GİRİŞ (Kazan tatarcası ile yazılan Ahmethanovun Nugay Urdası kitabının 2 ile 16. sayfaları)

NUĞAY URDASI HEM ANIÑ TATARLAR TARİXIÑDAĞI URINI

Tatar xalkı İdíl-Ural buylarında küp gasırlarğa suzılğan tarixi dewír kiçírdí. Lekin bu tarixnıñ, elígeçe ítnŭgínítik yassılıkka kuwyılıp, citerlík derecede ǚyrenílgení bulmadı. Alay gına da tügíl, tatarnıñ urta gasırlar dewírí tarixı, çınbarlıktan şaktıy nık yıraklaştırılıp, bŭzılıp beyen itíldí.

Tatar halkı İdil-Ural boylarında çok asırlara uzanan tarihi devirler geçirdi, Ancak bu tarih şimdiye kadar etnogenetik düzlemde , yeterli derecede öğrenilemedi, Bırakın öyle olmasını, tatarların orta asırlardaki devrinin tarihi gerçeklikten tamamen uzaklıştırılıp, bozularak anlatıldı.

Ŭktyabr ríwŭlyutsiyesínnen alıp 1930 íllarğa kader ilde nığıy barğan tŭtalitar ríjim idíŭlŭgiyesí milli tarixıbıznı da üzíníñ wexşi ambitsiyeleríne xízmet ittírüní küzde tŭtıp kŭrıldı. Bik küp prŭblímalarnı tarixta tikşírü çiklendí, tatar tarixı, asılda, tıyılğan xelde kaldı. Anı ǚyrenü urınına tǚrlí megnesíz kŭntsíptsiyeler kírtíp tutırıldı. Meselen, tatar tarixın 1920 ílda tǚzílgen Tatarstan çiklerínde gíne ǚyrenü alğa sǚríldí1. Tatarnıñ başka ítnik tǚrkímner bílen kardeşlígí inkyer itíldí h. b.

Tǚp maksat tatarnıñ millet bularak barlıkka kilgen ictimagıy tǚzílíşín cimírü buldı, hem Rŭssiyeníñ kaybír dairelerí bügín de bu fikírlerínnen kaytmıylar2.

Tatarnıñ tarixın zamanında milletíbíz galimnerí gíne tügíl, rus tarixçılarınnan akadímik B. D. Gríkŭw hem arxíŭlŭğ N. F. Kalininnar da yalğış yuldan alıp baruğa ǚlíş kírttíler. Meselen, alarnıñ 1948 ílda basılıp çıkkan xízmetlerí bŭlğarçılıknı nigízlewde, bŭlğarlarnı tatarlarğa karşı kuwyuda abruylı basmalar bulıp sanaldılar*.

Tarix fennerí dŭktŭrı A. X. Xalikŭw şulay uk tatarnı bŭlğardan gına üsíp çıkkan xalık digen karaşnı alğa sǚrdí4.

Tatar tarixı buwyınça xízmet yazmasa da, Ufa tarixçısı R. G. Kuzííw Ural buwyı tatarlarınıñ tarixın falsifikatsiyelewge xízmet ittí6.

Ufa tarixçısı Ekrem Bíyíşníñ xízmetín de tatar xalkına karata pıçrak yala diyerge kirek. Mŭndıy eşekílíkníñ, xalıklar arasında ızğış çığaru maksatı bílen yazılğan eserníñ mŭña kader bulğanı yuk idí elíw. Bu efendí üzín de, xalkın da bír de xǚrmet itkenge ŭxşamağan xízmet yazdı.

Sŭñğı wakıtta arxíŭlŭğ Niyez Mecitŭw tatar xalkınıñ tarixına karata bírnindi nigízsíz mekale hem dŭklad tíkstları bílen matbuğatta küríne başladı’. Xelbuki arxíŭlŭğlar üzlerí ǚçín tanış bulmağan ǚlkege kírseler, tílekleríne turı kilsín ǚçín, Ural tawların da kegaz ǚstínnen ǚstírep yǚri başlıylar, dip sǚyliler. Bu efendí de şulay xalkınıñ seyesi, medeni tarixın ǚyrenmiçe, ríwŭlyutsiyege kadergí tatar xelfelerí «başkŭrtlarnı tatarlaştırdılar», dip yalğan sǚylep, zur kŭrıltayda hem matbuğatta çığış yasıy. Bízge meglüm bulğança, tatar xelfelerí başkŭrtlarğa tatar tílí ǚyretíp yǚrmegenner, e belki garep, farsı hem iskí tatar edebi tílíndegí üzlerí tǚzígen deríslíkler buwyınça ukıtkannar. E nige başkŭrtlar üzleríne milli deríslíkler tǚzímegen sŭñ? Şul uk kitap-deríslíklerden çın tatar balaları da ukıp bílím alğannar, lekin farsılaşmağannar da, ğarepleşmegenner de hem iskí tatar tílínde de aralaşmıylar. Bilgílí bulğança, Başkŭrtstan Ríspublikasında yǚz míñnen artık marilar yeşi. Lekin alar, tatar mekteplerínde ukımasalar da, mariça da, tatarça da bik ŭsta sǚyleşeler, e başkŭrtça bílmiler. Dimek, başkŭrtlar da marilar kíbík ük tatarlaşmağannar digen netice yasarğa mǚmkin. Tatar xalkınnan yazu tanırğa, tíller bílírge ǚyrengen başkŭrtlarnıñ balaları bügín bízníñ babalarnıñ izgílíkleríne karşı, çirkanmıyça, taş atarğa tŭtındılar.

