Nogay Türklerinde Kişi Adları
Dilek Ergönenç Akbaba
Toplum hayatında önemli bir yeri olan kişi adları, ad bilimi içinde ayrı
bir alandır. Kişi adları bilimi (anthroponymy), bu bilim dalı içinde yer alan
özel adların (İng. onomastics, Fr. onomastique, Alm. onomastik, namenkunde,
bezeichnungskunde) inceleme konularından biridir (Aksan 1998 I; 32). Kişi
adları; adı verenin karakteri, zevkleri, eğilimleri, dünya görüşü, içinde bulunduğu
toplumun yapısı, kültürü, dili gelenekleri vb. ile ilgili bilgiler verir. Bu sebepten
kişi adları; toplum bilimi, halk bilimi, kültür tarihi, dil bilimi gibi pek çok bilim
dalının da konusu olmuştur (Karahan 2011, 292).
Ad verme geleneği Türk kültüründe önemli bir yer tutmaktadır. Kişi
adlarının verilmesi Türk toplumunda dinsel nitelikli bir törenle gerçekleşmekte
ve birçok Türk topluluğunda toy (düğün) yapılarak kutlanmaktadır. Balaga at
atama (çocuğa ad koyma) Kıpçak Türklerinden olan Nogaylarda da toy yapılarak
kutlanır. Diğer Türk topluluklarında olduğu gibi ad önceden tespit edilir ve bu
amaç için tertiplenen bir toplantı ile çocuğa verilir.
Nogayların “Yaxúı ädem ölse, atı qalar, yaman ölse –kiyimi qalar” (İyi
insan ölürse adı kalır, kötü ölürse giyimi kalır) (Kapayev 1995: 39) atasözü,
adın insan için ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bu bakımdan çocuğa
verilecek adın anlamına daha bir özen gösterilmektedir. Türk topluluklarında
ad gelişigüzel seçilmez. Çocuğun doğduğu gün, zaman, ay, mevsim, doğum
yapılan yer, doğum sırasındaki olaylar, gelenekler, bazı büyüklere karşı duyulan
hayranlık, şükran ve minnet, ailenin maddî durumu, çocuğun daha önceki
kardeşlerinin yaşayıp yaşamadığı, moda, kültür değişmeleri vb. bir çok durum
etkili olmaktadır (Örnek 1995: 149). Bunların dışında Allah ve din büyüklerinin
adları, tarihten alınan adlar, soyut ve somut kavramların adları, tabiat-coğrafya,
hayvan ve bitki-çiçek adları, çocuğun doğduğu zamanı belirten adlar, aile
büyüklerinin adları, kafiyeli adlar, aynı kökten veya benzer hece ile yapılan adlar,
beğenilen veya özenilen kişilerin adları, moda adlar, anne ve babanın adlarının
birleştirilmesiyle oluşturulan adlar, siyasî tarihle ilgili adlar, kahramanlık adları,
gizli güçlerin etkisinden korunmak için verilen adlar, lohusanın odasına ilk
giren kişi dikkate alınarak verilen adlar, çocuğun yaşaması dileğiyle konulan
adlar, yeni kavramlarla ilgili adlar, hayat tarzının, çevrenin etkisiyle verilen
adlar, çocuğun çift milliyete sahip olması durumunda söyleyiş açısından ortak
olabilecek adlar, çocukların doğuş sırası, doğan çocuğun son olması temennisi,
ve ailedeki çocuk sayısına göre yapılan adlandırmalar vb. birçok durum, çocuğa
ad verirken etkili olabilmektedir (Yalçıner 2004: 3120).
Eski Türklerde çocuklar ad alıncaya kadar “adsız” diye yaşar, 13-14
yaşlarına gelince ad verilmeye uygun bir iş yapmamışsa ömür boyu bu şekilde
anılırdı (Kalafat 2006: 149). Bu durum Dede Korkut hikâyelerinde de görülür.
Çocuğa ad verilebilmesi, ancak onun olağanüstü bir iş başarması, düşmana karşı
bir kahramanlık göstermesi ile mümkün olur (İnan 1966: 145-159).
Nogaylarda kişi adlarına anlam olarak bakıldığında; çocuğun doğduğu
zamanda dünyadaki, etraftaki, ailedeki çeşitli durumların etkili olduğu
görülmektedir. Çocuğa ad verilmesi özel bir kutlama, âdeta bir kutsanma ile
yapılır. Ad önceden tespit edilir ve özel olarak bu amaç için tertiplenen bir
toplantı ile çocuğa verilir. Anadolu’da da genellikle bu iş için bir hoca, müftü
veya dinselliği ile tanınan saygın bir kişi gelerek ezan okur ve çocuğun kulağına
adını üç kere söyleyerek “hayırlı, uğurlu” olmasını diler. Toplanan kişiler için
hazırlanan yemek yenir ve bazı yerlerde de mevlit okutulur (Örnek 1995: 149).
Tarihî ve günümüz Türk lehçelerindeki kişi adları, bugüne kadar çeşitli
araştırmacılar tarafından değişik yönleriyle ele alınmıştır. Bu çalışmada da
Nogay Türklerinin çocuklarına verdikleri adlar şekil ve anlam bakımından
incelenmiştir. Adların anlam bakımından sınıflandırılmasında Rásonyı’den
faydalanılmıştır.
NOGAY KİŞİ ADLARININ ŞEKİL VE ANLAM ÖZELLİKLERİ:
A. ŞEKİL ÖZELLİKLERİ:
Nogaylarda kullanılan adlarda katı fonetik kurallar yoktur, birçok
adın ikili şekillerine (g~k’li, d~t’li, f~p, ä~a’lı) rastlanmakta, bir Kıpçak
lehçesi olan Nogay Türkçesinde, kişi adlarında Oğuz Türkçesi özellikleri de
görülebilmektedir: Alibek~blibek, brüwgız~Qıztamam, Geldimorat~Keldimurat,
Gülúaxar~Külimxan, Gündogan~Küntuwgan, Safarbiy~Saparali vb.
Nogay Türklerinde kullanılan kadın ve erkek adlarının şekil özellikleri
şunlardır:
1. BASİT ADLAR
1.1.Türkçe Basit Adlar: Nogay kişi adları genellikle birden fazla
hecelidir ve Türkçe kökenli olanları muhtemelen ekli veya birleşik yapıdadır.
Aşağıdaki adları, -ihtiyat kaydıyla- Türkçe ve basit yapılı olarak kabul ettik.
1.1.1.Kadın Adları: Altın, Baa, Biyke, Yibek.
1.1.2.Erkek Adları: Arslan, Bätir, Botaú, Dobay, Qoqaú, Qrım, Nanay,
Oraz, Otar, Tengiz.
1.2.Arapça Basit Adlar:
Nogay Türkleri sünnî olup Şafiî mezhebine mensupturlar. Yapılan
istatistiklere göre Nogayların inanç ve millî yapılarından dolayı Ruslarla
karışmamaya çalıştıkları anlaşılmaktadır (Alpargu 1996: 205). İslâm dini ile
birlikte Arapçadan giren kadın ve erkek isimleri Nogaylarda da kullanılmaktadır.
Bunlar Nogay Türkçesinin ses özelliklerine göre birtakım ses değişikliklerine
uğramıştır.
1.2.1. Kadın Adları: blime, Ayse, Farida, Kerime, Kewsar, Madina,
Maripat, Marziye, Märiyem, Medine, Mekke, Na¿se, Sälime, =arifa, =eynap,
=uxra.
Arapçada Çokluk İfade Eden “-at/-et” ile Biten Kadın Adları
Nogaylarda kullanılan Arapça kadın adlarının çoğu “-at/-et” sesleriyle
bitmektedir. Bunun sebebi, Arapça kadın adlarında aslında varolan tâ-i tenîsin
(dişilik te’si) Nogay kadın adlarında, olduğu gibi kullanılması ve okunmasıdır:
Abibat, Abidat, Asiyat, Ayúat, blimet, bnipet, Farizat, Fatimat, Qanitat, Maliyat,
Maripat, Minat, Mükminat, Müslimat, Napisat, Nasipat, Nuripat, Parizat,
Rabiyat, Raziyet, Sabirat, Sakinet, Saliyat, Sapiyet, Saybat, Sälimet, Säniyet,
So¿yat, Soltanat, Şaydat, Taybat, Tayrat, Urqıyet, Yumaziyet.
“So¿yat” adının ise, Rusça olan Sofiya’dan değil, bütün “-at/-et” gelen
adlar Arapça olduğuna göre, Arapça “sûfî1”den gelmesi muhtemeldir.
1.2.2. Erkek Adları: Abdulla, Ali, Alladin, Anwar, Arifulla, Asan, Asxad,
Aúim, Ayıp, Azamat, bbid, bmin, bmit, Baxbiy, Bäis, Biytulla, Cabrail, Calaldin,
Camaldin, Daut, Farid, Fazil, xarun, øbragim, øsa, øsaq, øslam, øsmail, Kerim,
Qadir, Magomet, Maxmud, Mawlüt, Mämet, Mecit, Muxtar, Murat, Musa,
Muslim, Nacmudin, Nädir, Ospan, Ramazan, Raúid, Sälim, Şaban, Umar, Yunus,
Yusup, =ubair, =ulqaniy.
