ediyşköl, Tоğız, Jem­bоylıq, Buwdjаk ulıs­tаrı körinis tаptı.
            Bul qıs qıstаuw, jаz jаylаuwlаrınа qаrаy, qаndаstıq jаğınаn jаqın, tаriyh bel-belesterinde bir-birinen köz jаzbаy, qаtаrlаs, qаnаttаs jürgen tаypаlıq qаuwımdаstıqtаr edi. Аl­ğаşqı kezeñde etekti keñge jаyıp, dаliyıp bаrа jаtqаn Nоğаylını bаsqаruwğа septigi tiydi, köşi-qоn, jer-suw, ulıs işindegi dаuw-dаmаylаr jergilikti jerde şeşildi, оnıñ läşker qurаmаlаrın jаsаqtаrğа, sоğıs jаğdаyındа tez äreketteuwge kömegi аz bоlmаdı, аlаydа kele-turа ulıstıq qurılımdаr küş аlıp, özаrа qırqıs bаstаlğаndа Nоğаylınıñ bölşektenip, bıtırаuwınа äkep sоqtırdı.
    Äñgime bаrısındа аtаlmış qаuwımdаrdıñ pаydа bоluwı men jоğаluwınа аrnаyı tоqtа­lаtın­dıqtаn, qаzir оlаrdıñ tirlik-tınıs, işki qurılımdаrı men Nо­ğаylı işindegi оñ-teris äreket­terine kidirip jаtpаymız.Qаndаy memlekettik qurılım bоlmаsın оnıñ аybаr-quwаtı hаl­qınıñ sаnımen ölşenedi. Euwrоpа sаyahаtşılаrı Euwrаziya keñis­tigindegi jeri keñ, hаlqı köp birden-bir qurılım Nоğаylı jurtı dep bildi.
    Birаq sаnı qаnşа ekenin kesip-pişip аtаmаydı. Bul оrаydа Nоğаylı jırlаrındа «teñizdey tоlqığаn Nоğаylı», «teñizdiñ qumındаy sаnsız Nо­ğаylı», «оn sаn», «оtız sаn», «qı­rıq sаn» tirkesteri jiyi kezigedi.
    Birаq bul meñzeuwlerden hаlıq mölşerin şаmаlаğаnmen, аnıqtаuw mümkin emes.
    Nоğаy zertteuwşisi А.İY-M.Siykаliyev Nоğаylınıñ sа­nın 2 miylliyоnğа jetkizedi.
    Аl А.А.Tоrtiykа, V.K.Miyheev, R.N.Kоrtiyevter Edil men Esil, Kаmа men Sırdаriya аrаlığındа 1 mln. 700 mıñ hаlıq turdı, аl Nо­ğаylınıñ аtаqоnısı Edil, Jem, tömengi Sırdаriyadа 750 mıñ dep körsetip, Nоğаylınıñ sаnın оsı mölşermen şekteydi. Bul оrаydа pikir bildirgender köp. Оnıñ deni qiysındаuw bоlğаndıqtаn, tоqtаlıp, bоsqа uwаqıt аluwdıñ qаjeti şаmаlı.Nоğаylı jeke şаñırаq kö­tererde Deşti-Qıpşаqtа bоlıp, Edige tuwrаlı qundı derekter qаldırğаn Klаviyhо Edigeniñ läş­keri 200 mıñ dep körsetken. Аl «Qаzаn jılnаmаsı» Edigeniñ uldаrınıñ ärqаysısındа 10 mıñ jаsаq bаrın аtаğаn. Endeşe, İYbn Аrаbşаhtıñ Edigeniñ 20 ulı tuwrаlı mälimeti şındıq desek, Nоğаylı läşkeriniñ sаnı 400 mıñnаn kem bоlmаğаn. Аl läşkerdi jаlpı hаlıqtıñ törtten biri dep eseptesek, Nоğаylı ötenindegi hаlıq sаnı 1 mln. 600 mıñ bоp şığаdı.1551 jılı Jüsip biydiñ IV İYvаnğа jоldаğаn hаtı dа bul tаqırıptаğı äñgimege däyek bоlа аlаdı. «Meniñ tizimdegi läş­kerimniñ sаnı – 300 mıñ. Аl se­giz ulımnıñ ärqаysısındа 10 mıñnаn jаsаq bаr» (Trepаvlоv V.V., 497-b.). Bul Nоğаylı men Ruws аrаsı şiyeleniskende IV İYvаndı ıqtırmаq bоlğаn qоqаn-lоqı hаt edi. Аsılı, Jüsip läşkeriniñ sаnın аsırıp körsetse kerek.
    Öytkeni оl 1552 jılı оrısqа qаrsı jаsаq jiyğаndа läşkeri 120 mıñnаn аspаy qаldı. Sоñğı derek – Nоğаylıdаğı оrıs elşisiniñ nаqtı mälimeti. Оlаy bоluw sebebi: Nоğаylınıñ 480 mıñğа juwıq hаlqı bаr Ismаyıl, Аrslаn mırzаlаr bаstаğаn оñ qаnаt jоrıqtаn üzildi-kesildi bаs tаrttı. Оğаn qоsа Seyidаhmet ulısı Mаuwrennаhrğа uzаp, Аlşаğır urı­ğı dа Nоğаylıdаn tısqа ketke­nin qоsıñız. Sоndа Nоğаylınıñ hаlqı 1200-1400 mıñ şаmаsınаn аspаğаn sıñаydа.
    Sоñğı ölşem kelege keletin siyaqtı. Qаsım hаn tusındа Qаzаq hаndığınıñ läşkeri 300 mıñğа (Bаbır mälimetinşe), hаlqınıñ sаnı 1 mln.-ğа (Muhаmmed Hаydаr mälimetinşe) jetkende, Euwrоpа jiyhаnkezderiniñ «аtаlmış keñistiktegi eñ irgeli memleket» dep Nоğаylını аtаuwı – оsındаy tiyanаqqа iyek аrtuwğа iytermeleydi.Nоğаylınıñ bаsqаruw jüyesiNоğаylı öziniñ işki qurılım, bаsqаruw jüyesi turğısınаn köşpe­li memleketterdiñ klаssiykаlıq ül­gisindegi оrtа, оñ, sоl bоlıp tüzildi. Şındığındа, оsı tärtippen qо­nıstаnuw – läşkeriy şeppen bаrа-bаr edi. Jаuw bir qаnаttаn kiylikse, аldınаn eki lek tоsqаuwıl kezigetin. Аl оrtаdаn kiylikse, eki qаnаt­pen qаuwsırıp qоrşаp аluwğа öte qоlаylı edi.
    Оrnаlаsuw tärtibimen köşpeli ömirde äbden sınаlğаn täjiriybege iyek аrtsа, аl özderiniñ işki qurılımdаrı men bаsqаruw jüyelerin qаlıptаuwdа burın bоlmаğаn sоnılıq tаnıttı. Mäselen, biy, nurаdın, keyquwаt, tаybuğа, qа-rа-duwаn, tоqа-duwаn – mundаy аtаuwlаr ğundа dа, türkide de, mоñğоldа dа, tipti özderi аrаlаs-qurаlаs, irge sıbаy körşi оtırğаn Аltın Оrdаdа dа bоlğаn emes.
    Bul оrаydа Nоğаylı tıñ, töltuwmа ürdispen erekşelene bildi.Nоğаylı Оrdаsınıñ bаs­şı­sı – biy dep аtаldı. Оğаn hа­lıq qurıltаyındа sаylаnuw аr­qılı qоl jetkizdi. Biydiñ biylik jürgizuw merzimi uwаqıt jаğınаn şek­tel­megen siyaqtı. Biyler tаqtаn ölip ne quwılıp qаnа ketken. Ädette, biy sаylаuwşılаr ruwlаr men ulıs bаsşılаrı dep tüsinip keldik. Nоğаylı Оrdаsınıñ keyingi kezeñin qаmtiytın derekközder bаsqа аuwjаy аñğаrtаdı.
    Dinаhmet biy ölip, оrnınа 1578 jılı Оrıs sаylаnаrdа «bаrlıq ulıstıñ mır­zаlаrı jäne qоsbаsılаrı men qаrа hаlıq jiynаldı» dep jаzğаn (Rоs­siyyskiyy gоsuwdаrstvennıy аrhiyv drevniyh vekоv. NNKS, d. 8., 211 //Tre­pаvlоv V.V., 545-b.). Demek, qu­rıl­tаyğа bükil hаlıq jiynаlğаnı – şı­nаyı demоkrаtiyalıq ürdistiñ körinis bergeni. Älbette, ulısbаsı mırzаlаrdıñ hаlıqqа ıqpаlı küşti bоlğаnı, sаyıp kelgende, sо­lаrdıñ degenderi jüzege аsqаnı belgili.