Lekin bíz ul yuldan kitmedík. Taş atkanğa aş at, di tatar. Bízníñ bu xízmetíbíz başkŭrt arxíŭlŭğı Niyez Mecitŭwnıñ çakıruwın (şecereler nigízínde tatar xalkınıñ Ural buylarında indí míñ íldan artık ílík yeşegen babalarınıñ tamırları bílen tanıştıru) xuplap, bŭrınğı şecereler ǚyrenü nigízínde yazıldı.

Yuğarıda sanap ütílgen awtŭrlarnıñ tamırdan yalğış tarixi «kŭntsíptsiyelerín» heryeklı, etraflı analizlap tŭrmastan, alarnıñ karaşlarına karşı üz arğumíntlarıbıznı beyen itebíz.

Wrta İdíl hem Ural buylarındağı tarixi-ítnik prŭtsísslar XII gasırlar axırınnan alıp bügíngeçe şecerelerde, kabír taşlarındağı yazmalarda kirí kağıp bulmaslık derecede raslanalar. 1395 ílda Aksak Timír gaskerlerí yeşep kilgen Altın Urda dewletín cimírgennen sŭñ, anıñ kǚnçığış tǚbeklerínde barlıkka kilgen Nuğay Urdası hem Kazan xanlığı dewírí elígí tarixi dewírníñ iñ ehemiyetlí bŭrılış çŭrı bulıp tŭra. Şuşı ikí dewlet íçínde barğan tarixi prŭtsísslar İdíl-Ural buwyı tatarlarınıñ tarixi añında tiren íz kaldırğan. Elbette, bu dewírlerden cirlí zur tarixi xrŭnikalar saklanmağan. Şunlıktan şecere matírialların, ípigrafik meglümatlardan tış riwayetler, gidrŭnim hem tŭpŭnimnar, urta gasır kartŭğrafları sızıp kaldırğan kartalardağı meglümatlar, rus, farsı, garep, tǚrík, nímíts, ingliz, frantsuz, wíngr, pŭlyak galimnerí, ukımışlıları kaldırğan bŭrınğı yazmalar nigízínde tulılandırdık.

Şecere tíkstları 1970—2001 íllar arasında bízníñ taraftan ŭyıştırılğan arxíŭgrafik íkspíditsiyeler neticesínde tuplanğan 500 den artık arxíŭgrafik matíriallarıbızdan alındı. Alar nigízínde bírniçe mŭnŭgrafik xízmet hem distelerçe fenni, fenni-pŭpulyar mekaleler yazılıp bastırıldı.

Şulay uk bízníñ ílgeríleríbíz Fazlullah Reşidítdin, Ütemíş xaci, Ebílgazi Bahadir xan, Pítr Rıçkŭw, İbrahim Xelfin, Şihabítdin Mercani, Xǚseín Emirxan, Rizaíddin biní Fexríddin, Selaxítdin biní Şerefítdin, Hadi Atlasi, Gali Rexim, Seít Waxidi, Segıyd Mirasŭw, Rail Kuzííw, Mirkasıym Gŭsmanŭw kíbík galimnerníñ xízmetleríne tayanıp íş ittík. Uzgan íllarda tǚbekní ǚyrenüçí distelerçe hewesker bílen beyleníşte tŭrdık.

Xízmetní yazğanda, XIX—XX gasırlarda tatar arasında bay íçtelíklí şecere tíkstları tǚzíp kaldırğan mílla Ebílfettax mílla Xeliwlla ulı (yeşegen ílları bilgísíz, xízmetí 1817 ílda yazılğan), Mǚxemmetxafiz mílla Ebílfettax ulı (1867 ílda), Tuktar İbrayıw (1851 ílda), Gıysmetulla Galkey ulı (1837ílda), Eftax Şerefítdin ulı (1885—1983), Ğabdulla Xemitŭw, Şahsŭltan Exmetcanŭw (1922 ílda), Mirgarifan Mirixanŭw (1903—1977), Galiwlla Zahidullin (1874—1947) h. b. xízmetlerí barlığın açıkladık.