1.3. Farsça Basit Adlar:
1.3.1.Kadın Adları: Saray.
1.3.2.Erkek Adları: Niyaz, Oraz (rûze: oruç).
1 Sûfî: (Ar.) Yünden yapılmış elbise giyenler.
1.4.Mastar Şeklindeki Adlar:
1.4.1.Kadın Adları: Banuw, Batuw, øysuw, Kündarüw, Maylaw, Müsirew,
Näúüw, Saylaw, Yagüw.
1.4.2.Erkek Adları: Biyüw, Qaúaw, Qazuw, Yaúaw.
1.5. Çekimli Fiilin Ad Olarak Kullanılması:
Fiillerden türemiş veya fiillerin çekimli şekillerden yapılmış kişi adları
Türkçenin tarihî dönemlerinde de görülmektedir. Köktürklerde kullanılan Bilge
Kağan, İltiriş Kağan (Ergin 1991), Uygurlarda Tapmış, Amratmış Teñrim,
(Sümer 1999), Divân-ı Lügâti’t-Türk’te geçen Utar, Tapar (Amanoğlu 2000: 8),
Karahanlılarda geçen Ay Toldı, Kün Togdı, Ögdülmiş, Odgurmış (Arat 1991:
9-10) bu tür adlardandır (Demirez-Güneri 2011: 169). Böyle adlar günümüz
Türk lehçelerinde de (Kazak, Karakalpak, Altay, Yeni Uygur, Ahıska Türkleri
vb.) yaygın biçimde kullanılmaktadır (Demirez Güneri 2011: 169-177). Nogay
Türklerinde fiilin farklı kiplerle çekimlenmiş hâlleri, kadın ve erkek adı
olabilmektedir.
1.5.1. Kadın Adları: øysim (iysin-: umut beslemek), øysimxan, øysindik
(umut besledik), Ölmes (ölmez), Yuwdır (yıkat).
1.5.2. Erkek Adları: Dormaz “durmaz”, Küsep (isteyip). Qaragan (baktı,
bakan), Qoqaú (kok), Oraú (sar, sarıl), Sagındıq (özledik), Suyun (
sevin), Süyindik (sevindik), Süyündük, Şäliú (şal-: biçmek, tırpanlamak), Taymas
(kaymaz), Toxtar, Toqtar (durur), Toyaú (doy), Tölemis, Tölegen (ödemiş),
Yumaú, Yumaw (yum).
Bu adlar arasında “Dormaz” Nogaycanın fonetiğine uygun değildir.
Nogay Türkçesinde kelime başında /d/ ünsüzü bulunmaz. Fiil tur- şeklindedir.
u>o değişimi de ilgi çekicidir. “Tölemis” adındaki –mis (öğrenilen geçmiş zaman
kipi) Nogay Türkçesinde yoktur. Buradaki -mis ödünçleme olabilir.
2. BİRLEŞİK ADLAR
2.1. Türkçe Birleşik Adlar:
2.1.1. Ad+Ad Şeklindeki Birleşik Adlar:
2.1.1.1.Kadın Adları:
“Ay” ile Başlayan Kadın Adları: Her zaman ve her Türk kavminde
kadın adlarında sık kullanılan sözlerden biri “ay”dır (Rásonyı 1963: 76): Aybike
(ay hanım), Aypara (ay paresi, ay parçası), Aysıluw (ay gibi güzel).
“Bek” ile Başlayan Kadın Adları: “Bek” “bey” demektir ama hem erkek
hem de kadın adlarında kullanılmaktadır: Bekbiyke, Bekinat, Bekkani.
“Bek” ile Biten Kadın Adları: øncibek, Nazlıbek, Şaúlıbek, Tatlıbek.
“Biyke” veya “Bike” ile Biten Kadın Adları: “Hanım” anlamına
gelen bu kelime birçok kadın adını tamamlamaktadır:, Aybike, bcibiyke
Balbiyke, Bayrambiyke, Bazarbiyke, Bekbiyke, Boranbiyke, Elbiyke, Esenbiyke,
xanbiyke, Köúbiyke, Künbiyke, Qadırbiyke, Qambiyke, Qurmanbiyke, Nurbiyke,
Orazbiyke, Ötebiyke, Rıslıbiyke, Şarbiyke, Tañbiyke, Taybiyke, Toqbiyke,
Yawbiyke, Yembiyke.
“Can” ile Biten Kadın Adları: Afuwcan, brüwcan, Nurcan.
“Gül” ile Başlayan Kadın Adları: Farsça çiçek anlamındaki “gül”
hem g’li hem de k’li şekliyle kadın adlarında kullanılmaktadır: Gülli, Gülnara,
Gülnazar, Gülsim, Gülúaxar, Külimxan, Külizar.
“Gül” ile Biten Kadın Adları: Aygül, Qızılgül, Yumagül.
“Xan” ile Biten Kadın Adları:“Hükümdar” anlamındaki bu ad, Türklerde
en eski devirlerden beri kadın adlarını tamamlamaktadır (Rásonyı 1963: 77).
Nogay Türklerinde birleşik ad şeklindeki kadın adları en çok “xan” kelimesiyle
biter: Aslıxan, Aúuwxan, Awasxan, Aysexan, Aytxan, bcixan, blimxan, bskerxan,
Bayramxan, Bazarxan, Cennetxan, Dämesxan, Dävletxan, Erkexan, øncixan,
øysimxan, Kebaxan, Keldixan, Kencexan, Külimxan, Kümisxan, Küúlixan,
Qaralxan, Qılıúxan, Qırımxan, Qurasxan, Malaxan, Mamırxan, Maylıxan,
Mekerxan, Meñlixan, Mıratxan, Misirxan, Näsipxan, Nurxan, Orazxan,
Ölmesxan, Sälimxan, Sekerxan, Seperxan, Sıylıxan, Stambılxan, Süydimxan,
Tätlixan, Totayxan, Yapxan, Yelletxan, Yemisxan, =alımxan, =äbitxan.
“Sıluw” ile Biten Kadın Adları: “Güzel, itibarlı, güzel vücutlu”
anlamlarına gelen “sıluw” birçok Türk lehçesinde kadın adlarının arkasına
gelerek birleşik ad yapar2: Amansıluw, Aysıluw, Künsıluw, Meñsıluw, Tañsıluw,
Yensıluw.
Bunların dışında Balseker (bal şeker), Yansaray (can saray) vb. Türkçe
adlardan oluşan birleşik kadın adları da bulunmaktadır.
Birleşik kadın adlarında Türkçe, Arapça ve Farsça adlarla Nogaycanın
fonetiğine uygun olarak birleşik adlar yapılmaktadır:
Arapça-Türkçe adlar: bcibiyke, Cennetxan, Qadırbiyke, Mıratxan,
Nurxan, Seperxan, =äbitxan, =alımxan; Türkçe-Arapça ad: Tawcan; Arapça-
Arapça ad: Nurcan; Farsça-Türkçe adlar: Bazarbiyke, Bazarxan, Orazbike,
Orazbiyke, Orazxan; Türkçe-Farsça ad: Qızılgül.
2.1.1.2. Erkek Adları:
“Abdul” ile Başlayan Erkek Adları: Abdulgazı, Abdulhamid,
Abdulqadır, Abdulqasım, Abdulla, Abdulmuslim.
2 Sulu: Kazakça, Tobol Tatarcası vb. (Rásonyı 1963: 78).
“Ali” ile Biten Erkek Adları: Asanali, Bayramali, Begali, Indırali,
ømamali, østamali, Köúali, Qıdırali, Qurmanali, Mämetali, Meñlali, Mollali,
Muratali, Murtadali, Orazali, Sabanali, Saparali, Seyitali, Teñali, Yenali.
“Aman” ile Başlayan Erkek Adları: “Aman” (sağ salim) ile kullanılan
adlar: Amanaqay, Amanbay, Amangadı, Amangeldi, Amankey.
“Bay” ile Biten Erkek Adları: Amanbay, Bazarbay, Dobay, Dombay,
Indırbay, Köúekbay, Köúerbay, Qoylıbay, Qurmanbay, Nurlıbay, Orazbay,
Otarbay, Sallıbay, Sañlıbay, Sarıbay, Yarıqbay, Yazlıbay.
“Bek” ile Başlayan Erkek Adları: “Bek” Nogay Türkçesinde “bey”
anlamındadır: Bekberdi, Bekbolat, Bekmanbet, Bekmurza, Bektemir.
“Bek” ile Biten Erkek Adları: Alibek, Arslanbek, blibek, Bätirbek,
Bawbek, Dinibek, Qairbek, Qayırbek, Qazbek, Qılınbek, Murzabek, Nawurbek,
Niyazbek, Ömirbek, Özbek, Temirbek, Uzbek, Vatasıbek, Yanbek, Yanibek,
=aurbek.
“Biy” ile Başlayan Erkek Adı: “Biy” bey anlamındadır ve genellikle
adın sonunda kullanılmaktadır. Bir erkek adında başta kullanıldığı görülmüştür:
Biysoltan.
“Biy” ile Biten Erkek Adları: Arslanbiy, Asanbiy, Askerbiy, bmirbiy,
bskerbiy, Baxbiy, Düysenbiy, xanbiy, Meñlibiy, Murzabiy, Musabiy, Müsirbiy,
Safarbiy, Soltanbiy, Türkbiy, Ullıbiy.