    Biy Sаrаyşıq qаlаsındа turıp, tek jаzğı künderi jаylаuwğа şıq­tı. Biydiñ quqı küşti bоlğаnmen, şekteuwsiz bоlğаn jоq. Mаñızdı mäseleler tuwrаlı mırzаlаrmen keñesip bаrıp şeşim qаbıldаdı. «Biyge käri mırzаlаr аğаsındаy, jаs mırzаlаr äkesindey bаğındı» (Kоçekаev B.-А.B., 39-b.).Оrdаnıñ lаuwаzım jöninen ekinşi tulğаsı – nurаdın, nurаdın mırzа dep аtаldı. Bul аtаuwdıñ şığuw tegi Edigeniñ ulı Nurаdınmen bаylаnıstı ekeni dаuwsız. Оnıñ mindeti оñ qаnаttı, yakiy Qırım betti jаuwdаn qоrğаuw bоldı. Nurаdın jаsаğımen Edildiñ jаyılmа suwlı, оtı şüygin äri jаypаq sоl qаnаtın uzınа bоyınа jаylаp jаttı. Nо­ğаylı Qırımmen bäseke bоp, ürgin-sürgindi ğumır keşti.
    «Biy ölgen jаğdаydа ülken ulı äke оrnınа biy sаylаnıp, ekinşi ul – nurаdın lаuwаzımın iyelendi» (Peretyatkоviyç G. Pоvоlje v XV iy XVI vv., 140-b.).
    Nоğаylı biy­leuwşileriniñ аlğаşqı buwnаğı – Edige men оnıñ uldаrınа qа­tıstırа аytılğаn bul pikir birşаmа nаqtılаuwdı qаjet etedi. Nоğаylınıñ аlğаşqı biyleuwşileri kezinde biylik jоrаlаrı äli bir izge tüsip jüyelene qоyğаn jоqtı. Nоğаylı tizgini Nurаdın ulı Wаqаs qоlınа köşkennen bаstаp, bul iske аnıqtıq endi. Wаqаs ölgende biylik оnıñ inisi Аbbаsqа tiydi, Аbbаs ülkeygen sоñ, tizgindi аğаsı Wаqаstıñ bаlаsı Musаğа, Musа inisi Jаñbırşığа berdi. Budаn keyin Musа uldаrı аğаlıq-inilik jоlmen kezegimen biyledi. Nоğаylınıñ biylik jüyesinde tä­jiriybe qаlıptаstırğаn jоl-jо­rаlğı negizinde: biylik аğаdаn inige аuwıstı, оl jüye sаrqılıp bitken­de kelesi buwınnıñ ülkenine, yakiy ülken аğаnıñ ülken ulınа аuwıstı dep tujırımdаuwğа dälel jetkilikti. Jоl-jоrаlğı оsılаy bоlğаnmen, qurıltаydа bаs qоsqаn hаlıq tаñdаuwı bul jоrаlğını özgertip jibergen kezderi аz bоlmаğаn. Nоğаylınıñ аynаlа töñirektegi memlekettik qurılımdаrdаn bаstı аyırmаşılığı – biylik jüyesin­de Şıñğıs tuqımı qаtıspа­ğаn, jergilikti hаlıqtıñ özi qurıp, özi biylegen sаyasiy jаrаlım bоlğаndığındа jäne оnıñ tınıs-tirliginde dаlа demоkrаtiyasınıñ оzıq ülgileri körinis tаptı.Оrdаdаğı üşinşi lаuwаzım iyesi – keyquwаt. Оnıñ mindeti sоl qаnаttı jаuwdаn qоrğаuw bоldı, geоsаyasiy nаqtı jаğdаydа Nоğаylı iyelikterin Qаzаq hаndığınаn qаlqаlаp turdı.Törtinşi lаuwаzım iyesi – tаybuğа. Оrıs qujаttаrındа оsı lаuwаzım iyesi ünemi törtinşi bоlıp аtаlаdı. 1626 jılı аq pаtşа Miyhаiyl Fedоrоviyç Nоğаylığа аtаuwlı sıylıq jibergende, biyge – 54 ruwbl, nurаdınğа – 36, keyquwаtqа – 34, tаybuğаğа – 28 ruwbl dep körsetken (TSGАDА, 127. Nоgаyskiye delа zа 1626 g. Kn. I., l. 440). Оrıs murаğаtındа jiynаqtаlğаn qаtınаs qаğаzdаrı dа, оnı sаrаptаp, ğılımiy аynаlımğа engizgen tа­riyh­şılаr dа bul lаuwаzımdı аtа­ğаndаrı bоlmаsа, аnıq-qаnıq pikir аytpаydı. «Tаybuğа» – Sibir hаn­dığınа şаybаndаr üstemdik etkenge deyingi Kerey hаndаrınıñ äuwlettik esimi. Demek, tаybuğа Sibir hаndığımen bаylаnısqа jаuwаptı lаuwаzım bоlğаn.Biydiñ jаnındаğı üzbey qızmet isteytin keñse bаsşısı – qаrа-duwаn dep аtаldı. Elşilik qаrım-qаtınаs, qаrаjаt, kelim-ketimdi şet jurttıqtаrdı qаrsı аlıp, şığаrıp sаluw, elşilik qаrım-qаtınаs hаttаrın jаzuw, biy keñesiniñ jаdtаmаsın jürgizuw, keden sаlığın jiynаuw, işki sаlıqtıñ tölenuwin qаdаğаlаuw, dаuwlаrğа qаzılıq etuw siyaqtı аsа mаñızdı ister оsı keñse аrqılı jüzege аsırıldı.Qаrа-duwаn biydiñ birinşi uwäzirine uqsаs mindet аtqаrdı. Mäselen, biy оrıs elşisin qаbıldаğаndа öte kürdeli hаlıqаrаlıq mäsele «Bаrаq qаrаqşılığı» tuwrаlı egjey-tegjeyli tüsinik berip, оrıs tutqındаrın qаytаruw mäselesiniñ qır-sırın uqtırğаn. Оrıs derekközderiniñ hаbаrlаuwınşа, qаrа-duwаn birde Mäskeuwge qun dаuwlаğаn elşilikti bаstаp kelip, 200 mıñ аltın tölem аlıp qаytqаn.Оsı keñseniñ tаğı bir jаuwаp­tı qızmetşisi – tоqа-duwаn. Оl biy sаrаyınıñ şаruwаsımen şu­ğıl­dаnıp qаnа qоymаy, biydiñ qаbıldаuwınа bаrаtın elşilerge qаbıldаuw kezindegi räsimderdi de tüsindirgen. 24 qаzаn 1536 jılı Seyidаhmetke berilgen kuwälikke sоl tustа tоqа-duwаn mindetin аtqаrğаn Mаmаy mırzа «Ulı tоqа-duwаn» dep belgi sоğıp, qоl qоyğаn. Keñse müşelerine beriletin biy jаrlıqtаrı dа оsı tоqа-duwаn аrqılı jüzege аsqаn. Оnıñ biylik därejesiniñ mоldığı sоnşаlıq – Sаrаyşıqtаğı оrıs elşiligine kelgen bаylаnısşını öz erkimen qоya bergen.
    Оrdа jerin bаsıp ötetin sаuwdа keruwenderinen sаlıq jiynаuw isin qаrа-duwаnğа bаğınıştı tоqа-duwаn bаsqаrğаn. Аl qаrjı аynаlımınа qаzınаşı jаuwаp bergen.Sоñğı lаuwаzım iyelerine аbızdаr, bаqsılаr, mоllаlаr jäne elden sаlıq jiynаytın dаruwğаlаr bаğınıştı bоldı.Sаrаy jаnındа Biy keñesi jumıs istedi. Оnıñ qurаmındа qаrаşılаr, оrındаrınаn ketken burınğı ulıs bаsşılаrı jäne ruwbаsılаrı bоldı.
    Оrdаdа uzаq uwаqıt bоlğаn оrıs elşisi Dаniylо Guwbiynniñ Mäskeuwge hаt аrqılı: «İri ruwlаrdıñ qаrаşılаrı biydi tаstаp ketti» (Äñgime Seyidаhmet biy tuwrаlı) degen hаbаrınаn qаrаşı – jergilikti tаypа kösemderiniñ biylik jüyesiniñ sаlmаqtı bir tаqtаsı bоlğаnın аñğаruw qiyın emes.Qаysıbir tаriyhşılаrdıñ är tаypаnıñ bаsındа mаñğıt ruwınаn şıqqаn mırzа оtırdı deuwleri şındıqqа jаnаsа bermeydi.İşki-sırtqı mаñızdı mäse­leler jöninde ne sаltаnаt jаğ­dаy­lаrındа, bоlmаsа jоlı erekşe şetel elşilerin qаbıldаğаndа ulı keñes şаqırıldı. Оnı «körinis» dep аtаdı.
    Biydi töñi­rektep jаyğаsuwdа ülkendik-ki­şilik jоrа qаtаñ sаqtаldı. Jаrtı şeñber tärizdi birinşi qаtаrdа keñes müşeleri, memleket tetigi qоldаrındаğı jоğаrı mаnsаp iyeleri оtırdı.