Küp kíne şecerelerní Kazan, Pítírburğ, Ufa, Taşkínt şeherlerínde yeşewçí tatar zıyalılarınnan tupladık, küçí ríp aldık, şulay uk arxiwlarda, kitapxanelerde saklanuçı çığanaklardan faydalandık. Şecerelerní tuplawda hem dǚnyağa çığaruda Elmet íntsiklŭpídiyesí icadi tǚrkímí, Elmet NGDU idaresí yardemneríne tayanıp, alarğa üzíbízní burıçlı sanıybız.

Şecereler tuplawda yardem itüçíler Fŭat Xǚseín ulı Weliíw (1921—1984), Necip ağa Seítŭw, Telxa Anamŭw, Zinnetulla Ediyetullin, Kerim Abdyuşíw, Fazıl Fesiíw, Marsíl Bakirŭw, Nezif Mirixanŭw, Afzal Kudaş, Feyzíraxman Mansurŭw, Meymüne hem Sirin Bülekŭwlar, Damir Garifullin, Mirza Tarxanŭw, Ferit Yexin h. b. nıñ yardemnerín tekdir itebíz.

Íkspíditsiyeler barışında Tatarstan hem Başkŭrtstandağı tatar kabír taşlarına yazılğan şecere tíkstları, tarixi xeberler tabılıp, bírínçí mertebe fenni eyleníşke kírtíldíler. Bu ǚlkede bíz kŭllígalarıbız bulğan Gali Rexim, Harun Yŭsıpŭw, Ferit Xekimcanŭw xízmetleríne de tayandık.

Bŭrınğı kartŭgrafik matírial lardan urta gasır gíŭgrafları — İstahri (951), Mexmüd Kaşğarıy (1073/74), İdrisi (1154), bírtuğan Pitsiganilar (1367), bilgísíz awtŭrnıñ «Katalŭn atlası» (1375), Fra Mawrŭ (1454), Sigizmund hírbírştíyn (1525), Antŭniy Djínkinsŭn (1562), Adam Ŭlíariy (1647), Símín Rímízŭw (1696) h. b. íşlerí faydalanıldı*.

Íş prŭtsíssında tarixi yazma çığanaklardan tuplap tǚzílgen dŭkumíntlar cıyıntıklarına da mǚrecegat ittík^.

Tarixi zur çığanaklardan VIII gasır tǚrki runik tíkstları h. b. yazma çığanaklar faydalanıldı10.

Íwrŭpa awtŭrlarınnan Gilŭm dí Rubruk, Markŭ Pŭlŭ, Planŭ Karpini, Sigizmund hírbírştíyn, Barbarŭ, Kŭntarini, Antŭniy Djínkinsŭn, Albírt Şlixting, Gínrix Ştadín, Adam Ŭlíariy, Yan Stríys kíbík seyexetçílerníñ yulyazmaları; rus tarixi ílyezmaları, Andríy Kurbskiy yazmaları, «Skazanií ŭ tsarstwí Kazanskŭm» kíbík XVI gasır rus edebiyetı çığanakları h. b. istelíkler tǚp matíriallar bulıp xízmet ittíler11.

Rus hem Sŭwít dewírí tarixçılarınnan Bŭris Yusupŭw, Wladimir Wílyeminŭw-Zírnŭw, Mixail Xudyakŭw, Nikŭlay Katanŭw, Gírman Fídŭrŭw-Dawıdŭw, Gaziz GŭbeYdullin, Hadi Atlasŭw, Zeki Welidi, Barıy Battalŭw, Mirkasıym Gŭsmanŭw, Alfríd Xalikŭw, Rawil Fexrítdinŭw, Rail Kuzííw, Damir İsxakŭw, Wadim Trípawlŭw h. b. galimnerníñ xízmet lerí yazu dewírínde küzde tŭtılıp, alarğa tayanıp fikír tuplandı12.