“Bolat” veya “Polat” ile Biten Erkek Adları: “Bolat” (çelik) ile
kullanılan adlar: Aqbolat, Bekbolat, Erbolat, Kencebolat, Qambolat, Qasbolat,
Qazbolat, Yambolat, Yarbolat, Temirpolat.
“Temir” ile Başlayan Erkek Adları: Temirbek, Temircan, Temirxan,
Temirpolat.
“Temir” veya “Demir” ile Biten Erkek Adları: Nogay Türkçesinde
kelime başında /d/ ünsüzü bulunmaz. Buradaki kelimenin “temir” olması
beklenirken “demir” olması ilginçtir. Bunun sebebi birleşik isimdeki ikinci ad
olması olabileceği gibi, bu özellik Oğuz lehçelerinden ödünçleme de olabilir:
Aydemir, Baydemir, Bektemir, Centemir.
“Gazı” ile Biten Erkek Adları: Arapçada “işgal eden” anlamına gelen
“gazi”, Türkçeye geçince semantik bir değişime uğrayarak “savaştan sağ ve
zafer kazanmış olarak dönen kimse” anlamı kazanmıştır. Nogaycada da bu
olumlu anlamıyla kullanılmaktadır: Abdulgazı, blimgazı, Bätirgazı, Bayramgazı,
Boramgazı, Nurgazı, Umargazı, Yangazı.
“Gerey” ile Biten Erkek Adları: “Gerey” Rusça “geroy” kelimesinden
değişmiştir ve “kahraman” anlamındadır. “Gerey” ile kullanılan adlar: bcigerey,
bdilgerey, blimgerey, Qazgerey, Qılıúgerey, Meñligerey, Sälimgerey, =abitgerey.
Page 8
106
Dilek Ergönenç Akbaba
“Manbet” veya “Mambet” ile Biten Erkek Adları: Ada eklenen
“Manbet” veya “Mambet” Arapça “Muhammed” adından kısalmıştır. Addaki
bu kısalmanın sebebi kolay söyleme ihtiyacı ve en az çaba kanunudur. Nogay
erkek adları arasında tek başına da kullanılan “Muhammed”, Nogay Türkçesinin
ses değişikliklerine uygun şekilde “Magomet” şeklinde de yaşamakta ve işlek
olarak kullanılmaktadır. Tek başına “Manbet” adı da vardır. Bu ad birleşik
adlarda, adların sonuna eklenerek kullanılır: Acmambet, Aqmanbet, Baymanbet,
Bekmanbet, Dilmanbet, Doymanbet, Esmanbet, Qısmenbet, Köúmanbet,
Mämbet, Manbet, Nurmanbet, Orazmanbet, Yolmanbet, =armanbet.
“Murza” veya “Mırza” ile Biten Erkek Adları: “Murza” (bey)
ile kullanılan adlar: Aqmurza, bcimurza, Bätirmırza, Baymırza, Bekmurza,
xanmurza, Qanmurza, Salimırza, Yanmurza, Yawmırza.
Erkek adlarında Türkçe, Arapça ve Farsça adlarla yapılan birleşik
adlardan bazıları şöyledir:
Arapça-Türkçe adlar: Asanbiy, Cumageldi, Dinibek, Qairbek, Ömirbek,
Raúidxan, Safarbiy, Yumageldi; Türkçe-Arapça adlar: Bätirgazı, Geldimorat,
Keldimurat, Köúali, Meñlali; Arapça-Arapça adlar: bcikerim, bcimolla,
bcisxaq, blimgazı, Asanali, Awbekir, Dinislam, Qıdırali, Mämetali, Saparali,
Seyitali, Umargazı, Yanquwat; Farsça-Türkçe adlar: Qudayberdi, Niyazbek;
Farsça-Arapça ad: Dilmanbet, Qocaxmet, Orazali; Arapça-Farsça ad: Elgaytar,
Yumagul, Yumaniyaz.
2.1.2. Ad+ Çekimli Fiil Şeklindeki Birleşik Adlar: Bunlar, cümle
yapısındaki adlardır.
2.1.2.1.Erkek adları: Yawgaytar (düşman döner), Yarboldı (yar oldu). Şu
birleşik adlarda ise ilk ad aslında zarftır: Apsatar (hep satar), Alıpqaú (alıp kaç).
“Berdi” ile Başlayan Erkek Adları: Ber- fiilinin geçmiş zaman kipiyle
çekimlenmesiyle oluşan “berdi” (3. teklik şahıs), erkek adlarının sonuna
gelerek birleşik bir ad oluşturmaktadır: Bayramberdi, Bekberdi, Qudayberdi,
Mawlimberdi, Ramberdi.
“Boldı” ile Biten Erkek Adları: “Bol-” fiilinin geçmiş zaman kipi,
3. teklik şahsı olan “boldı”, birleşik erkek adlarında sonda kullanılmaktadır:
Elboldı, Yarboldı
“Geldi” ile Başlayan Erkek Adları: “Gel-” fiilinin geçmiş zaman, 3.
teklik şahıs şekli olan “geldi”, Nogayca birleşik erkek adlarında hem başta hem de
sonda bulunabilmektedir. Nogay Türkçesinde kelime başında /g/ ünsüzü yoktur.
Fiil “gel-” değil, “kel-” iken isimlerde kullanılan şekil “geldi”dir: Geldimorat.
Bu fiilin Nogay Türkçesinin fonetiğine uygun olarak “keldi” şekliyle
birleşik bir erkek adı olarak kullanılmasına Ak Nogaylar3 arasında rastlanmıştır:
Keldixan.
“Geldi” ile Biten Erkek Adları: “Geldi” fiili birleşik erkek adlarında
daha çok sonda kullanılmaktadır: Amangeldi, Dcumageldi, Esengeldi, Orazgeldi,
Yumageldi.
“Tursın” ile Biten Erkek Adı: “Tur-” fiilinin emir kipi 3. teklik şahsı
olan “tursın” bir erkek adında, sonda kullanılmıştır: Quruptursın (Qruptursın).
2.1.3. Çekimli Fiil+Ad Şeklindeki Birleşik Adlar: Bu adlar, devrik
cümle kuruluşundaki adlardır.
2.1.3.1.Kadın Adı: Küsebiyke (küse- çok istemek), Qurasxan (quras-:
dilimlerin, parçaların biraraya gelmesi), Ötebiyke (öte-: geçmek), Süydimxan
(sevdim han), Süydümxan, Yapxan (yap-: örtmek), Yelletxan (yellet-:
havalandırmak), Yensıluw (yeñ-: yenmek).
2.1.3.2.Erkek Adı: Keldixan, Quwanay (quwan-: sevinmek).
2.1.4. Ad+Sıfat-fiil Şeklindeki Birleşik Adlar:
2.1.4.1.Erkek Adları: Adın arkasına eklenen sıfat-fiil şeklindeki bu tür
erkek adlarında genellikle –GAn sıfat-fiil eki bulunmaktadır. Adlarda rastlanan
başka bir ek ise –Ar geniş zaman sıfat-fiil ekidir: Ertuwgan (er olarak doğmuş,
doğan), Esbergen (akıl veren), Estuwgan (akıllı doğan), Küntuwgan (gün
doğmuş veya doğan gün), Tanatar, Yanbolgan.
2.1.5. Sıfat-fiil +Ad Şeklindeki Birleşik Adlar:
2.1.5.1. Kadın Adı: Ölmesxan. Genellikle erkek adları “bay” ile biterken,
“Göçerbay” adlı bir kadın adı bulunmaktadır.
2.1.5.2. Erkek Adı: Kadın adı olarak “Göçerbay” şekli olan kullanılan bu
ad, erkek adı olduğunda Köúerbay şeklindedir.
2.1.6. Vasıf adı + Ad Şeklindeki Birleşik Adlar:
2.1.6.1. Kadın Adları:
“Ärüw” ile Başlayan Kadın Adları: brüwcan (iyi can), brüwgız (iyi
kız), brüwzat (iyi şey).
“Qara” ile Başlayan Kadın Adları: “Qara” sıfatı hem erkek hem de
kadın adlarının başında bulunabilmektedir: Qaragöz, Qaraúaú.
Ayrıca kadın adlarında kullanılan vasıf adları arasında renk adları da
bulunmaktadır: Aqtamaq (ak damak), Qızılgül.
Mallıbiyke (mallı: hayvanlı), Maylıxan (maylı: yağlı), =alımxan şekil
3 Çerkessk şehri civarında yaşayan Nogaylar.
yönünden bu gruba giren adlardandır.4
2.1.6.2. Erkek Adları:
“Aq” ile Başlayan Erkek Adları: Aqbolat, Aqmanbet, Aqmurza, Aqtay.
“Qara” ile Başlayan Erkek Adları: Qarayan (kara can), Qaradaw,
Qarasay, Qaraydar (kara Haydar)
“Äci” ile Başlayan Erkek Adları: “bci” (hacı) ile kullanılan adlar:
bcibatir, bcibayram, bcigerey, bcikerim, bcimolla, bcimurza, bcimusa, bcishaq.