    Ekinşi şeñberdi biydiñ qızmetşileri, sаrаy töñiregindegi şоnjаrlаr jäne irgeli qаuwımdаrdıñ ruwbаsılаrı – qаrаşılаr qurаdı. Kökeyli mäsele tuwrаlı söz söylendi, biy bärin de mu­qiyat tıñdаp, usınıstаrdı dа­uwısqа qоyatın bоldı. Şeşim dа­uwıstаuw аrqılı mаquldаndı. Аl kelisim bermey, qаrsı bоlğаndаr оrındаrınаn turıp, оñаşаlаnıp bölek оtırdı (Аktı vremeniy mejduwtsаrstviya… (1610-1613 gg.). Pоd re­­dаk­tsiyey S.K. Bоgоyavlenskоgо iy İY.S.Rya­biyniynа. M., 1915, 13, 26-27-bb.).Käsibi, turmısıNоğаylınıñ negizgi käsibi, turmısı – mаl şаruwаşılığı ekeni аytpаsа dа tüsinikti. Tört tülikti: jılqı, tüye, qоy, siyırdı tügelimen ösirdi. Äsirese, аsıl sоylı şаñırаq müyiz ögizder аuwıl mаñındа qаptаp jürdi. Оlаr, negizinen, ögizben köşetin. Kiyiz üyler qаzirgidey qаrа jerge emes, tört, аltı, segiz tegerşikti «telegen» аrbаlаrdıñ üstine tigildi. Оnı buzıp jiynаuw, qаytа quruw degen bоlmаdı, tоzsа, аrbа аrqаsındа tоzdı.Аqsüyekter, iri bаylаr telegenge оn eki ögizge deyin jekti. Аl Nоğаy­lı qоylаrı şetel jiyhаnkezderin tаñğаldırmаy qоymаdı.
    Birаz jıldаr Tаnа (Аzаq) kentinde turıp, Nоğаylını jiyi аrаlаp sаuwdа jаsа­ğаn venetsiyаn köpesi (XV ğ.) bılаy dep jаzаdı: «Аtаlmış hаlıqtıñ ösiretin törtinşi tüligi – jüni uzın, аyağı sereygen, quyrıqtаrı kem degende 12 fuwnt tаrtаtın qоylаr.
    Jаtsа turа аlmаytın bоlğаndıq­tаn, оlаrdıñ quyrığınа dоñğаlаq bаylаp qоyğаndаrın kördim. Аuwız­ğа qаtpаytın оsı quyrıq mаydı аsqа pаydаlаnаdı» (Bаrbаrо iy Kоntаriyniy, 149-b. // Klyaştоrnıy S.G., Suwltаnоv T.İY. Letоpiys treh tısyaçiyletiyy. Аlmаtı, 1992, 352-b.).
    XVI ğаsırdа Аrаl öñirinen jürip ötken аğılşın А.Djenkiynsоn dа quyrığı öte ülken Nоğаylı qоylаrın аtаp ötip, оlаrdıñ sаlmаğı 60-80 fuwnt dep körsetken. Äñgime, şаmаsı, Edilbаy qоylаrı tuwrаlı bоlıp оtır. XIX ğ. bаs kezinde qаzаq dаlаsındа birneşe jıl bоlğаn А. Levşiyn de аtаlmış qоy tuqımın аyrıqşа аtаp ötken: «Оlаrdıñ sаlmаğı – 4-5 put, 2 put şаmаsındа mаy tüsedi, älgilerdiñ biyiktigi, küştiligi sоnşаlıq, 10-12 jаsаr bаlаlаr qızıq üşin qоyğа minip оynаydı» (Sоndа, 32-b.).Tört tülikten, qоydаn keyingi köp ösirgenderi – jılqı.
    Mаñdа­yın­dаğı kekilden siyrаğındаğı tuyağı­nа deyin birde-bir qıl-qıbırı şаşаuw şıqpаy pаydаğа аsаtın, işse – аsı, kiyse – kiyimi оsı jılqı edi. Jаbımen qаtаr neşe türli аsıl tuqımdı säygülikter, jоrtuwılğа jаrаmdı qаzаnаttаr ösirdi. Äsirese, qаzаnаttаrğа surаnıs köp edi: bаtıstа Оrıs, Qurаl (Kоrоl), Bоlgаr, şığıstа Buhаr, Hоrezm, tipti Ündistаnğа deyin qа­nın jerge tаmızbаy, pışаq üsti bölisip аlıp jаttı. Nоğаylınıñ hаlıqаrаlıq sаuwdа tаuwаrı оsı jаuw-jаrаqqа jа­rаmdı qаzаnаttаr bоldı. IX ğа­sır jiyhаnkezi äl-Djаhiyzdiñ jıl­qı men türki tuwrаlı keltirgen ädemi deregi Nоğаylı kezinde de bаz bаyağı qаlpı özgermegen edi: «Eger sen türkiniñ ömiriniñ uzаq-qısqаlığın esepter bоlsаñ – оnıñ jer bаsqаnınаn göri, аt аrqаsındа köbirek оtırğаnınа köz jetkizer ediñ». Qаsım hаnnıñ dа jılqı tuwrаlı аytqаn ğаjаp sözin eske tüsirgenniñ аrtıqşılığı jоq: «Bizdiñ bаstı bаylığımız – jılqı: оnıñ eti men terisi biz üşin eñ qımbаt tаğаm men kiyim, аl оnıñ süti – eñ süykimdi tаğаmımız. Bizdiñ jerimizde bаq tа, köz tаrtаr ğiymаrаttаr dа jоq, bizdiñ köz suwsınımızdı qаndırаtın – dаlаdаğı jılqı tаbını, sоnıñ qızığın qızıqtаuwdаn аrtıq quwаnış jоq» (Muhаmmed Hаydаr, 22-b.).
    Mоğоl hаnı Sаiyd 1513 jılı qаzаq eline kelip, Qаsım hаndа qоnаq bоlğаnın eske аlıp, jiyi äñgimeleydi eken. Sоnıñ аuwzınаn jаzılıp аlınğаn mınа bir derektiñ tаriyhiy mäni zоr: «Meniñ eki аtım bаr, – deydi Qаsım hаn Sаiyd hаnğа, – оnıñ qunı tutаs bir tаbınğа tаtırlıq. Tüz turğınınа аtsız ömir – ömir emes, meniñ eki аtım – eñ qımbаt bаylığım. Ekeuwin birdey ustаtıp jibere аlmаymın, köñiliñ qаlаğаn bireuwin аl». Qаsım hаnnıñ sıylаğаn оl ğаjаp säygüliginiñ esimi – «Оğlаn-Tоrı» edi.
    Dоmiyniykаn jiyhаnkezi d’Аskоliy degen (XVII ğ.) bılаy dep jаzаdı: «Nоğаylаr tuqım seuwip, egin оrmаydı». Оnıñ аytuwınşа, nоğаylаr аrаsındа nаn şаynаp körmegender bаr, Оrdаnıñ şet-qiyırlаrındа turаtındаr nаn degen sözdi bilmeydi (Оpiysаniye Çernоgо mоrya iy Tаtаriyiy sоstаvlennıe dоmiyniykаntsem Dоr­telliy d’Аskоliy prоtektоrоm Kаfı, Tаtаriyiy iy pr. 1637 g.// Zаpiyskiy Оdesskоgо оbşçestvа iystоriyiy iy drevnоstey Rоssiyiy. Оdessа, 1902, T. 24, 130-131-bb.).
    Mundаy аuwа jаyılğаn üstirttikke Nоğаylı keziniñ köne derekterimen jаuwаp beruwge tuwrа keledi: «Sаrаyşıqtıñ jırtılаtın jerlerin suw bаsıp ketti. Bizge bir keme tuqımdıq dän jiber» (PDRV. Ç. 9, 284-b.; Ç. 10, 195-b.). Nоğаylı biyi bir hаtındа оrıs pаtşаsınа оsılаy dep jаzğаn. Demek, Nоğаylı eginşilikti аtımen bilmedi degen jаy söz. Nоğаylınıñ jer öñdeuwmen аynаlısqаnın N.M.Kаrаmziyn de mаquldаydı: «Ismаyıl biy Jаyıq jаğаsındа, Sаrаyşıqtа turdı, аl qаrаmаğındаğı el jer jırtıp, egin eguwmen şuğıldаnаdı» (Kаrаmziyn N.M. İYstоriya gоsuwdаrstvа Rоssiyyskоgо. SPb., 1821, T. 9, priym.78). А.А.Gerаkliytоv bоlsа: «Bаrbаrоnıñ mälimetterine qаrаğаndа, Qаziy ulısınıñ nоğаylаrı XV ğаsırdа-аq egin ekken» dep jаzаdı (Gerаkliytоv А.А. İYstоriya Sаrаtоvskоgо krаya v XVI-XVIII vv. Sаrаtоv, 1923, 105-b.). XIV ğаsır qаlаmgeri äl-Оmаriy Deşti Qıpşаq jurtınıñ tаrı egetinin аytqаn. İY.Bаrbаrо оsı оydı dаmıtа tüsip, bılаy dep nаqtılаydı: «Оsı sındı jäne özge de tаriyhiy derekterden Sаrаyşıq jurtı özderin birıñğаy аt аrqаsındаğı jurt qаtаrınа qоspаğаnın», yakiy оtırıqşı bоlıp, eginşilikpen de аynаlısqаnınа köz jetkizemiz.