Bízníñ bu xízmetníñ yazılu maksatı tatar xalkınıñ tarixına karata XX gasırnıñ -Yunçı íllarında uzdırılğan karaşnı tamırdan üzgertü kireklígín kürsetüden gıybaret. Rus hem Sŭwít dewírí tarixçılarınıñ ŭzak íllar dewamında dǚnya kürgen xízmetlerínde yaxşı ŭçrakta da tatarlarnıñ tarixın Kazan xanlığı bílen gíne beylep karaw karaşı xǚkím sǚrdí. Xelbuki Kırım, Kasıym, Síbír, Estírxan xanlıkları, Nuğay Urdası bílen beyleníşler ŭçraklı faktlar rewíşínde gíne itíp kürsetíldí1*. Elí bu gına citmi: «Kazan tatarları* digen ítnŭnim uylap çığarılıp, alar 1236 ílda Batu yawları tarafınnan yawlap alınğan Bŭlğar dewletíníñ turıdan-turı dewamçıları dip iglan itíldí.

Tatarlarnıñ íçíne tarkawlık salu ǚçín, kŭlŭnizatŭrlarnıñ idíŭlŭğları tarafınnan uylap çığarılğan fikírler prŭpağandalandı. 

Bizim bu çalışmayı yazmamızdan maksadımız Tatar halkının tarihine göre 20. asrın ilk yıllarında oluşturulan görüşü köküden düzeltmek gerekliliğini göstermekten ibarettir. Rus ve Sovyet devri tarihçilerinin uzun yıllar boyunca gösterdikleri çalışmalarda Tatarların tarihini sadece Kazan hanlığı ile bağlı/sınırlı gösteren bakış açısı hüküm sürdü. Halbuki Kırım, Kasım, Sibir, Astrhan hanlıkları, Nogay Ordası ile bağlantıları yok gösterildi, Bunlar yetmiyormuş gibi “Kazan tatarları” diye bir etnonim uydurulup çıkarılıp, onlar 1236 yılında batu adlı düşmanları tarafından düşmanca alınan Bulgar devletinin doğrudan doğruya devamı diye ilan edildi. Tatarların içine dağınıklık salmak için, kolonizatörlerin idologları tarafından uydurulup çıkarılan fikirler propagandalandı.

Xelbuki, bízníñ fikíríbízçe, tatarlar üzleríne kader yeşegen Bŭlğar dewletíníñ xalkın Batıy xan tarafınnan 1243 ílda ŭyıştırılğan Cuçi warisları kulındağı (yegni Altın Urdadağı) «Bŭlğar ŭlısı* ǚlkesínde bír yǚz íldan az gına kıska wakıt íçínde assimilyetsiyelep bítíreler. Bŭlğarlarnıñ tílí de, ítnŭnimnarı da, fŭlklŭrı da mǚsílman tatarlar íçínde ízsíz yukka çığa14. Bu assimilyetsiye prŭtsíssınıñ barışı XIII—XIV gasırlardan kalğan kabír taşı yazmalarında bik açık küzetíle.

Halbuki, bizim fikrimizce, tatarlar kendi devirlerine kadar yaşayan Bulgar devletinin halkını Batu han tarafından 1243 yılında bölüştürülen Çuçi varisleri kulandagı (yani Altınorda daki) Bulgar ulusu ülkesinde bir yüzyıldan az kısa bir vakit içinde asimile edip bitiriyorlar, Bulgarların dili de, etnonimleri de, folkloru da müslüman tatarlar içinde iz bırakmadan yok oluyor. Bu asimile hadisesinin gidişatı 13-14 asırlardan kalan kabir taşı yazmalarında çok açık bir şekilde görünüyor

Bŭlğarlarnı assimilyetsiyelew prŭtsíssında tatar kabileleríníñ katnaşuwı ípitafik yazmalarda saklanğan míñ, katay, tabın ítnŭnimnarında da açıklana tǚşe. Şulay uk tatar şecerelerí kulyazma tíkstları bu tímaga citerlík derecede meglümatlar ǚstiler.

Bulgarların asimile ediliş sürecinde tatar kabilelerinin katılışları eski yazmalarda saklanmış min, katay, tabın etnonimlerinde de açıklanıyor, şöyleki tatar şecerelerinin el yazma tekstleri bu düşünceye yeterli derecede malumatlar arzediyorlar.

Prŭtsíssta katnaşuçı tatar kabileleríníñ tarixları xakında bízníñ sŭñğı ígírmí biş íllar dewamında matbuğatta basılıp kilgen fenni mekaleleríbízde de beyen itíldí. Alardan çıkkan neticeler tübende kürsetíldí: Sürece katılan katar kabilelerinin tarihleri hakkında bizim son yirmibeş yıllar boyunca matbuatta basılıp gelen bilimsel makalelerimizde açıklandı, onlardan çıkan neticelerde aşağıda gösterildi, 

— Kazan xanlığı xalkı ítnik yaktan Kırım xanlığı, başka tatar xanlıkları hem Nuğay Urdası xalkı bílen bírbǚtín kawím teşkil ite; 