“Älim” ile Başlayan Erkek Adları: “Bilgin, âlim” anlamına gelen
“älim”, tek başına da kullanılan bir erkek adıdır: blimgazı, blimgerey, blimxan.
“Bay” ile Başlayan Erkek Adları: “Bay” (zengin) ile kullanılan adlar:
Baydemir, Bayet, Baygadı, Baymanbet, Baymırza, Bayúora.
“Yan” ile Başlayan Erkek Adları: “Yan” (can) ile kullanılan adlar:
Yangazı, Yanbek, Yanibek, Yanquwat, Yanmurza, Yanpoy.
“Yar” ile Başlayan Erkek Adları: Yaragay, Yarbolat.
B. ANLAM ÖZELLİKLERİ:
Kişi adlarını semantik olarak incelemek için özellikle birleşik kişi
adlarındaki birtakım tamlayıcıları ele almak gerekir. Anlam bakımından Türk
kişi adları üzerinde çalışan ve bunları sınıflandıranlardan biri László Rásonyı’dir
(1963; Güngördü 1991). Sınıflandırmalarda verilen kategoriler hem kadın hem
de erkek adları için geçerlidir. Kadın ve erkek adlarının semantik bakımdan temel
farkı, -kızların ikinci derecede önemli olmaları dolayısıyla- onlara verilecek ad
seçiminde akılcı etkenlerin daha az rol oynaması, duygulu etkenlerin ise erkek
adlarına göre daha baskın olmasıdır (Rásonyı 1963: 87).
Nogay Türklerinde verilen adların anlamında çocuğun doğduğu zamanda
dünyadaki, etraftaki, ailedeki çeşitli durumların etkili olduğu görülmektedir
(Kapayev 1995: 40). Nogay adlarının anlam özellikleri bakımından
sınıflandırılması konusunda Rásonyı’den yararlanılmıştır (1963: 63-87;
Güngördü 1991). Ancak bu sınıflandırma aynen alınmamış, adlarda rastlanan
özelliklere göre bir bazı değişiklikler yapılmıştır:
1. Totem Adları:
İnsanlığın ilkel devirlerdeki davranışları olan totemizm, kişi adlarını
etkileyen bir unsurdur. Rásonyı’ye göre totemizm Türklük bakımından fazla
önem taşımaz. Ancak bazı kişi adları totemcilik havası taşımaktadır. Yine
Rásonyı’ye göre Nogay Türkçesinde de bir kadın adı olarak kullanılan “Aybike”,
4 xan ile biten kadın adlarından bir kısmı bu gruba da girer.
(1963: 78-79). ve “Biyday” (Eski Türkçede Bogday) (Rásonyı 1976: 201) bu tür
adlardandır.
2. Dilek Adları:
Yeni doğan çocuk ile ilgili dilekler, ona ad olarak konulabilir.
2.1.Çocuğun Yaşaması Dileğiyle Konulmuş Adlar:
En önemli dilek adlarından biri çocuğun hayatta kalması için verilen
adlardır. Özellikle ailede ölmüş bir çocuk varsa, yeni doğan erkek veya kız
evladın yaşaması için bu tür adların verilmesi daha önemli hâle gelir. “Tur-”
(dur-) fiili bu yüzden çoğunlukla erkek adlarında kullanılmaktadır: Quruptursın
veya Qruptursın, Tursın, Tursınxan, Toxtar, Toqtar. Çocuğun yaşaması için
konan başka bir ad da “Yaúaw”dır.
Sağlamlığı ifade eden “temir” (demir) ve “bolat” (çelik) gibi kelimeler,
çocuğun yaşamasını sağlayacak güçlü adlar olduğu için bunlarla yapılan
adlar, aynı kategoride sayılabilir: Aqbolat (saf çelik gibi sağlam) (ATKA, 43),
Aydemir, Azamat, Baydemir, Bekbolat, Bektemir, Centemir, Erbolat, Kencebolat,
Qambolat, Qasbolat, Qaúaw (çelik kalem, keski), Qazbolat, Yambolat, Yarbolat,
Temirbek, Temirxan, Temirpolat (demir ve çelik gibi sağlam). Sağlamlık,
dayanıklılık “taw” (dağ) kelimesiyle de ifade edilir: Tawsoltan, Tawcan5 (taw:
dağ). Kızlara verilen Şarbiyke (şar: bileğ taşı) bu tür adlardandır.
Çocuğun yaşaması için ada getirilen “ölmez” çekimli fiili de kadın
adlarında kullanılan başka bir yaşatacak addır: Ölmes, Ölmesxan.
Afuwcan6 (afuw: af), Taymas (kaymaz), Taymasxan, aynı niyetle konan
adlardandır.
Töle- fiiliyle yapılan adlarda kötü ruhları aldatmak niyeti gizlidir. Bir
ailenin çocuğu ölüp tekrar bir çocukları dünyaya gelirse “ödendi” anlamına
gelen bu adlar konmaktadır (ATKA 14): Tölegen, Tölemis. “Öte-” (geç-) fiiliyle
yapılan adlar da aynı amaçla verilir: Ötebiyke, Ötegul, Ötemis, Öteú.
Çocuğu olmayan ailelerin Tanrı’nın adını kullanarak ad vermelerinin
sebebi de yine kötü ruhları korkutmaktır. Rásonyı’ye göre bunlar teofor (Allah
adını kapsayan) adlardır (1963: 74): Qudayberdi (Hüda verdi), Qudaynet
(Hüda’nın niyeti), Mawlim (Mevlâm), Mawlimberdi (Mevlâm verdi).
Kötü ruhları korkutan, onlardan daha güçlü ve süratli olan hayvanların
adları veya bunlarla ilgili adlara ad biliminde apotropaeon (koruyan adlar) denir
(Sakaoğlu 2001: 11). Bu tür adlar, çocuğun yiğit olması dileğiyle verilebileceği
gibi koruma amacıyla da verilebilir. Bu sebeple bu tür adlar iki grupta da yer
almıştır: Arslan, Arslanbek, Arslanbiy, Qaplan, Qazbek, Qazbolat, Qazgerey.
5 Adın içinde “taw” varsa, çocuğun doğduğu yerde bir dağın bulunduğu anlamı da aranabilir.
6 Nogay Türkçesi edebî dilinde “can” kelimesi “yan” şeklindedir.
Kız adlarından Müsirew (yalvararak elde etmek), Saylaw (seçmek, seçip
ayırmak) anlam olarak bu grubun içindedir.
Eski Türk kültüründe Gök tanrı inancı ve Şamanizm’in etkilerinin
derinliği; Budizm, Manihaizm, Nastorizm ile birlikte dışarıdan gelen diğer
unsurlar, erkek adları ile kadın adlarını ayırmayı güçleştirmiştir. Yalnız Türkçe
olarak konan adlarda bile cinsiyet farkı belirgin değildir (Abdurrahman 2004:
129: Demirez-Güneri 2011-176). Bunun yanında çocuğun kötü ruhlardan
korunması amacıyla oğlanlara kız, kızlara oğlan adı verilir (Sakaoğlu 2001: 11).
Nogay Türklerinde Keldixan, Köúerbay veya Göçerbay hem kadın hem de erkek
adlarındandır. Kızlara verilen Papaú (papa: Rus. Baba, küçültme ekiyle) adının
verilme amacı da bu olmalıdır.
Bazı güzel adların kötü ruhların ilgisini çektiği düşünülerek çocuğa
kötü anlamlı adlar da verilebilmektedir (Aksan 1995: 439). Türk toplumundaki
geleneklerden biri de, kötü ruhlar insanları rahatsız ederlerse onlardan
kurtulabilmek için, rahatsız edilen kişinin adının değiştirilmesidir (Üçok 1947:
34; Karahan 2011; 293)
Nefret edilen kavimlerin adları, çocuğun yaşamasını sağlamak amacıyla
verilen adlardandır. Amaç, ana babanın çocuğu aslında sevmediği inancını
uyandırarak kötü ruhları kandırmaktır: Urusmurza (Rus beyi), Apaz (Abaza).
Bazı hayvan adları, aynı niyetle çocuğun yaşaması için verilir: Botaú
(bota: deve, küçültme ekiyle), Qumar (himâr: Ar. Eşek, küçültme ekiyle). Buna
benzer şekilde güzel bir anlamı olmayan veya anlamı olumsuz olan adların
konma amacı aynıdır: Ayıp (ayıp), Ayub, Batuw (batmak), Qambiyke (qam:
gam, kaygı, tasa), Mataq (mataqay: pasaklı), Mekerxan (mekir: (Kaz.) art niyet,
kurnazlık), Süyrik (kız adıdır ve “bıyıklı” anlamındadır), Şingil (şüñgil: çukur,
oyuk), =alımxan (zalım: zalim).
“Yaw” (düşman) vasıf adıyla kullanılan adların da böyle bir amacı vardır:
Yawbiyke, Yawmırza.
2.2.Uzun Ömür Dileyen Adlar:
Ömirzaq (ömri uzaq: ömrü uzun) ve Ömirbek bu niyetle verilen
adlardandır.
Çocuğun sağlıklı yaşaması için verilen adlardan bazıları şunlardır: Sälim,
Sälime, Sälimet, Sälimgerey, Sälimxan, Salimırza. Yine Küsep (isteyip, istenmiş)
bu tür bir addır.