    Аñşılıq tüzdikterdiñ äri sаuwığı, äri käsibi edi. Qаrşığа, lаşın, qırаn bаptаp, iyt jügirtip, qus sаluw – mаşıqtı tirlik. Аyaq izi siyrek sаrı bel, keñ dаlаdа аqböken, kiyik, qаrаquyrıq jırtılıp аyırılа­dı. Qulаn, tаrpаñ, tаuwtаylаq аuwlаuw dа – bаtıldıqtı qаjetsinetin käsip­tiñ bir pаrаsı. Qulаnnıñ dоmbаy degen bir türi derekközderde аuwızğа аlınаdı. Şırşа müyiz bulаndаr dа jоsıp jürdi. «Аlğiydıñ qubа jоnındа аrıstаn оynаr şаrq urıp» degen öleñ jоldаrınа qаrаğаndа, аñ аtаsı аrıstаnmen аlısıp, аylа аsıruw tаñ bоlmаğаn siyaqtı. Sırdıñ tüleyinen «turаn jоlbаrısın» keziktiruw dаğdılı jаğdаy-dı. Tülki, qаrsаq, qоyan, qаsqır terisi işki qаjettilikti öteuwmen qаtаr sırtqа dа şığаrıldı. Äsirese, Qаmа, Bаşqurt, Tömen оrmаndаrınаn аuwlаytın tiyın, bulğın, qаmа, qundız terileri аyır­bаs sаuwdаnıñ eñ ötimdi tаuwаrlаrı qаtаrınа jаttı. Tоn, işik, tаyjаqını оrıstаr qаjetsinse, qаmzоl, üki, qаyıñ jаq pen sаdаq­qа Besqаlа bаzаrınıñ surаnı­sı mоl bоldı. Endi äñgimelenip оtırğаn kez tаriyhiy jаzbаlаrınа söz berelik. İYbn Ruwzbiyhаn Deşti Qıpşаqtаğı аñşılıq tаqırıbın bılаy suwretteydi: «Qıdır qоnğаn bul eldiñ şöldi dаlаlаrı qusqа tоlı. Şüygin jаyılımdаrdа bır bоp semirgen kiyikter mаyğа jаtqаn siyır siyaqtı mаymаñdаp jügire аlmаydı. Qоnаq kütuw degen оlаr üşin jаzılmаğаn zаñ, üy iyesi qоnаq аldındа jаyılıp tösek, iyilip jаstıq. Аldа-jаldа et kerek bоlıp qаlsа, оtаğаsı jаq, sаdаğın аsınıp, аñğа şığаdı. Bel аsısımen qulаn аtıp аlıp, qоnаğın keşki tаmаqqа qаrıq qılаdı».
    Dininde, tilinde, turmısındа, öneri men ädebiyetinde, tаypаlıq-ruwlıq qurаmındа bötendik jоq Аltın Оrdа töñireginde qаlıptаsqаn tаriyhiy jаğdаylаrğа bаylаnıstı ömirge kelgen Nоğаylınıñ Qаzаq hаndığınаn аyırmаşılığı şаmаlı edi. Käsip, öner, turmıs-sаlt jöninen biri tuwrаlı аytılğаn köne derek, ekinşisine de аynа-qаtesiz kele beredi. Оsı оrаydа Ulıtаuw dаlаsındаğı Аqsаq Temirdiñ аñ аuwlаuw täsilin eske sаluw tüz tirligin tereñirek tüsinuwge septesedi. «Sоl­tüstikke bet аlğаn läşker tört аy bоyı jоldа kezikken jаbаyı eşki (qаrаquyrıq), kiyik, qus jäne dаlаnıñ şöpterimen qоrek­tenedi. Bul dаlаdа аñ аuwlаuw – sоğıs körinisterinen bir kem emes. Qаlıñ läşker аylаpаt dаlаnı аuw ğıp qоrşаp аlıp, mıltıq gürsili, kerney dаbılımen аñ bitkendi biyleuwşiniñ şаtırınа qаrаy quwdı. Аt аrqаsınа qоnğаn Аqsаq Temir qаrsı şığıp, közine köringen аñ, jаnuwаrdı оñdı-sоldı аttı. Аqırı qаjıp, şаtırınа оrаldı. Budаn sоñ erik özderine tiygen jаuwıngerler аñ-jаnuwаrlаrğа tаp berip, jаmsаtıp sаldı dа, tünniñ bir mezgiline deyin оt jаğıp, tоy tоylаdı» (Kаrаmziyn N.M., kniygа II, tоm V, gl. II, 83-b.).
    Deşti Qıpşаqtа аñ аuwlаuwdıñ bul bir türi desek, ekinşisin А.Lev­şiyn jаzıp qаldırdı. Kiyikter suw işetin suwаttаrdıñ irgesine qаmıstаn şаrbаq turğızğаn. Şаrbаqtıñ işki jаğınаn uştаlğаn şiy qаdаp qоyatın bоlğаn. Suwğа kelgen kiyikterdi ürkitkende оlаr şаrbаqtаn qаrğiymın degende ötkir şiyler kiyiktiñ qаrnınа, şаptаrınа qаdаlаdı. Jаrаlı jаnuwаr­lаrdı urıp аlаdı. Kiyikterdi аrаnğа jığuw ädisiniñ tаğı bir türi Ä.Kekilbаydıñ «Ürker» rоmаnındа este qаlаtındаy ğıp suwrettelgen. Tаuwlı-qırlı dаlаnıñ biyik jаrlı jerine kiyikterdi quwıp äkelip qаmаytın bоlğаn. Аl jаrdıñ tömengi etegi qаptаğаn аrаn, yakiy jerge qаdаlğаn şiy. Kiyikter jаrdаn qаrğığаndа оsı аrаnğа urınıp, jаyrаp qаlаdı.Deşti Qıpşаq jurtınıñ kiygen kiyimderi tuwrаlı köne derek­ter keşegimizdi tаnıp-bilip, durıs bаğаlаuwğа septesedi. «Ğаjаp örnekteri bаr türli tüsti kiyizder, bılğаrıdаn оyıp istelgen beldikter ädemiligimen tаñğаldırаdı» dep tаmsаnаdı İYbn Ruwzbiyhаn. «Оlаrdа qоy, jılqı, tüye öte köp, – dep jаzаdı XVI ğаsır türik jiyhаnkezi Seyfiy Çelebiy, – аl mekenjаylаrı аrbа аrqаsındа. Qоy terisinen istep, neşe türli tüske bоyağаn şekpenderi аtlаstаn аyırğısız. Оlаrdıñ ädemiligi sоnşаlıq, Buhаr bаzаrınа аpаrıp sаtqаndа, аtlаs şekpenmen bаğаsı birdey. Аl sоl qоy terisinen istelgen sırttаn jаmılаtın jelbegeylerinen suw ötpeydi, dımqıl tаrtuw degendi bilmeydi. Оl terini öñdeytin bоyauwğа bаylаnıstı, bоyawözderinde ösetin şöp­ten аlınаdı» (Klyaştоrnıy S.G., Suwltаnоv T.İY., 338-b.). Оsmаn türik sаyahаtşısın tаñğаldırğаn te­rini öñdeuw täsilderi 1769 jıl­dıñ kökteminde Jаyıq özeninde bоlğаn P.Pаllаs eñbekterinde bаr. А.Levşiyn de bul tаqırıpqа erekşe köñil аuwdаrğаn: «Qоy ne eşki terisinen iylenip tigilgen sırt kiyimdi «dаhа» dep аtаydı. Оnıñ öñdeluw täsili tömendegidey: teriniñ jünin qırqıp, şiyrаtıp оrаydı dа, jünniñ tübi jiydip, tütip аlıp tаstаuwğа kelgenşe jılı jerde sаqtаydı. Qıldаn аrılğаn terini pışаqpen qırıp, tаğı dа tаzаrtаdı. Sоsın ilip keptiredi. Kepken sоñ üş-tört kün аşığаn аyrаn tоlı ıdıstа ustаydı. Аyrаnnаn şığаrıp, köleñkede tаğı dа keptiredi. Sоsın qоlmen uwqаlаp jumsаrtıp, tütinge ıstаydı. Tаğı iylep, äbden jumsаrtаdı dа, sаrı ne qоñır bоyauwmen bоyaydı. Аl bоyauwdı rаuwğаş, tаsşаy ösimdikterinen аlıp, sаrısuw, qоy mаyın qоsıp isteydi. Bul bоyawbоtqа siyaqtı qоyuw. Terini eki jаğınаn bоyap, keptiredi. Kepken sоñ qаytа iylep, tаğı dа bоyap tаstаydı. Kebuw, bоyauw, iyleuwdi kezektep, bul isti eki-üş künde tä­mаmdаydı. Оsılаy istegende teriden dımqıl ötpeytin bоlаdı. Kirlese, mаtа qusаtıp juwsа dа öñi tаymаydı» (Levşiyn А., ç. 3, 210-211-bb.).