-Kazan hanlığı halkı etnik açıdan Kırım hanlığı, başka tatar hanlıkları ve Nogay ordası halkı ile bir bütün kavim teşkil ediyorlar

— Bu bǚtínlíkní ayıruça Nuğay Urdasın tǚzüçí tatar kabilelerí teímin iteler;

-Bu bütünlük bozuluncaya kadar Nogay ordasını düzen/oluşturan tatar kabilelerini oluşturuyorlar

— Nuğay Urdası xalkı İdílde hem Kǚnyak Ural buwyında XI—XII gasırlardan birlí yeşegen Kırık uğız, Kañlı, Kıpçak kabilelerín de bírleştírgen tǚrki tatarlardan ŭyışkan;

-Nogay ordası halkı İdilde ve Güney Ural boyunda 11 ve 12 asırlardan beri yaşayan kırk oğuz(kırgız?), Kanglı, Kıpçak kabilelerinide birleştiren türki tatarlardan oluşuyor.

— Başkŭrt dip atalğan kawímní teşkil itüçí iştekler, yeki uğŭrlar elí XVI gasırnıñ bírínçí yartısında da Kamanıñ yuğarığı ağımı buylarında yeşegenner, ikínçí bír ǚlíşí, uğŭr tílín de ŭnıtmağan xelde, mecüsilíkte bulıp, xezírgí Çilebí ǚlkesí tireleríne İrtış ílgasınıñ urta ağımınnan kilíp urnaşalar. 

-Başkurt diye adlandırılan kavimi teşkil eden iştekler, yada ogurlar eli 16. asırın birinci yarısında da Kamanın yukarı ağımı boylarında yaşamışlar, ikinci bir bölüğü, oğur dilinide unutmamış bir halde, şamanlıkta olup, şimdiki Çilebi ülkesi taraflarında İrtiş nehrinin orta ağımından gelip yerleşiyorlar.

Kamanıñ yuğarı ǚlíşíndegí başkŭrt-iştekler şulay uk İrtış buwyınnan Tǚnyak Ural aşa kilíp urnaşalar. Síbírdegí iştekler ǚçín bu yul küpten meglüm bulıp, alarnıñ bírínçí dulkını, VIII—IX gasırlarda uk «başkŭrt» isímí alıp, xezírgí Wíngriye tírritŭriyesíne barıp tǚpleneler1”. Kamanın yukarı bölümündeki Başkurt-İştekler şöyle ki İrtiş boyundan Kuzey uralı aşarak gelip yerleşiyorlar, Sibirdeki iştekler için bu yol çoktan beri bilinmekte olup, onların birinci dalgası 8-9 asırlarda “Başkur” ismini alıp, şimdiki Wingriya coğrafyasına varıp yerleşiyorlar.

 Bu faktlar sŭñğırak çŭrlardağı wíngr xrŭnikalarına da tírkelíp kala, e íwrŭpada indí küpten meglüm bula. Mŭnıñ nigízlí tarixı XVI yǚz başı pŭlyak tarixçısı Matwíy Míxŭwskiynıñ «Traktat ŭ dwux Sarmatiyex» isímlí xízmetínde bik açık beyen itíle. Rus kínezí Andríy Kurbskiy başkŭrtlarnıñ (yegni uğŭr tíllí işteklerníñ) 1552 ílda da Kamanıñ yuğarığı ǚlíşínde xezírgí Çírdın şeherínnen tǚnyaktarak yeşewçí urman xalkı ikenín taswir ite;

— Şuşı başkŭrt-iştekler, 1552 ílga kader ük Kazan xanlığına buysınıp, tatarlaşa başlağannar, sŭñınnan alar, rus wŭyıwŭdlarına iyeríp, Nuğay Urdası tatarları cirleríne kiteler hem Meskewge tuğrılıklı xízmet iteler.

-İşte bu başkurt-iştekler 1552 yılını kadar Kazan hanlığına boyun eğip, tatarlaşmaya başlamışlar, sonradan onlar rus voyvodalarına iyerip, Nogay ordası tatarlarının yerlerine gidiyorlar ve Moskovaya doğrulukla hizmet ediyorlar.

İxtimal, alar Kazan xanlığı dewírínde ük Kama buylarında mǚsílmanlık kabul ite başlağan bulsalar kirek. Tatar tarixçısı Damir İsxakŭw yazuwınça, Nuğay Urdasında başkŭrt digen ítnŭnimnı bílmegenner1*. 

İhtimal, onlar Kazan hanlığı devrinde Kama boylarında müslümanlığı kabul etmeye başlamış olsalar gerek. Tatar tarihçisi Damir İshakov yazdığını göre, Nogay ordasında “Başkurt” diye bir etnonimi bilmemişlerdir.