2.3. Oğul Dileyen, Oğlan Olduğunu Belirten veya Kız Dileyen Adlar:
Ertu (“er tuwsın”dan kısaltılmış), Qıztamam, Mıratxan, Muradasıl,
Muradin, Murat, Muratali.
Türk kültüründe genellikle oğula daha çok değer verilmekte ve evlâdın
erkek olması istenmektedir. Ancak Nogaylarda bunun tersi bir ada da rastlanmıştır.
Küsebiyke (küse- çok istemek) adı kız evlâdın istendiğini göstermektedir.
2.4. Artık Çocuk İstenmeyişini Bildiren Adlar:
Çocuğun yaşaması için konan şu adlar “dur-” anlamıyla kullanıldıysa artık
çocuk istenmediğini de ifade edebilir: Atyeter, Quruptursın, Tursın, Tursınxan,
Toxtar, Toqtar.
2.5. Mutluluk, Başarı Gibi İyi Bir Hayat Tarzı Dileyen Adlar:
Ana babaların yeni doğan çocuk için sağlık, mutluluk, rızık, zenginlik vb.
birçok şey dilerler. Bu dilekler ad olarak konabilir:
Doğan çocuğun güzel, hayırlı bir ömrü olsun diye verilen adlar: Däwletxan
(däwlet: iyilik, hayır), ønal (inanılan, güvenilir), Qayırbek (qayırlı: hayırlı),
Quwanay (quwan-: sevinmek), Näsip, Nasipat, Näsipxan, Näsipli, Ogırlı, Suyun
(
Çocuk; zengin olsun, bolluk içinde yaşasın diye verilen adlar: Mallıbiyke
(mallı: hayvanlı), Toqbiyke (toq:tok), Toqsaba, Yembiyke (yem: yem), Yemis
(meyva, yemiş), Yemisxan.
“Bay” (zengin) ile başlayan erkek adları çocuğa yine zenginlik ve iyi bir
hayat dilemek için konur: Amanbay, Baydemir, Bayet, Baygadı, Baymanbet,
Baymırza, Bayúora, Bazarbay, Indırbay, Qoylıbay, Köúekbay, Köúerbay,
Qurmanbay, Nurlıbay, Orazbay, Otarbay, Sallıbay, Sañlıbay, Sarıbay, Yarıqbay,
Yazlıbay.
“Aman” (sağ salim, mesut, mutlu) ile başlayan kadın ve erkek adları bu
gruba girer: Amansıluw, Amanaqay, Amanbay, Amangadı, Amangeldi, Amankey.
2.6. İyi Karakter Özellikleri Anlatan Adlar:
Özellikle çocuğun sağlam ve güçlü olması dileğiyle konan adlar daha
çok erkek adlarıdır: “Cesur” anlamına gelen “Bätır”7 yine bu grupta sayılacak
adlardandır: bcibatir, Bätır, Bätırbek, Bätırgazı, Bätırmırza.
brüwgız (iyi kız), Dämekey (däme: ümit), øysim (iysin-: umut beslemek),
øysimxan, øysindik (umut besledik), øysuw (iyis-: hep beraber eğilmek), Kökey
(kişinin iç dünyası; akıl, düşünce, his, heyecan), Qayırbek (hayırlı bey) Yumart
(cömert), Tätim (tatım: iyi geçinen, dost geçinen), Turubek [turı: doğru, adaletli
(Rásonyı 1963: 80)], Üzliken(üzdik: Kaz. önde gelen, başarılı) bu tür adlardandır.
Büyük ve güçlü hayvanların erkek çocuklarına ad olması, Türklükte çok
yaygın bir gelenek olmuştur. Gücün, cesaretin ve yırtıcılığın sembolü olan bu
adlar, çocuğun yiğit olması dileğiyle verilir (ATKA,: 37): Arslan, Arslanbek,
Arslanbiy, Qaplan, Qazbek, Qazbolat, Qazgerey.
7 Bätir adına Batır, Batir gibi şekillerde de rastlanmaktadır.
Güç, sağlamlık ve dayanıklılığı gösteren bazı nesnelerin adları bu grupta
yer alır. Buna göre biçimle öz arasındaki bağlantı, bir şeyin özü ile onu ifade eden
ad arasında da vardır (ATKA, 42): Aydemir, Aqbolat (bolat: çelik), Baydemir,
Bekbolat, Bektemir, Centemir, Erbolat, Kencebolat, Qambolat, Qasbolat,
Qazbolat, Temirbek, Temircan, Temirxan, Temir-Polat, Yambolat, Yarbolat.
Silah adları bu tür kişi adlarındandır (ATKA, 44): Qaúaw (oyma kalemi,
keski), Qılıúxan, Qılıúgerey.
2.7. Vücutla İlgili İyi Özellikleri Belirten Adlar:
Nogaylarda verilen bu tür kişi adları şunlardır: Esengeldi (sağlıklı geldi),
Esenbiyke, Esmanbet8 (akıllı Muhammed) Estuwgan (akıllı doğdu).
Çocuğun çabuk ve güzel konuşması için verilen adlardan bazılar: Aytxan,
Aytuwlı.
2.8. Görkemli Adlar:
“Yiğit” anlamına gelen “batir” iyi karakter dilemenin yanında görkemli
adlar arasında da sayılmaktadır. “Batir” büyük savaşçılara verilen unvandır.
Proto-Bulgar yazıtlarında Bagatur~Bogatur şeklinde geçen kelime Menges ve
Beşevliyev’e göre unvan, Tekin’e göre kişi adıdır (1987: 51): bcibatir, Bätir,
Bätirbek, Bätirgazı, Bätirmırza.
Ayrıca blim, blimgazı, blimxan, bmirbiy, bmirxan , bskerbiy, Bayúora
(şora: asilzade, soylu), Küúlixan (küşli: güçlü), Yarıqbay (yarıq: ışık, ziya)
görkemli adlardandır.
Rusça “geroy” (kahraman, alp), Nogaycada “gerey” biçimine dönüşerek
Türkçe adlarla birlikte yaygın bir şekilde kullanılmaktadır: bcigerey, bdilgerey,
blimgerey, Qazgerey, Qılıúgerey, Meñligerey, Sälimgerey, =abitgerey.
“El” (memleket, ülke) kelimesiyle kullanılan adlar da bu gruba girer:
Elbiyke, Elboldı, Eldar, Elgaytar.
“Xan” (hükümdar) ile kullanılan kadın adları da görkemli adlardandır:
Aslıxan, Aúuwxan, Awasxan, Aysexan, Aytxan, bcixan, blimxan, bskerxan,
Bayramxan, Bazarxan, Cennetxan, Dämesxan, Dävletxan, Erkexan, øncixan,
øysimxan, Kebaxan, Keldixan, Kencexan, Külimxan, Kümisxan, Küúlixan,
Qaralxan, Qılıúxan, Qırımxan, Qurasxan, Malaxan, Mamırxan, Maylıxan,
Mekerxan, Meñlixan, Mıratxan, Misirxan, Näsipxan, Nurxan, Orazxan,
Ölmesxan, Sälimxan, Sekerxan, Seperxan, Sıylıxan, Stambılxan, Süydimxan,
Tätlixan, Totayxan, Wezirxan Yapxan, Yelletxan, Yemisxan, =alımxan, =äbitxan.
“Gazı” ile kullanılan erkek adları bu gruptadır: Abdulgazı, blimgazı,
Bayramgazı, Bätirgazı, Boramgazı, Nurgazı, Umargazı, Yangazı.
8 Nogaycada esüw (esmek) fiili de bulunmaktadır.
“Murza” veya “mırza” (bey) ile kullanılan adlar görkemli adlardandır:
Aqmurza, bcimurza, Baymırza, Bätirmırza, Bekmurza, xanmurza, Qanmurza,
Salimırza, Yanmurza, Yawmırza.
Eski Türkçeden beri kullanılan “bek” ve “biy” başlangıçta asilzâde
anlamına gelmiştir (ATKA, 51). “Bek” ile kullanılan adlar: Alibek, Arslanbek,
blibek, Bawbek, Bätirbek, Bekberdi, Bekbiyke, Bekbolat, Beket, Bekinat, Bekiú,
Bekkani, Bektemir, Bekuv, Dinibek, øncibek, Qairbek, Qayırbek, Qazbek,
Qılınbek, Murzabek, Nazlıbek, Nawurbek, Niyazbek, Ömirbek, Özbek, Şaúlıbek,
Tatlıbek, Temirbek, Uzbek, Vatasıbek, Yanbek, Yanibek, =aurbek.
“Biy” ile kullanılan adlar: Arslanbiy, Asanbiy, Askerbiy, bmirbiy, bskerbiy,
Meñlibiy, Musabiy, Müsirbiy, Safarbiy, Soltanbiy, Türkbiy, Ullıbiy (ullı: büyük,
ulu).
“Soltan” ile kullanılan adlar: Biysoltan, Soltan, Soltanat, Soltanbiy,
Soltanmurat, Tawsoltan.
Unvan veya rütbeler birleşerek kullanıldığında görkemli adlardan olur:
Bekmanbet, Bekmurza, Biysoltan, xanbiy, Qanmurza, Murzabiy.