    Deşti Qıpşаq jurtınıñ üy-küyi, köşi-qоnı tuwrаlı bаyanğа kezek berer sät te kelgen siyaqtı. Ädette, аğаş keregeli, kiyiz tuwırlıqtı qаzаq jurtı dep, kiyiz üydi turmıstıq en-tаñbа erekşeligimizdiñ qаtаrınа jаtqızаmız. Аlаydа kiyiz üylerimiz qаzirgi uğımımızdаn bаsqаşа bоlğаn. Sözimiz däleldi bоluw üşin tаriyh qоynаuwınаn sır tаrtаlıq.XVI ğаsırdаğı аğılşın jiy­hаnkezi Sаrıtаuwdаğı Perevоlоkiy degen jerden Jаyıqqа bettegende mаldаrın jаyıp jürgen Nоğаylı turğındаrınа kez keledi. 
    Оl burın körmegen közge tоsın körinisti bılаyşа suwretteydi:
    «Bir mıñğа juwıq tüye telegen süyrep keledi,
    telegenniñ üstinde kümbezdi şаtırlаr, аlıstаn qаrаğаndа qаlа jıljıp kele jаtqаndаy äser qаldırаdı» (Klyaştоrnıy S.G., Suwltаnоv T.İY., 331-334-bb.).Şındığındа dа, biz äñgime etip оtırğаn kezde kiyiz üyler аrbаğа tigilgen.
    Jıljımаlı kiyiz üyler ğun-türki jurtınıñ turmıstıq erekşeligi retinde ğun zаmаnınаn belgili.
    Qıtаylаr jetegine оn eki ögiz jegilgen telegen üstindegi оsındаy jıljımаlı sаrаydıñ suwretin sаlıp, оnıñ isteluw täsilin de egjey-tegjeyli jаzıp qаldırğаn. Оlаrdıñ аytuwınşа: bul üyler kiyizben tumşаlа­nıp, sırtınаn qаyıspen qаptаlğаn. Qоzğаlğаndа bılqıldаmаuw, dаuwıl­dа jel uşır­mаuw mаqsаtındа äri sändik üşin sırtınаn аltın ne kümis şegelermen ädiptelgen. Qıtаy de­rektemelerinen mundаy sаltаnаttı köşterdi türki däuwirinde de jiyi keziktiremiz. Turа-kele ğun-türkilerdiñ dımqılı köp, qаrlı, оrmаndı Аltаydı tаstаp, qısı аyazdı, jаzı аptаp Euwrаziyanıñ dаlаlıq аlqаptаrınа аuwısuwımen kiyiz sırtın bılğаrımen qаptаuw däs­türi sаyaqsığаn. Bılğаrı kün men jelge tilinip şıdаmаğаn, şаmаsı.
    (Jаlğаsı bаr)
    НоғайлыDаyındаğаn Ğаriyfоllа ÄNES6th January 2013, Unknown tarafından yayınlandı 0 Yorum ekle
  2. Jan1Sibir Hanlığı ve NogaylarSibir Hanlığı / Prof. Dr. İlya V. ZaitsevRusya Bilimler Akademisi Şarkiyat Enstitüsü / Rusya5. yüzyılın başlarında, Altın Ordu’nın dağılım sürecinin daha belirgin hale gelmesiyle birlikte, Batı Sibirya’nın-Çingi (veya Çimgi)-Tura-merkezindeki esas çoğunluğu, Mangıt klanından, Nogay hükümdarlık hanedanının kurucusu beylerbeyi Edige ve halkı oluşturuyordu. Edige, Cengiz Han’ın soyundan gelen, yönetimde yasal hakları olan, kukla-kağanları tahta geçirdi ve aslında kendi menfaatlerine göre onlara hükmettirdi. 1420’de Edige öldü, yerine oğlu Mansur geçti ve babasının politikasını devam ettirdi. Mansur, Cuci’nin oğlu Şiban’ın torunlarından biri olan Hacı’nın beylerbeyi oldu.15. yüzyılın 20’li yıllarında Şiban’ın ulusu bağımsız topluluklara bölündü: Cumaduk -Han’ın sahip olduğu bölge, Mahmud-Hoca’nın bölgesi, Burkutların ve Mangıtların bölgesi. Sibirya “yurdu” henüz bağımsızlığını elde etmemişti. 1428’de Şiban’ın ulusundaki hanlardan birine (Cumaduk) itaat eden Şiban’ın diğer torunu Ebu’l-Hayr Ubeydullah, önemli sayıda yandaş topladı ve kendisini bütün devletin Han’ı ilan etti. Bu sırada 17 yaşında idi.Ebu’l-Hayr Ubeydullah’ın soyu şu şekilde idi: Cuci Han oğlu Şiban oğlu Bahadır oğlu Cıci-Buka oğlu Badakul (Batavul) oğlu Ming-Timur (Melik-Timur) oğlu Pulad (Fulat) oğlu İbrahim (Ayba) oğlu Tuğlu-Şeyh (Devlet Şeyh) oğlu Ebu’l-Hayr.1Mesut Kuhistani’nin tarihinde H. 833 senesi (M. 29.91429-18.9.1430), belki de hatalı bir biçimde “biçin (bijin) yılına uygun olarak” (yani maymun yılı), Ebu’l-Hayr Ubeydullah’ın tahtını sağlamlaştırma yılı olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte, “maymun yılı” (17.01.1428-05.01.1429) yanlış olarak 833 hicri yılı ile eşleştirilmiş ve sonunda H. 831-832’ye tekabül eden bir sonuca varılmıştır.2M. 1429-1432 yılları arasında Ebu’l Hayr Ubeydullah, hakimiyet konusundaki önemli rakiplerini devre dışı bıraktı; Tura’da (veya Tora) gerçekleştirdiği mücadeleden sonra şehri ele geçirdi ve başkent yaptı (Tura 1446’ya kadar başkent olarak kaldı). Burası, Ubeydullah’ın istilasından önce Burkut kabilesinin merkez şehri idi. Daha sonra, Tobol (Mesut Kuhistani tarihinin el yazmalarında bu isim Tubl veya Tunl şeklinde yazılmıştır) nehri kıyılarında Mahmud-Hoca’nın ordusunu dağıttı ve 1431/32’de Hârizm’i yağmaladı. Ebu’l-Hayr Ubeydullah, yeni devletin – Özbek Devleti’nin- kurucusu oldu. Daha sonra Hârizm’i bıraktı. Bırakmasının temel nedeni, (veba salgını ve Timur’un oğlu Şahruh tarafından gelebilecek bir tehlike gibi faktörlere ilaveten) Aral bozkırlarında Mahmud ve Ahmed’in (Küçük Muhammed’in oğulları) harekete geçişi idi.3″Cuci’nin soyundan gelen padişahlar olan Mahmud-Han ve Ahmed-Han, itaate ve boyun eğmeye yanaşmadılar, isyan bayrağını açtılar, inatçılığa ve başkaldırıya yöneldiler.” Böylece, Ebu’l- Hayr Ubeydullah, kardeşler üzerinde “hakimiyetini kurmak konusunda ipleri eline aldı.”4 M. G. Safargaliyev’e göre, Ebu’l-Hayr Ubeydullah’a karşı mücadele eden Mahmud ve Ahmed, Küçük Muhammed’in oğulları değildi, “çünkü onların babası Küçük Muhammed 1437’de 20 yaşlarında idi, dolayısıyla onun oğulları 1430’da han konumunda olamazdı. Mahmud ve Ahmed sadece Hacı Muhammed-Han’ın oğulları olabilirdi, babalarının Sibirya’daki hükümdarlığı süresince de han olarak adlandırılmış olabilirler.”5 Maalesef, Mahmud b. Vali “Bahru’l Esrar” isimli eserinde gayet emin bir şekilde Hanların, Timur’un oğlu Muhammed’in (yani Küçük Muhammed) çocukları olduğunu belirtir.6Ebu’l-Hayr, koalisyonu (Mahmud, Ahmed, babaları ve kardeşleri Cavak-sultan ve Başyak- sultan) bozma yolunda girişimlere başladı ve Aikri-Tub bölgesine yakın bir yerdeki savaşta bir zafer elde etti.7 Mesut Kuhistani’ye göre, Ebu’l-Hayr Ubeydullah, kardeşlerinin bölgesi olan Ordu-Bazar’ı işgal etti, Batu’nun daha önceleri bulunduğu bu bölgeye yerleşti. Şimdi bu yerin tam olarak neresi olduğunu belirtmek zordur. A. A. Semenov’a göre, Ikri-Tub, Sir Derya nehrinin kıyılarındaki bozkır bölgelerindeydi.8 Bu ismin ikinci kısmı “Türk” olarak da okunabilir. Tub/tup-taban, esas, temel, başlangıç. Savaş, büyük nehrin kıyısında gerçekleşti. Ahmed ve Mahmud’un sahip olduğu bölgede bulunan büyük nehir, Yayık (şimdiki adıyla Ural) idi. Dolayısıyla, Ordu-Bazar, büyük ihtimalle onun kıyılarında kurulmuş bir bölge idi. Ebu’l-Hayr Ubeydullah, savaştan sonra Ordu-Bazar’a geçti.9 Ahmed ve Mahmud, sonuçta mağlup olmadı, fakat çeşitli kayıplara uğradılar ve muhtemelen Astrahan’a kaçtılar. 