Alar ǚçín elígí Urdanıñ tǚnyak çiklerí buwyında iştek (ŭstyak) digen ewwelgí Kazan xanlığınıñ yasak tülewçílerí gíne bulğan. Şunlıktan Ufadağı kaybír tarixçılarnıñ başkŭrtlar tarixın 40 míñ íl itíp kürsetírge tırışuları bír nigízsíz fantaziyege kaytıp kala. Xezírgí Başkŭrtstan diíp atalğan administratiw tírritŭriye cirlerínde XIV—XVI gasırdan kalğan tarixi kartalarda da başkŭrtlar kürsetílmi. Bu urında fekat Nuğay Urdası hem tatar xalkı barlığı küríne;

Onlar için Nogay Ordanın kuzey sınırların boyunda iştek(Ostyak) denilen evvel kazan hanlığınının yasak tülevçileri yine olmuştur. Bu yüzden Ufadaki birçok tarihçilerin Başkurtlar tarihini 40000 yıl edip göstermeye çalışmaları bir temelsiz fantaziye dönüp kalıyor, Şimdiki Başkurdistan diye adlanan yerlerde 14.-16. asırlardan kalma tarihi haritalarda da Başkurtlar gösterilmiyor, Ancak bu yerlerde Nogay ordası ve (Nogay) tatar halkının varlığı görünmektedir.

 — Nuğay Urdası tatarları işteklerge kader ük bu cirlerní üzleştíríp, şunda xalık bularak fŭrmalaşkannar. 

Ul cirlerde XI—XII yǚzlerden birlí küçíp yǚrgen kırık uğız lar, kañlılar. kıpçaklarnı, 1236 ílda Subudey hem Cebe kul astındağı tatar kabilelerí (calayırlar, naymannar, kireYítler, kŭñğıratlar, míñner, Gereyler, tabınnar, kataylar, duwannar, bŭrkıtlar) üzlerí sŭstawına kuşkannar. Bu mǚsíl man tatarlar ise İdíl, Cayık buylarına Karaxanilar dewletí hem Xarezím cirlerínnen küçíníp yeşegen bulalar;

-Nogay ordası tatarları işteklere kadar bu yerleri kendileştirip/asimile edip, orada bir halk olarak şekillenmişler, 

O yerlerde 11-12 yüzyıllardan beri köçüp yürüyen kırık oğuzlar, Kanglılar, kıpçakları, 1236 yılında Subutay ve Cebe hakimiyetindeki tatar kabileleri (Calayırlar, Naymanlar, Kireyitler, Kongratlar, Minler, Kereyler, Tabınlar, Kataylar, Duvanlar, Burkıtlar) kendi oluşumları içine katmışlar. Bu müslüman tatarlar ise İdil, Yayık boylarına Karahanlılar devleti ve Harzem yerlerinden göçüp yaşamışlardır.

— Elígí tatar kabilelerí ewwelgíçe küçme tŭrmışta yeşep, XIV gasır axırlarında İdígey tarafdarları kul astında kalalar. Şulay uk XV gasırnıñ bírínçí yartılarında Agıydíl hem Dim ílgaları Síbír xannarı kulına da kíríp, sŭñrak bírkader ŞeYbani Urdası cirleríne de eyleníp kitken. Xetta, Zeki Welidiníñ XVI gasır Xarezím tarixçısı Ütemíş Xacinıñ «Çıñğızname» isímlí tarix kitabına tayanıp yazuwına karağanda. Dim ílgası tamağındağı Tirme awılı kırındağı ak taştan salınğan dǚrbe 1482 ílda ülgen Síbír xanı Mexmütekníñ mawzŭlíí bulğan.

Şeybani Urdasına mǚnesebet Yurmatı kabilesíníñ Sarman tǚbegínde tabılğan şecere nǚsxesínde de çağıla. Anda kabileníñ bír wakıtnı ŞeYbani xan kul astında yeşegenlígí yezılğan.

-O tatar kabileleri evelki gibi göçebe olarak yaşayıp, 14. asır  sonlarında Edige taraftarları hakimiyetinde kalıyorlar, Şöyleki 15. asırın birinci yarılarında Akidil ve Dim nehirleri Sibir hanları hakimiyetine girip, sonrasında da Şeybani Ordası yerlerine dönüşüyor. Hatta Zeki Velidi Toganını 16. asır Harezm tarihçisi Ütemiş Hacının “Çingizname” isimli tarih kitabına dayanarak yazdıklarına bakıldığında Dim nehri üstündeki Tirme köyü yanındaki ak taştan yapılmış türbe 1482 yılında ölen Sibir hanı Mahmutekin yeri/mezarı olmuş.