Qanamat (qan>xan), Qambolat (n>m değişikliği) bu tür adlardandır.
3. Tesadüf Adları:
3.1. Yeni Doğmuş Çocuğun Göze Çarpan Bir Özelliği:
Yeni doğan çocuğun ilk göze çarpan özelliği ona ad olarak verilebilir:
Aqmañlay (beyaz alın) [geleneğe göre Nogay Türklerinin büyükannelerinden
biri (Rásonyı 1963: 81)], Aqtamaq, (beyaz boğaz), Aúuwxan (aşuw: sinir, hiddet),
Dombay (şişman), Kökkez (kök: mavi, yeşil), Küren (koyu sarı), Qaragöz,
Qaraúaú (kara saç), Qasbolat (qas: kaş), Qızılgül, Mamırxan (mamır: şişman,
semiz), Meñlali (meñli: benli), Meñlibiy, Meñligerey, Sarıbay, Sarıbas (sarı baş),
Sarıtay, Şaúlı (saçlı), Toqal (kadın adı, “tıraşlı” anlamında), Toqsaba (tok tulum)
[geleneğe göre Nogay Türklerinin büyükannelerinden biri (Rásonyı 1963: 81)].
Çocuğun esmer olması ile ilgili kullanılan “qara” sıfatıyla oluşturulmuş
olan Qaradaw (kara dev), Qarasay (say: sığ, derin olmayan, kısa boy için
kullanılmış olabilir), Qarayan (yan: can), Qaraydar (Qara Haydar) bu tür
adlardandır.
3.2. Doğumdan Sonra İlk Göze Çarpan veya Adı Geçen Nesne veya Hayvan:
Aqtay (ATKA, 66) (beyaz tay), Qaplan, Qaúaw (oyma kalemi, keski),
Qazbek (qaz: kaz), Qazbolat, Qazgerey, Qılıúgerey (qılış: kılıç), Qoylıbay (qoylı:
koyunlu), Qurman (Oğuz ve Kıpçaklarda yaylık, yay kabı) (DLT, 382, ATKA,
68), Qurmanali, Qurmanbay, Qurmanbiyke, Malaxan (mala: tırmık), Sarıtay,
Sawqat (hediye), Şoqay (deriden yapılmış bir tür ayakkabı), Taybiyke (tay: atın
yavrusu), Yabin (jabın: Kaz. çatı örtüsü), Yibek (ipek).
3.3. Doğumdan Sonra Çadıra, Odaya İlk Giren Kimse, Avulda
Bulunan Yabancı (Adı, Rütbesi, Kavmi, İşi, Göze Çarpan Vücut Özelliği):
bcixan (äci: hacı), bcimolla, Qocahmet (qoca: hoca), Mollali, Özbek,
Uzbek, Teñali (teñ: arkadaş), Türkbiy.
3.4. Doğumdan Sonra Ana Babanın İlk İşittiği veya Söylediği Söz:
Amangeldi (aman: mesut, mutlu), Atyeter (ad ulaşır veya yeter), Boldıgız
(kız oldu), Dcumageldi, Ertuwgan (erkek doğdu), Esengeldi (sağlıklı geldi),
Geldimorat, Keldixan, Keldimurat, Kencebolat (kence: en küçük), Kencexan,
Quwandıq (sevindik), Orazgeldi, Satır (patırtı, gürültü), Sewunduq, Süwret
(resim), Süyindik, Süyündük (sevindik), Şerpu (şarpı-: hafiften ateş yakmak),
Yapxan (yap-: örtmek), Yarboldı, Yelletxan (yellet-: havalandırmak), Yumageldi,
Yuwdır (yıka-t).
3.5. Doğum Zamanındaki Hava veya Gökyüzünün Durumu:
Boranbiyke (boran: fırtına), Gündogan, Küntuwgan, Künbiyke, Künsıluw,
Qarlı (karlı), Yarıqbay (ışıklı, aydınlık ve zengin olan).
3.6.On İki Hayvanlı Türk Takvimine Göre Doğum Yılının Adı:
Qoylıbay (qoy: koyun).
3.7. Mevsim, Ay, Gün, Günün Bir Bölümü, Bayram:
Bayramberdi, Eradil (era: Rus. Devir, zaman), Yazlıbay (ATKA, 77) (yaz
mevsiminde dünyaya gelmiş).
Cuma günü doğanlara verilen adlar: Dcumageldi (ATKA, 77), Yumadüw
(yuma: cuma), Yumageldi, Yumagül, Yumagisi, Yumaniyaz, Yumaú, Yumaziyet.
Ramazan ayında doğanlara verilen adlar: Orazbike, Orazbiyke, Orazxan,
Oraz, Orazali, Orazbay, Orazgeldi, Orazmanbet, Orozmanbet, Orozniyez (oraz
veya oroz: oruç).
Kurban bayramında doğanlara verilen adlar: Qurman (kurban),
Qurmanali, Qurmanbay.
Nevruzda doğanlara verilen ad: Nawruz.
Haftanın günleri: Sarsenbi, Düysenbiy.
Tan atarken dünyaya gelen çocuklara verilen ad: Tañatar, Tanbike,
Tañbiyke, Tañsıluw, Tansıluw, Tanyatıq.
3.8. Doğum Günündeki Önemli Olay:
Çocuk bir göç veya taşınma sırasında doğmuş ise verilen adlar: Köúbiyke,
Köúali, Köúekbay, Köúerbay, Köúmanbet.
Seçim gününde doğana verilen ad: Saylaw.
Pazar kurulduğu gün çocuğa verilen ad: Bazarbiyke, Bazarxan, Bazarbay.
Düğün günü doğan çocuğa verilen ad: Toybike, Doymanbet.
Sefer sırasında doğan çocuğa verilen ad: Safarbiy, Saparali, Seperxan.
Yola çıkılması söz konusuysa verilen adlar: Yolaqay, Yolgisi, Yollı, Yolmanbet.
Düşmandan kurtulunduğu gün verilen ad: Yawgaytar (düşman döner).
Yine “yaw” (düşman) ile ilgili adlar: Yawbiyke, Yawmırza.
Tarlada çalışılan gün verilen ad: Qazuw (qazı-: kazmak), Şäliú (şal-:
biçmek, tırpanlamak).
3.9. Doğum Yerinin Yanında Bulunan Şehir, Nehir, Dağ vb.:
Şehir adlarının ad olarak kullanması: Qrım, Qırımxan, Madina, Medine,
Mekke, Saray, Stambılxan.
Bawbek (baw: bağ, bahçe), Bawdin, Elboldı (el: vatan), Indırali (ındır:
harman), Indırbay, Qurgan (siper, sur), Otar (mera, otlak), Otarbay, Sabanali,
Tawcan (taw: dağ), Tawsoltan, Tengiz (deniz), Tuqay (orman, ağaç ve bitki
yığını).
4. Ana Baba Duygularını (Sevgi, Şefkat vb.) Gösteren Adlar (Okşama
Adları):
Genel olarak Türkçede kadın adlarının birçoğu bu grupta yer almaktadır
(Rásonyı 1963: 85). Ad biliminde “hypochoristica” denen bu adlar; “ana babanın
duygularını, sevgisini, şefkatini gösteren, genellikle güzel, ince, tatlı, değerli,
küçük bir şey anlamındaki adlardır” (Sakaoğlu 2001: 11): Altın, Amansıluw,
brüwcan (ärüw: iyi, güzel), brüwgız, brüwxan, brüwzat (zat: şey), Aygül,
Aypara, Aybike9, Aysıluw, Baa (paha), Balbiyke, Balgisi, Balseker (bal şeker),
Biyke (hanım), Cennetxan, Erkexan (erke: sevgili, gözde), Gülli, Gülnara,
Gülnazar, Gülsim, Gülúaxar, øncixan, Kümis (gümüş), Kümisxan, Künsıluw,
Qızılgül, Marcan, Meñsıluw, Nazlıbek, Nurbiyke, Nuradil, Nurcan, Nurgazı,
Nurgisi, Nurxan, Nurlıbay, Nurmanbet, Sawqat (hediye), Sekerxan (şeker
han), Sıylı (değerli), Sıylıxan, Tañsıluw, Tätli (tatlı), Tätlixan, Totay (prenses),
Totayxan, Totıy, Yansaray (can saray), Yibek (ipek), Yensıluw, Yumagül, Yuldız
(yıldız), =ılıyqa (zılıy: fevkalade).
Bazı kadın adlarında sona gelen –ú eki, küçültme ekidir ve sevgi ifadesi
vermek için kullanılmıştır: Bätoú, Bayraú, Mar’yeú, Mataú, Üzlipeú.
Şu erkek adları da aynı niyetle verilmiş adlardandır: Nuradil (nur: nur,
ışık), Nurgazı, Nurgisi, Nurlıbay, Nurmanbet, Söltik (söl: öz suyu).
9 İçinde“ay” olan her ad totem adı değildir.