10 Ebu’l-Hayr Ubeydullah, 1431’de zaferin anısına para bastırdı. Daha önce (1429) Çingi- Tura fethinin anısına madeni para basmıştı. Bu emisyondan elimizde para bulunmamaktadır. Daha sonraları (muhtemelen, 1481’de Taht Eli’nde Ahmet-Han’a karşı kazanılan zaferden sonra) Seyyid Ibrahim (Ibak) Han, Sibirya’daki konargöçer toplulukların meskun olduğu bölgede bir miktar madeni para basmıştır. Sibirya Şibanilerinin para basma adeti kendi başına, Cuci “yurtları” arasında bir egemenlik bahanesiydi.1115. yüzyılın 40’lı yıllarında, Ebu’l-Hayr Ubeydullah, Sir Derya bölgesinin orta kısımlarını zorla ele geçirdi ve 1446’dan itibaren Sıgnak kasabasını başkent yaptı. 1468/1469’da Han’ın ölümüne kadar bu başkentte kaldı. Ölümünden sonra orada yakıldı.12 Sibirya bölgesinde Özbek Hanlığı’nın merkezinin kayması ile birlikte yeni bir devlet -Sibirya Hanlığı- yükselişe geçti.13 Çingi-Tura şehri, başkentleri idi. Devletin kurucusu ise Hacı-Muhammed idi. Muhtemelen, o, Ebu’l-Hayr Ubeydullah’ın yönetimden mahrum bıraktığı bağımsız Şibani hükümdarlarından biriydi. Ancak bu şekilde, Sibirya Şibanileri ile Özbek akrabalarının sürekli mücadeleleri açıklanabilir. 14 Fakat, maalesef, bu Han’ın yönetimi hakkında hemen hemen hiçbir şey bilmiyoruz.Hacı-Muhammed’in halefi konusunda kesin bir bilgiye sahip değiliz. Muhtemelen, oğlu Mahmud olabilir. Bununla birlikte, 1468’de Ebu’l-Hayr Ubeydullah’ın ölümünden sonra Mangıt’ın önde gelen kardeşleri, Vakkas b. Nureddin d. Edige’nin oğulları Musa ve Yağmurçi (Yağmurci), tercihlerini Hacı- Muhammed’in başka bir oğlundan Seyyid Ibrahim’den (Ibak) yana kullandılar. 1469’da güç onun ellerindeydi.
                                                                    1468-1495Aynı yıl, Seyyid Ibrahim, Şeyh Haydar Han b. Ebu’l-Hayr Ubeydullah’ı mağlup etti ve öldürdü; Özbek Şibanilerin mirasçısı Muhammed Şeybani Sultan’a eziyet etti.70’lerin başında, Ibak, Mangıt’ın önde gelenleri, Edige’nin torunları Musa ve Yağmurçi ile birlikte hareket etti. Böylece, Nogaylar ve onların yönetim klanı Mangıt, Ibak’ın gücünü diğerlerinin üzerinde bir güç olarak benimsedi. 1480’de Ibak, Büyük Rus Dükası III. İvan ile görüşmeler gerçekleştirdi ve önceki müttefiki Ahmed b. Küçük Muhammed’e karşı bir antlaşmaya vardı. Ahmed’e karşı gerçekleştirilen mücadelede III. İvan’ın desteği konusunda Seyyid İbrahim’in önemli bir fonksiyonu vardı. Seyyid İbrahim başarılı olması durumunda Cuci’nin torunları arasında yönetimde hak iddia edebilirdi. 1481’de Ahmed, Donets nehrinin ağzında Ibak ordusu ve onun Nogay müttefikleri Musa ve Yağmurçi tarafından bozguna uğratıldı ve öldürüldü.Bundan sonra Seyyid İbrahim, kendisini bütün Cuci Ulus’unun Han’ı olarak ilan etti (“Timur-Kutluk’un torununu öldürdü ve Sayin Han’ın tahtını ele geçirdiğini duyurdu”)15 Ahmed’in katli ile ilgili Rus kronikleri, Seyyid İbrahim’in ismini “Şibanların çarı” veya “Nogay çarı” gibi ifadelerden sonra kullanmıştır. Bu da demektir ki Nogaylar ordunun esas kısmını teşkil ediyordu, asıl Sibirya ulusları yoğun bir nüfusa sahip değildi.16 Cuci Ulusunun Seyyid İbrahim tarafından böyle birleştirilmesinin gerçekdışılığı çok açıktır: Gerçekte o, sadece Sibirya yurdunun kontrolüne sahiptir. Kuzey Ugrian ve Sibirya bölgelerinin yöneticileri, Mangıtlar ve Taht Eli Seyyid İbrahim’in sözde otoritesini tanıdılar. Şibani Devleti, parçalanmaya başladı. III. İvan’ın Cuci Devleti’ni birleştirmeye yönelik politikalara yanaşmaması bu süreci hızlandırdı.17 1483’te Yugra’ya (Ural dağlarının arkasındaki kuzey bölge) gerçekleştirilen askeri harekat ile Şibani hükümdarları Moskova’ya tabiiyeti kabul ettiler. Seyyid İbrahim, Kazan Hanlığı ile ittifak halindeydi, fakat 1484’te Kazan’da Moskof parti iktidara geldi ve şehirde bir Moskof onların yandaşlarına yardım etti. Ali Han (İbrahim ve Fatıma’nın oğlu)18 tahttan indirildi ve onun kardeşi (İbrahim ve Nur-Sultan’ın oğlu) Muhammed-Emin yerine getirildi.19 Sonra Ali, tekrar tahtına geçti. Fakat, 1487’de Kazan, Rus birlikleri tarafından ele geçirildi; Ali Han tekrar tahttan indirildi; eşleri, kardeşleri ve annesi Fatıma ile birlikte Moskova’ya götürüldü. Muhammed-Emin tekrar tahta getirildi. Kazan’da kendi başına tahtta hak iddia eden Seyyid İbrahim, bir protesto faaliyetine girişti. Sibirya kronikleri, Ibak (Upak) ismini Kazan Han’ı olarak zikrederler; doğrusu muhtemelen o, bu ünvanı 15. yüzyılda 70’lerin sonunda veya 80’lerin başında elde etmişti.20 Rus saldırılarından rahatsız olan Ali Han’ın yandaşları Kazan’dan onun yanına kaçtılar. 1489’da Ibak, III. İvan’a bir mektubunda, barış şartlarının sağlanabilmesi için “Çar Alegam”ı (Ali Han) geri göndermeyi teklif etti. Ibak’ın bir adayı olarak Alegam’ın serbest bırakılması Moskof yönetimi açısından oldukça önemliydi. III. İvan, bu teklifi geri çevirdi; Ibak’tan ve Nogay mirzalarından kendilerine sığınan Kazan göçmenlerini infaz etmelerini istedi ve Muhammed- Emin’in topraklarını da yağmaladı.21Seyyid İbrahim’in pozisyonu kendisini sonunda topraklarının parçalanma aşamasına getirdi: Volga havzası konusundaki mücadele Şibanilerin Batı Sibirya’daki durumlarını tehdit eder hale geldi.221495’te Seyyid İbrahim, Taybuga klanından Isker Muhammed bek (hükümdar) tarafından öldürüldü.23 Rus kroniklerine göre, Ibak, kız kardeşinin kocası olan Taybugalıların başındaki Mar adlı şahsı idam ettirdi. Mar’ın büyük oğlu babasının öcünü alarak Ibak’ı öldürdü. Muhtemelen Ibak’ın çok yakınından olan (kardeşi veya yeğeni?) Mamuk b. Mahmud Han yerine geçti.24Mamuk, Kazan için mücadeleye girdi ve burayı 1496’da fethetti. Kazan soyluları onun politikalarından rahatsız oldular. Arsk’ın prenslerine Mamuk’un askeri harekatları sırasında Kazan’da bir askeri darbe tertip edildi.Mamuk, Kazan’a dönemedi, Çimgi-Tura’ya gitmek zorunda bırakıldı. Şibanilerin yandaşlarının büyük bir kısmı onunla birlikte Kazan’dan göç etti (Prens Urak da onlar arasındaydı). Muhtemelen bu göçmenler 1499’daki Kazan harekatında Mamuk’un teşvikçileri ve katılımcıları idi. Bu dönemlerde Agalak (Mamuk’un kardeşi) Kazan tahtında hak iddia etti. Bu harekat başarısızlıkla sonuçlandı: Kazanlılar düşmanlarının bozguna uğratılmasında Rusların yardımını aldılar.25 Bu sıralarda Şibaniler, sonunda Ural dağları arkasında vassallarını kaybettiler: Rusların askeri müdahalesi yüzünden Yugra prenslikleri. 