Şeybani ordasına ilişki Yurmatı kabilesinin Sarman köyünde bulunan şecere nüshasında da yer alıyor, Orada kabilenin bir vakitler Şeybani han hakimiyetinde yaşadığı yazılmıştır.

İdígey nesíllerí küçme tatarlarnı bírleştírgeç, Nuğay Urdası bik zur dewletke eyleníp kite. Sarayçık şeherí dewletníñ başkalası bula. Urdanıñ tǚnyaktağı çiklerí kiñeye barıp, XVI gasır başlarında Kama ílgasınıñ sul yarı buwyınça suzılıp, annan sŭñ Ufa hem Buy ílgaları bassíynına kilíp tírele. Buy hem Ufa ílgaları buylarında indí Kazan xanlığı xakimiyetí bula. Şunlıktan, küresíñ, Síbír xakimí Mamuk xan Kazannı kulına Nuğay ciríne kírmi gíne kilíp alğan (1496 ílda).

Edigenin nesilleri göçebe tatarları birleştirince, Nogay ordası pek büyük bir devlete dönüşüyor. Saraycık şehri devletin başkenti oluyor, Ordanın kuzeydeki sınırları genişleyerek, 16. asır başlarında Kama nehrinin sol yarısı boyunca uzanarak, andan sonra Ufa ve Boy nehirleri başına kelip varıyor, Boy ve Ufa nehirleri boylarında artık Kazan hanlığı hakimiyeti başlıyor,Bu yüzden, Sibir hakimi Mamuk han Nogay yerlerine girmeden Kazanı hakimiyetine alıyor (1496 yılında)

Ufa tarixçılarınıñ Nuğay Urdası hem Kazan xanlığı dewírínde bulmagan il — Sŭwít wlastí ŭyıştırğan Başkŭrtstan — Síbír, Kazan xanlıkları, hem Nuğay Urdası tarafınnan bülgeleníp sıkrağan, digen karaşları bír xakıykatke de turı kilmi. 

Ufa tarihçilerinin Nogay ordası ve Kazan hanlığı devrinde olmayan ülke (uydurma? Başkŭrtstan) Sibir, Kazan hanlıkları ve Nogay ordası tarafından bölünerek yönetilmiş diyen bakış açıları hiç bir hakikate sığmıyor.

Gŭmumen, 1919 ílga kader Başkŭrtstan digen administratiw bülíníş bulmıy. Bu cirler Kazan xanlığı yawlap alınğannan sŭñğı 1586—1708 íllarda Kazan ǚyazíne karağan, şul wakıtta Kazan gubírnası ŭyıştırılğaç, ílíkkíçe anıñ xǚkímíne buysınğan. Ufa kalası 1728 ílnı Kazan gubírnası sŭstawındağı Ufa prŭwintsiyesíníñ üzegí bulıp tŭra, hem 1744 —1802 íllarda Ŭrínburğ gubírnasındağı bír şeher bulıp, 1865 íldan gına Ufa gubírnası ŭyışkaç, anıñ üzegíne eyleníp kite. Barı 1922 ílnıñ iyunínnen «Kíçí Başkŭrtstan» dip atalğan ríspublikaga Ufa gubírnasın andağı xalıktan sŭrap ta tŭrmıyça kuşkaç, elígí şeher Başkŭrtstan dip ŭyıştırılğan yaña administratiw bülíníşníñ başkalası bulıp kite.

Ufa kalasın Meskew xǚkümetí, Nuğay Urdasınıñ suwírínitítın bŭzıp, 1586 ílnı anıñ tírritŭriyesíne kíríp sala.Bu íşke Nuğay Urdası xǚkümetíníñ prŭtíst yasağanı meglüm. Ul wakıttağı Ufada rus ukçıları (strílítsları), çukınğan tatarlar hem yŭmışlı tatar mŭrzaları gına yeşiler.

Ufa şehrini Moskova hükümeti, Nogay ordasının suwırınıtını? bozarak, 1586 yılında Nogay ordası coğrafyası içerisine girerek kuruyor. Bu işi Nogay ordası hükümetinin protesto ettiği biliniyor, O vakitteki Ufada rus okçuları, çukınğan tatarlar hem yŭmışlı tatar mirzaları yaşıyorlar.

Alar şul çaknı uk kala tiresíndegí cirlerní üzleştíre başlıylar.

Onlar o çağlarda kale çevresindeki yerleri asimile etmeye başlıyorlar

Bu wakıtta Nuğay Urdasınıñ íçkí xelí awır bula. Anıñ íçínde mŭrzalarnıñ üzara ızğışları kabınıp kite.