5. Kişilere Bağlı Olarak Verilmiş Adlar:
5.1. Milletin Hayal ve Hatırasında Yüceltilen Kişilerin Adları:
Adı duyulmuş, meşhur bir yiğidin adını vermek de âdettendir. Böylelikle
çocuğun da aynı şekilde yiğit olması temenni edilir. Özellikle halk arasında
adı kötüye çıkmış birinin isminin verilmemesine dikkat edilir. Nogaylarda atı
aytuvlı “adı anılan, nam salmış” deyimi vardır. Atıñdı yaman dañkka úıgarma,
balam, ärüv ayttırmaga úalıs “Adını kötüye çıkarma yavrum, iyi anılmaya çalış”,
sözü büyüklerin kendinden küçüklere mutlaka verdikleri bir öğüttür (Kapayev
1995, 40). Soltanmorat, Umar (Ömer), Umargazı milletin hayal ve hatırasında
yüceltilen kişilerin adlarındandır.
6. Rusça Adlar:
Nogay Türkleri arasında Rus adları da yaygındır. Erkek adları olarak
verilen Sıtalinat, Sıtalinbey, Valeriy vb.; kadın adlarından Almita, Elmira,
Gelena, Miyanda, Sofya vb. bunlardan bazılarıdır.
NOGAYCA ADLAR
NOGAYCA KADIN ADLARI:
| A | B | G | Q | M | O | Ş | Y |
| Abibat | Baa | Gülnara | Qadırbiyke | Madina | Orazbike | Şabwar | Yagüw |
| Abidat | Balbiyke | Gülnazar | Qambiyke | Malaxan | Orazbiyke | Şarbiyke | Yansaray |
| Afuwcan | Balseker | Gülsim | Qandaza | Maliyat | Orazxan | Şaşlı | Yapxan |
| Aqlime | Banuw | Gülşaxar | Qanipet | Mallıbiyke | Ö | Şaydat | Yawbiyke |
| Aqmañlay | Bapu | X | Qanitat | Mamırxan | Ölmes | T | Yelletxan |
| Aqtamak | Batuw | Xanbiyke | Qaniy | Mar’yeş | Ölmesxan | Tanbike | Yembiyke |
| Almira | Bayrambiyke | Xaniy | Qaragöz | Marcan | Ötebiyke | Tañbiyke | Yemis |
| Altın | Bayramxan | İ | Qaralxan | Marxaba | P | Tañsıluw | Yemisxan |
| Amansıluw | Bayraş | İmsınay | Qaraşaş | Maripat | Papaş | Tansıluw | Yensıluw |
| Aminat | Bazarbiyke | İncixan | Qarlı | Märiyem | Parizat | Tanyatıq | Yibek |
| Apuwzar | Bazarxan | İysim | Qatamay | Marziye | R | Tatuwey | Yuldız |
| Asıl | Bäti | İysimxan | Qawsarat | Mataş | Rabiyat | Tawcan | Yumaş |
| Asiyat | Bätok | İysindik | Qılışxan | Maylaw | Rayxan | Taybat | Yumaw |
| Aslıxan | Bätoş | İysuw | Qrım | Maylıxan | Rayme | Taybiyke | Yumaziyet |
| Aşuwxan | Bekbiyke | K | Qırımxan | Mayor | Raziyet | Tayrat | Yuwdır |
| Awasxan | Bekinat | Kebaxan | Qızılgül | Medine | Rıslıbiyke | Tätim | Z |
| Aybike | Berdaus | Kebay | Qoqa | Mekerxan | S | Tätli | Zalımxan |
| Aygül | Biyke | Keldixan | Qoqaş | Mekke | Sabirat | Tätlixan | Zarifa |
| Aypara | Boranbiyke | Kencexan | Qurasxan | Meñlixan | Sakinet | Tımıs | Zayrat |
| Ayse | Borsıy | Kerime | Qurmanbiyke | Meñsıluw | Saliyat | Toqal | Zäbitey |
| Aysexan | C | Kewsar | Mesku | Sapiyet | Toqbiyke | Zäbitxan | |
| Aysıluw | Cennetxan | Kökey | Mıratxan | Saray | Toqsaba | Zekiy | |
| Ayşat | D | Kökkez | Minat | Saybat | Totay | Zeynap | |
| Aytxan | Dämekey | Köşbiyke | Misirxan | Saylaw | Totayxan | Zılıyqa | |
| Aytuwlı | Dämesxan | Külimxan | Mükminat | Sälime | Totımay | Zuxra | |
| Ä | Däwetey | Külizar | Müsirew | Sälimet | Totıy | Zul’fiya | |
| Äbiybe | Däwletxan | Külsi | Müslimat | Sälimxan | Toybike | ||
| Äcibiyke | Dodaw | Külsim | Mütli | Säniyet | U | ||
| Äcixan | Dodıy | Kümis | N | Säpelek | Ulıymet | ||
| Änipet | E | Kümisxan | Nafise | Sekerxan | Urkıyet | ||
| Älime | Ediya | Künbiyke | Napisat | Seperxan | Ü | ||
| Älimet | Elbiyke | Kündarüw | Narbiyke | Sıylı | Üzliken | ||
| Älimxan | Emine | Künsıluw | Nasipat | Sıylıxan | Üzlipeş | ||
| Ärüwcan | Erkexan | Küren | Nazlıbek | Sofiyat | W | ||
| Ärüwgız | Ertu | Küsebiyke | Näsipxan | Soltanat | Waidat | ||
| Ärüwxan | Esenbiyke | Küşlixan | Näsipli | Stambılxan | |||
| Ärüwzat | F | Näşüw | Süwret | ||||
| Äsiret | Farida | Näyme | Süydimxan | ||||
| Äsiyet | Farizat | Nurbiyke | Süydümxan | ||||
| Äskerxan | Fatimat | Nurcan | Süyrik | ||||
| Nurxan | Süyünbike | ||||||
| Nuripat | |||||||
Anadolu’da yaşayan Nogay Türkleri arasında, kız çocuklarına eskiden
verilen ancak günümüzde kullanılmayan bazı adlar tespit edilmiştir.10
10 Acıqan, Aduwle, Atike, Azime, Bayramqan, Bekiú, Bekkani, Bekuv, Boldıgız, Caciy, Cumaú, Cumaziye, Cülüyce,
Damaqan, Dameú, Döndü, Dursun, Göçerbay, Güldane, Gülmalek, Gülperi, Hacımelek, øncibek, ønciqan, øsmiqan,
østanbulqan, Qadife, Qanbelek, Qanike, Qaniú, Qaside, Qayırzade, Qıztamam, Qurbanapakay, Menliapakay, Nasipqan,
Nayme, Nazik, Nazlıbek, Nazlıqan, Nazmiye, Nütbiye, Pazarqan, Rabiye, Rayme, Sabriye, Sapiye, Saúlıbek, Sayme,
Seperqan, Sepli, Sevqa, Tansıq, Tatlıbek, Televqan, Telliqan, Tomay, Tomay, Tomina, Totay, Totayqan, Toyaú, Toybike,
=akiy, =aripe (Kaynak kişi: Hasan Benli).