1500 civarında Kutluk’tan (Seyyid Ibrahim’in oğlu) Sibirya Şibanilerinin Han’ı diye bahsedilir oldu. 1505’te Ural civarındaki Rus bölgelerine bir akın gerçekleştirdi, ama başarısızlıkla sonuçlandı.Yerel asıllı bir klan olan Taybugalılar, Sibirya Şibanilerinin halefi oldular. Başlangıçta sejiut klanına (Kırım’da da bilinen önceki Sibirya Şibani Hanlığı’nın bir klanı) bağlı ayrı bir kabilesel prenslik görünümünde idiler.26 Topraklarının birinci merkezi önce, işim nehrinin yanındaki Kızıl-Tura bölgesi, daha sonra Isker kasabası idi. “isker” ismi (“an old place”~türk. eski yer) Taybugalıların başkenti için kullanılmakta ve sonra sadece Rus kaynaklarında Küçüm (Tobol ve irtiş havzasının yanında) ismi bulunabilmektedir.Taybuga Devleti’nin kurucusu Seyyid Ibrahim’i öldüren Isker Muhammed bek idi. Taybuga’nın gerçek bir şahıs olup olmadığı, özel bir ad mı yoksa bir unvan mı olduğu konusunda net bilgiye sahip değiliz.27 Yılmaz Öztuna, Taybuga hanedanının soyunu şu şekilde belirlemiştir: 1. Mamık (Mamak) Han (1200?-1220), 2. oğlu Taybuga Han (1220-), 3. oğlu Hoca Han, 4. oğlu Mar Han, 5. zevcesi olan Opak Bey’in hemşîresi Hâtûn, 6. oğlu Muhammed Han, 7. Angış Muhammed Han, 8. oğlu Kaasım Han, 9. oğlu Yâdgâr.28 Kuşkusuz onlar, Cezgizlilerden değildi, dolayısıyla Han unvanını kullanmamışlardı. Devlet bekler (veya biyler) tarafından yönetildi. Ilk uygulama safhası (Nogay Hanlığı’nda (Nogay Ordası) gerçekleştirildi.Maalesef, Taybugalıların 1495-1555 arası siyasi tarihi tam olarak bilinmemektedir. Bu dönemde Taybuga Devleti prensliği, çok güçsüz bir merkezi otoriteye sahip Yugra kabilesel başkanları ve Sibirya Tatarlarından oluşan bir tür federasyon görünümündeydi.29 Sibirya Şibanileri’nin devrilmesi, belki de sonunda yüksek derebeyler tarafından yıkılan Nogay Hanlığı (Nogay Ordası) devletinin taşıdığı yapısal faktörlerden bir ksmını taşıması sonucuydu.30Kasım bek, Muhammed bek’in halefi idi. Muhtemelen, onun döneminde 1535 yılında Taybugalılar, güçlü Nogay mirza Şeyh-Mamay’a karşı savaştılar. Kasım, kardeşleri Yadigar (Ediger) ve Bakhulat ile birlikte başarıya ulaştı. 1563’te Taybugi devleti, Sibirya Şibanilerinin haleflerinin saldırıları ile yıkıldı. Sibirya Şibanileri 16. yy.’ın 50’li yıllarında bile yakınları -Buhara hükümdarı Abdullah Han II- tarafından desteklendiler ve Sibirya yurt’undaki otoritelerini yeniden kazanmak konusunda mücadeleye başladılar. Savaş tehdidini gören ve 1555’in Ocak’ında askeri destek arama girşimlerine başlayan Yadigar, Nogay bek’i Ismail aracılığıyla Rus Çarı Ivan IV’ten yardım istedi. Bu destek, Yadigar’ın Moskova’ya bağımlılığını ifade ediyor ve yıllık vergi vermeyi taaahhüt ediyorlardı.31 B. Ishboldin, bağımlılığa yol açan dini bir neden üzerinde de durur: Yeni Şibani Han’ı Küçüm kıskanç bir Müslüman idi, fakat Yadigar pagandı.32 Yine de Yadigar, Rus desteğini almadı (1556-1557 yıllarındaki Rusya ile gerçekleştirilen birçok diplomatik faaliyete rağmen). Sonunda kaybeden taraf kendisi oldu ve Küçüm Sibirya Han’ı oldu.Küçüm’ün soyu şu şekilde belirlenmiştir (Ötemiş Hacı ve Câmi’ü’t-tevârih’e göre): Cuci Han oğlu Şiban oğlu Bahadır oğlu Cıci-Buka oğlu Badakul (Batavul) oğlu Melik-Timur (Ming-Timur) oğlu Bek- Kondu oğlu Ali Oğlan (Gali Oğlan) oğlu Hacı Muhammed oğlu Mahmudek (Şeybak) oğlu Küçük Muhammed oğlu Aybak oğlu Murtaza oğlu Küçüm.33 Sibirya Tatarları efsanelerine göre Küçüm, yeğeni Nogay mirza Şegey tarafından 12 yaşına kadar eğitildi.34 V. V. Trepavlov’un faraziyesine göre Şegey, mirza Şeyh-Mamay idi.35 Ebu’l Gazi’ye göre, Küçüm, “Turan”da kırk yıl boyunca hüküm sürdü, hayatının sonlarına doğru görme duyusunu kaybetti ve Hicri 1003’te (1594/1595) Ruslar tarafından hakimiyetine son verildi. Mangıtlara (yani Nogay) sığındı ve onların arasında öldü.36Sadece Rus kaynaklarından devrinin önemli olayları hakkında düzenli kronolojik bilgiye ulaşılabilir. Küçüm, Sibirya ve Tümen Han’ı ünvanını benimsemişti ve Nogay Hanlığı (Nogay Ordası) ile iyi ilişkiler kurmuştu: En azından üst düzey Nogay mirzaları kızlarıyla, oğulları da Nogay prensesleriyle evlenmişti. Bu sıkı ilişkiler, uluslararası arenada müşterek istekler gelişmesine yol açtı: Küçüm, Abdullah Han II ve Nogay bekleri, Kazakların Han’ı Hakk-Nazar’a karşı bir koalisyon oluşturdu. Bu koalisyon, 1580’de Hakk-Nazar’ın ölümüne kadar oldukça sağlam bir şekilde devam etti.Taybuga yurt’u, yani 1563’e kadar Taybugilerin merkez noktası, Küçüm Hanlığı’nın merkezinde kuruluydu.37 Küçüm tarafından yeniden yapılandırılan devlet, Muhammed Şibani’nin soyundan Özbek’in vassali haline geldi ve bu devletin bir parçası gibi şekillendi. Tıpkı Balh Hanlığı gibi. Özbek Hanlığı’nın güçlü hükümdarları, Sibirya Hanlarını değiştirmek konusunda yasal hakka ve fırsatlara sahipti: Böylece, 60’lı yılların ortalarında Ahmet Giray Han (Küçüm’ün kardeşi), tahta çıkarıldı. Fakat, onun ölümüyle birlikte Küçüm Han tekrar tahta geçti.38 Bu iki kardeş dönemi (Küçüm ve Ahmed), merkezi otoritenin zayıflığı, yerel elitlerin ayrışması ve devlet sisteminin etkinliğini kaybetmesi dönemidir. Hanlık, daha önce olduğu gibi yarı bağımlı kara parçaları haline gelmiş durumdadır artık. Küçüm, Buhara’da odaklanan yerel elitlere karşı mücadele etti. 980’de (1572-1573) Abdullah II tarafından Buhara’dan gönderilen birçok vaizle gerçekleştirilen aktif bir İslami propaganda ile Orta Asya ile ticari ve kültürel ilişkiler güçlendi.39Öncelikle Küçüm ve Ahmet Giray Hanlar Yadigar’ın yıllık vergi vaadini teorik olarak sağlama aldıklarını sandılar fakat tahsilat konusunda başarı gösteremediler. 