NOGAYCA ERKEK ADLARI:
| A | B | E | Q | N | Ş | Z |
| Abdulgazı | Baap | Elboldı | Qadir | Nacmudin | Şaban | Zabitgerey |
| Abdulxamid | Baxbiy | Eldar | Qairbek | Nanay | Şaxim | Zalımxan |
| Abdulqadır | Balgisi | Elgaytar | Qaliş | Nawruz | Şäliş | Zarmanbet |
| Abdulqasım | Bawbek | Eradil | Qambolat | Nawurbek | Şämetey | Zaurbek |
| Abdulla | Bawdin | Erbolat | Qanamat | Nädir | Şämşit | Zeker’ya |
| Abdulmuslim | Baydemir | Erecep | Qanmurza | Niyaz | Şäntik | Zeynadin |
| Abduraxman | Bayet | Ertuwgan | Qaplan | Niyazbek | Şäwdir | Zeynal |
| Abu | Baygadı | Esbergen | Qaradaw | Nuqay | Şerpu | Zeynulla |
| Abubekir | Baymanbet | Esengeldi | Qarasay | Nuradil | Şingil | Ziyaw |
| Acdaut | Baymırza | Esmanbet | Qarayan | Nurgazı | Şoqay | Ziyawdin |
| Acmambet | Bayram | Estuwgan | Qaraydar | Nurgisi | Şomat | Zubair |
| Axmet | Bayramali | F | Qasbolat | Nurlıbay | Şümet | Zulqaniy |
| Aqbolat | Bayramberdi | Farid | Qasım | Nurmanbet | T | Zulqarnay |
| Aqmanbet | Bayramgazı | Fazil | Qaşaw | O | Tañatar | Zunqarnay |
| Aqmurza | Bayremet | G | Qayırbek | Ogırlı | Tawcan | |
| Aqtay | Bayşora | Geldimorat | Qazbek | Oraş | Tawsoltan | |
| Alawdin | Bazarbay | Gündogan | Qazbolat | Oraz | Taymas | |
| Alıpqaş | Bäis | X | Qazgerey | Orazali | Taymasxan | |
| Ali | Bäit | Xalimat | Qaziwet | Orazbay | Temirbek | |
| Alibek | Bälew | Xanbiy | Qaziy | Orazgeldi | Temircan | |
| Älimgerey | Bäli | Xanmurza | Qazuw | Orazmanbet | Temirxan | |
| Alladin | Bätir | Xarun | Qıdır | Orozmanbet | Temir-Polat | |
| Amanaqay | Bätirbek | Xüsin | Qıdırali | Orozniyez | Tengiz | |
| Amanbay | Bätirgazı | I | Qıdırniyaz | Ospan | Teñali | |
| Amangadı | Bätirmırza | Idrıs | Qılışgerey | Otar | Toxtar | |
| Amangeldi | Begali | Indırali | Qocaxmet | Otarbay | Toqtar | |
| Amankey | Bekberdi | Indırbay | Qopış | Ö | Tölegen | |
| Anwar | Bekbolat | İ | Qoylıbay | Ömirbek | Tölemis | |
| Apaz | Beket | İbragim | Qruptursın | Ömirzaq | Tuqay | |
| Apsatar | Bekmanbet | İmamali | Qubray | Ötegul | Turubek | |
| Arifulla | Bekmurza | İnal | Qudayberdi | Ötemis | Türkbiy | |
| Arslan | Bektemir | İrsuw | Qudaynet | Öteş | U | |
| Arslanbek | Belyal | İsa | Qumaraş | Özbek | Ullıbiy | |
| Arslanbiy | Bıdayxan | İsaq | Qurgan | R | Umar | |
| Asan | Biysoltan | İsxaq | Qurıy | Ramazan | Umargazı | |
| Asanali | Biytulla | İslam | Qurman | Ramberdi | Urusmurza | |
| Asanbiy | Biyüw | İsmail | Qurmanali | Rasil | Uzbek | |
| Asxad | Blıqay | İsmaq | Qurmanbay | Raşid | W | |
| Aşim | Boramgazı | İstamali | Qurpış | Raşidxan | Wezirxan | |
| Atyeter | Botaş | K | Quwanay | S | Y | |
| Awbekir | Bozyigit | Keldixan | Quwandık | Saadin | Yabin | |
| Aydemir | C | Keldimurat | L | Sabanali | Yagapir | |
| Ayıp | Cabrail | Kelemet | Luqpan | Saduwaqas | Yax’ya | |
| Ayub | Calaldin | Kelendik | M | Safarbiy | Yaqup | |
| Azamat | Camaldin | Kencebolat | Magomet | Sagındıq | Yambolat | |
| Ä | Camaw | Kerim | Maxmud | Salix | Yameş | |
| Äbid | Centemir | Kökkez | Mamaş | Salimırza | Yamet | |
| Äblez | Cumageldi | Köşali | Manbet | Sallıbay | Yametey | |
| Äcibatir | D | Köşekbay | Mataq | Sangişi | Yanbolgan | |
| Äcibayram | Daut | Köşerbay | Matay | Sañlıbay | Yandu | |
| Äcigerey | Dilmanbet | Köşmanbet | Maut | Saparali | Yangazı | |
| Äcikerim | Dinibek | Küntuwgan | Mawledin | Saraydar | Yanbek | |
| Äcimolla | Dinislam | Küsep | Mawlim | Sarıbas | Yanibek | |
| Äcimurza | Diniş | Mawlimberdi | Sarıbay | Yanquwat | ||
| Äcimusa | Dlimxan | Mawlüt | Sarıtay | Yanmurza | ||
| Äcisxaq | Dobay | Mämbet | Sarsembi | Yanpoy | ||
| Ädilgerey | Dombay | Mämet | Sarsey | Yaragay | ||
| Ädis | Dormaz | Mämetali | Satay | Yarbolat | ||
| Äkim | Doymanbet | Mämew | Satır | Yarboldı | ||
| Älibek | Düysenbiy | Mecit | Sawqat | Yarıqbay | ||
| Älim | Medew | Saydibeli | Yarıs | |||
| Älimgazı | Meñlali | Sayıt | Yaşaw | |||
| Älimxan | Meñlibiy | Säli | Yawgaytar | |||
| Ämin | Meñligerey | Sälim | Yawmırza | |||
| Ämirbiy | Mıtallap | Sälimgerey | Yazlıbay | |||
| Ämirxan | Mollali | Sewunduq | Yenali | |||
| Ämit | Muxtar | Seydaxmet | Yolaqay | |||
| Äskerbiy | Muradasıl | Seyit | Yolgisi | |||
| Äsrepi | Muradin | Seyitali | Yollı | |||
| Äwez | Murat | Seypılla | Yolmanbet | |||
| Muratali | Seypidin | Yumadüw | ||||
| Murtadali | Seypit | Yumageldi | ||||
| Murzabek | Sıdıyıq | Yumagisi | ||||
| Murzabiy | Soltan | Yumagul | ||||
| Musa | Soltanbiy | Yumandıq | ||||
| Musabiy | Soltanmurat | Yumaniyaz | ||||
| Muslim | Söltik | Yumart | ||||
| Müsirbiy | Suyun | Yumay | ||||
| Süleymen | Yunus | |||||
| Süyindik | Yusup | |||||
| Süyündük | ||||||
Kısaltmalar:
Ar: Arapça
ATKA: Ana Çizgileriyle Türk Kişi Adları Sistemi
Kaynaklar:
AKSAN, Doğan (1995): Her Yönüyle Dil/Ana Çizgileriyle Dilbilim, TDK Yayınları, Ankara.
ALİYEVA, Esen Minara (2009): “Ahıska Türklerinde Kişi Adları”, U.Ü. Fen-Edebiyat
Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 10, Sayı: 16.
ALPARGU, M., (1996): “Dünden Bugüne Kafkasya’da Nogaylar”, Tarih Boyunca
Balkanlardan Kafkaslara Türk Dünyasi Semineri, I.Ü. Ed. Fak. Tarih Arastirma
Merkezi, Ed. Fak. Basimevi, İstanbul.
AMANOĞLU, Ebulfez Kulı (2000): “Divanü Lugat-it-Türkî’deki Kişi Adları Üzerine”,
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araútırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 15, s. 5-14.
ARAT, Reşit Rahmeti (1991): Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara.
ATALAY, Besim (1986): Dîvân-ı Lügâti’t-Türk Dizini “Endeks” C.4, TDK Yayınları, Ankara.
BASKAKOV, N.A. (1963): Nogaysko-Russkiy Slovar, Moskva, s. 485-489.
ÇELİK ŞAVK, Ülkü, “Karakalpak Kişi Adları Üzerine Bir İnceleme” Millî Folklor Dergisi,
Yıl: 14, Sayı: 54.
DEMİREZ GÜNERİ, Aysun (2011): “Yeni Uygur Türkçesinde Fiillerden Türetilmiş Kişi
Adları”, Bilkent Üniversitesi VI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri,
Erzurum- 25-28 Eylül 2011, s. 169-177, Ankara.
ERCİLASUN, Ahmet B. (1984): Kutadgu Bilig Grameri –Fiil-, Gazi Üniversitesi Yayınları,
Ankara.
ERGİN, Muharrem (1991): Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
GÜNGÖRDÜ, Erol (1991): Ana Çizgileriyle Türk Kiúi Adları Sistemi, Gazi Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü (yayımlanmamış yüksek lisans tezi).
Page 24
122
Dilek Ergönenç Akbaba
İNAN, Abdülkadir (1966): “Dede Korkut Kitabında Eski İnançlar ve Gelenekler” Türk
Kültürü Araútırmaları, s. 145-159.
KALAFAT, Yaşar (2006): Doğu Anadolu’da Eski Türk ønançlarının øzleri, Ankara.
KARAHAN, Leylâ (2008): “Türkçede Dinî Anlamlı Bazı Kişi Adlarını Ekle Değiştirme
Geleneği” The 51st Meeting of the Permanent ønternational Altaistic Conference
(PIAC 51), Romanya, Türk Dili Üzerine øncelemeler, Ankara 2011, s. 292-299.
KİBAR, Osman (2005): Türk Kültüründe Ad Verme, Akçağ Yayınları, Ankara.
ÖRNEK, Sedat Veyis (1995): Türk Halk Bilimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara.
RÁSONYI, Lászlo (1976): “The Psychology and Categories of Name Giving Among the
Turkish Peoples”, Hungaro Turcica, Budapest, s. 207-223.
RÁSONYI, Lászlo (1988): Türklükte Kadın Adları, Türk Dili Araútırmaları Yıllığı Belleten
1963, Ankara, s. 63-87.
SAKAOĞLU, Saim (2001): Türk Ad Bilimi I Giriú, TDK Yayınları, Ankara.
SÜMER, Faruk (1999): Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları I-II,Türk Dünyası Araştırmaları
Vakfı Yayınları, İstanbul.
TEKİN, Talat (1987): Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara.
UCA, Alaattin (2004): Türk Toplumunda Ad Verme Geleneği, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları
Enstitüsü Dergisi, Sayı: 23, Erzurum
ÜÇOK, Necip (1947): Genel Dilbilim, Ankara Üniversitesi, DTCF Yayınları, Ankara.
VARİS, Abdurrahman (2004): “Türklerin Ad Koyma Gelenekleri Üzerine Bir İnceleme”,
Millî Folklor, Yıl: 16, Sayı: 61.
YALÇINER, Necla (2004): “Türkçede Son Çocuğa Verilen Adlar”, 4. Uluslararası Türk Dili
Kurultayı, (20-26 Eylül 2004), C II Ankara, s. 3119-3130.