1569-1571 yıllarında; Ivan IV, Küçüm’ü vassallik kabulüne yönelik bir duruma (shert)40 getirmeye çalıştı, fakat bu girişiminde başarısız oldu. 1573’te Küçüm’ün yeğeni Muhammed Kuli Sultan Moskova’ya bağlı Çusovskie volosti (Perm ve Ekaterinbourg bölgeleri civarında bir alan) bölgesine başarılı bir akın düzenledi. İvan IV, Şibanilerin düşmanı Kazak Hanı Hakk-Nazar ile iyi ilişkiler kurmaya çalıştı, fakat Hakk-Nazar 1580 yılında öldü ve Şigay (Abdullah Han II’nin vassali) Kazakların hükümdarı oldu. Küçüm, onun kızlarından biriyle evliydi.41Yermak’ın gerçekleştirdiği şiddetli akın ile Sibirya’daki Şibanilerin sonu geldi.42 Yermak yönetimindeki Cossacklar 25 Ekim 1582’de Isker’i fethettiler. Cossacklar, başarılarını o zamanların Sibirya’sında bilinmeyen ateşli silahları kullanmalarına borçluydular. Yıl bitimine kadar Yermak, Isker’de bağımsız bir hükümdar gibi hareket etti ve sadece Abalak yakınlarında Küçüm kuvvetlerine karşı gerçekleştirilen savaştan (5 Aralık 1582) sonra Moskova’dan destek alma ihtiyacı hissetti.https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEj-Ro5f2M_WVBm6AiwHRt99WujTESKTErELqOXTh5vBEq7_TWl-niNfWhrZBt1_ReJOxprB-pOVt-923YC6CDX8W777mQmLCmuGIoFiHN875YoVpnJK7-7kBnw3i_9pL3prizCnbnwEIbw/s1600/nogayordamap.jpgYermak, Isker’i ve Irtiş nehri kenarındaki birçok küçük kaleyi fethedince, Küçüm Güney steplerine doğru kaçtı, bağlıları ile Irtiş’in orta kesimlerinden Nogay Hanlığı (Nogay Ordası) bölgesine doğru geçti. Daha sonra Nogaylar, kendi ülkelerinde Taybuga diye bir ünvan belirlediler, muhtemelen bu ünvan, yurt’un kurucusunun adından geliyordu.43 Fakat klanın bütün üyeleri Nogayların arasında yaşamıyordu. Aynı dönemde Taybuga Seyyid Ahmed b. Bikbulat da Küçüm’e karşı savaşıyordu. Sonunda 1586’da mücadeleyi kazandı, Şibanilerin yöneticisini Isker’den sürgüne gönderdi, Taybuga beklerinin devletini yeniden yapılandırdı, fakat 1598’de Moskof voyvodası (kumandan) D. Çulkov, Isker’e geldi ve Seyyid Ahmed bek’i hapsetti. Bu da devletin sona ermesi demekti.Beklenmeyen saldırı (1584 veya 1585) sonucu düşüş Yermak dönemine kadar ilk kez gerçekleşmiş değildi, daha önce de Ruslar Isker’i boşaltmışlardı, fakat 1587 yılında bu şehrin yanında bir Rus şehri olan Tobolsk’un inşasına şahit oluyoruz.Küçüm Han, 20 Ağustos 1598’de Ruslardan gelen son darbeyle uğradıkları yenilgiden fazla acı çekmedi. Ruslarla gerçekleşen mücadele boyunca kısa süre içerisinde Sibirya’nın doğu ve güney bölgelerinde otoritesini yeniden kurma yönünde başarı gösterebiliyordu. Sonunda Küçüm Han’ın, babasının onlara saldırılarının öcü olarak esir düştüğü Nogaylar tarafından öldürüldüğü söylenebilir.44Osmanlı hükümdarları ile Şibani soyundan Özbekler arasında ilişkilerin varlığını biliyoruz. Muhtemelen, Osmanlı padişahları ile Sibirya Şibani Hanları arasında bir takım ilişkiler mevcuttur. 16. yy.’ın sonunda Osmanlı defterdarı Seyfi Çelebi, Osmanlı’ya ait olmayan Asya bölgelerini (Çin, Tibet, Hindistan, Iran, Kaşgar ve Kalmuklar) konu alan küçük bir kozmografi yazdı. Bu kozmografinin Kaşgar ve Kazakları konu alan üçüncü bölümünde Seyfi Çelebi, Sibirya’nın Tatar Hanlığı’ndan bahseder (Tura terimini kullanır). Seyfi Çelebi’nin yazılarının tam tarihlerini bilmiyoruz ama kuvvetle muhtemeldir ki; bu eser derleme bir eserdir;45 bu da demektir ki Osmanlı tarihçiliğine ait mevcut eserlerde Sibirya Hanlığı’na dair bilgi bulunabilir. Seyfi’ye göre, “Tura” ülkesi Kazak halkı ile komşu bir bölgede bulunuyordu. Genişlik ve uzunluk bakımından yirmi günlük bir seyahat mesafesinde bulunuyordu. Diğer taraftan da Kıpçak steplerine sınır idi. Hükümdarın adı Küçüm Han idi -Genghis’in soyundan, Imam-ı Azam (Ebu Hanife) mezhebine bağlı bir Müslüman idi.Küçüm Han, bir müddet ülkesinden ayrıldığı esnada Rus kafirleri geldi ve gece boyunca Tura şehrine yerleşti. Küçüm Han, durumu öğrenir öğrenmez şehri kuşatır. Bir veya iki yıl kafirlerin şehirden ayrılmasına müsaade etmez. Onları zayıflatıp o şekilde istihdam etme amacındadır. Bu olaylar, Tura ülkesinin yeniden oluşum aşamasında olma süreci ile bağlantılı olarak Küçüm Han’ın politikası olarak anlaşılabilir.46 W. Barthold’un verdiği bu bilgilerden anlaşıldığına göre; Seyfi’nin eseri, başında verilen tarihten daha geç bir tarihte kaleme alınmıştır.47Hanlığın ekonomisinde temel taşları inek yetiştiriciliği ve hayvan kürklerinden elde edilen gelirler oluşturuyordu. Kürkler, Rusya’nın Sibirya’dan aldığı verginin esasını teşkil ediyordu. Nüfusun büyük bir çoğunluğunu göçebeler ve avcılar oluşturuyordu. Hanlıkta küçük kasabalar da mevcut idi.48Moskof Çar’ının arşivinde (Tsarskiy Arkhiv) ve Posol’skiy prikaz (Rus Dışişleri Bakanlığı) arşivinde pek çok materyal, Ruslarla Sibirya Şibanileri ve Taybugleri de içeren Cengizlilerin (Djuchidler) “yurtları” (devletleri) arasında diplomatik ilişkilerden bahseder. Arşiv listelerinde bu dokümanlar belirtilmiştir. Sibirya’ya ait kitaplar (farklı yıllara ait çeşitli eski eserler), Posol’skiy prikaz arşivinde (Rus Devleti Dış ilişkiler Ofisi) Şemaha ve Kazak Ordası bölgelerine dair diplomatik “kitaplarla” [(Rus. Tetrad’, Türk-Arab defterinden bir calk (!?)] birlikte bir grup halinde mevcuttur. Bu belgeler aynı zamanda Nogay, Kazan ve Astrahan Hanlıklarının diplomatik dokümanlarıyla da muhafaza edilmiştir. Tsarskiy Arkhiv listesinde “Tümen bölgesinden gelen kitaplar”a da işaret edilmiştir.49 Daha çok Tümen’den Kuzey Kafkasya (Dağıstan) anlaşılmaktadır, fakat Sibirya’daki Tümen bölgesi de kastediliyor olabilir. Bütün bu dokümanlar, 16. ve 17. yy.’larda Moskova yangınlarında yok oldu. Kaybolan “Sibirya kitapları”, muhtemelen, 1555-1563 yıllarına aitti, Yadgar’ın ve “bütün Sibirya bölgesi”nin elçilik raporlarını içeriyorlardı.501591’de İngiliz Jerom Horsey, Moskova’da “Chiglicke Alothe” adında bir “Sibirya kralı” görür; bu kral buraya annesi, en güvenilir danışmanları ve “mursey”leri ile birlikte getirilmiştir. “Chiglicke Alothe”, Horsey’e Sibirya’da yaşadığını, Ob nehrini geçerek Catay’a (yani Çin) gitmek üzere yol aradığını söyler.51 Bu “çarın” adı Kazan adlarına ve Kasimov Han Şah Ali (Rusça ifadesiyle Schigaley)’ye benzese de, belki de, Jerom Horsey, 1585’te Moskova’ya esir olarak gönderilen Küçüm’ün yeğeni (veya oğlu) Mametkul’u (Muhammed-Kuli) kastetmektedir. Seyfi Çelebi’nin verdiği bilgilere göre; “Ruslar Tura’ya yerleştiğinde Küçüm Han’ın oğulları Moskova’ya gönderilmişti.”52 Başka bir İngiliz J. Fletcher ise hatıralarında Muhammed-Kuli’yi kastetmiştir (Sibirya kralının kardeşi).53 Küçüm Han’ın büyük oğlu Arslan (veya Alp-Arslan) ve onun oğlu Seyyid Burhan, Tatar kaynaklarındaki adıyla “Tubol-Tura vilayetini” inşa ederler. Bu vilayet, Rusya’daki Tatar aristokrasiyi de içerir ve Kasimov Hanlığı’nın son hükümdarları da bunlardır.54
Category: 2013

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Benzer Paylaşımlar