Meskew xǚkümetí Nuğay Urdasın íçten tarkatu seyesetín uzdıra. Bŭris Gŭdunŭw xǚkümetí Nugay ilínde bírdemlíkní cimírü bílen meşgul bula1′. Lekin Wasiliy Şuyskiy zamanında Meskew yŭğıntısı nık kına yŭmşıy. İştirek mŭrza Meskew xǚkümetíne buysınuwın taşlap, tǚrík sŭltanına yǚz tŭta. Anıñ bu gamelí Kırım xanın bŭrçuğa sala, hem alar İştirekke karşı çığalar. Neticede mŭrza 1616 ílda Estírxan yağına küçíp, Meskewge buysınırğa mecbür bula1*. Nuğay Urdasına yaña kǚçlí hǚcüm 1634 ílda kalmıklar tarafınnan yasala14. Bu hǚcüm elígí dewletníñ tatarların Kırım bílen bírleşüge kitíre. Emma bu Meskewge bír de ŭşamıy. Rus xǚkümetí Nuğay Urdası tatarların tarmar itíp bítírü planı tǚzíp, anı íşke aşırunı Dŭn kazaklarına yǚkli.

Bu zamanlarda Nogay ordasının iç hali ağırdır, Onun içinde mirzaların kendi aralarında çekişmeleri sürüp gidiyor, Moskova hükümeti Nogay ordasının içten dağıtma siyasetini devam ettiriyor, Boris Godinov hükümeti Nogay elinde bírdemlíkní cimírü ile meşgul oluyor, Ancak Vasiliy Şuyskiy zamanında Moskova baskısı biraz yumşuyor, İşterek mirza Moskova hükümetine boyun eğmeyi bırakarak, Türk sultanlarına çeviriyor yüzünü, Onun bu hareketi Kırım hanını endişeye salıyor, ve onlar İştereke karşı çıkıyorlar, Neticede mirza 1616 yılında Astrahan  tarafına göçerek, Moskovaya boyun eymeye mecbur kalıyor, Nogay Ordasına yine güçlü bir hücum 1634 yılında Kalmıklar tarafından yapılıyor, Bu hücum Nogay devletinin tatarlarını Kırım ile birleşme sonucunu getiriyor, Ama bu Mosovayada bir de uşamıy??? Rus hükümeti Nogay Ordası tatarlarını tarumar ederek bitirme planını düzenleyerek, bu işi bitirmeyi Don kazaklarına yüklüyor.

 Nuğay Urdasın tar-mar ittírüge ǚlíş ŭi míñ tǚtínlík (xucalıklı) Kalmık Urdası tarafınnan da kírtíle. Altay tawları tarafındağı ŭyratlar (kalmıklar) arasında üzara ızğış çıkkaç, alarnıñ xakimí 1618 ílda yaña cirler ízlerge üzíníñ razwídkasın Kaspiy diñgízí buylarına cibere. Razwídka bu cirlerde az sanlı tatar ıruları yeşegenlíkní xeber ite, 

Nogay Ordasın dağıtma işine min tütinlik/bacalı Kalmık Ordası tarafından da girişiliyor. Altay dağları tarafındaki Oyratlar arasında kendi aralarında çekişme çıkınca, onların hakimi 1618 yılında yeni yerler bulmak için kendi öncülerini Hazar denizi boylarına gönderiyor, Öncü bu yerlherde az sayıda tatar kabilelerinin yaşadığını haber ediyor,

Kalmıklar 1628 ílda Djunğariye cirín kaldırıp, Cayık buyların kilíp bililer, 1630 ílda Cim (Emba) suwı buwyındağı az sanlı Cimbuylık, Nuğay, XıtayKıpçak, Citísan kabilelerín üzleríne buysındıralar20 hem İdíl buylarına kilíp citeler. 

Kalmuklar 1628 yılında Cungaryadaki yerlerinden kalkıp Yayık boylarına geliyorlar, 1630 yılında Cem suyu boyundaki az sayıdaki Cemboyluk, Nuğay, Kıtaykıpçak, Cetisan kabilelerini kendi hakimiyetlerine alıyorlar ve İdil boylarına gelip yetişiyorlar.

Şul uk 1630 ílnı kalmıklar İdílní kiçíp, Manğıt (Míñ) kabilesín buysındıralar .

Meskew xǚkümetí kalmıklar bílen bik tiz urtak tíl taba hem alarnı Nuğay Urdasın, Kırımnı tar-mar kitírü yulında faydalana. Kalmıklar 1661 ílnı rus gaskerlerí bílen bírlíkte Kırımğa karşı suğışlarda katnaşalar22. Kalmık xanı Ayuka Kubanğa, Nuğay Urdası tatarlarına hǚcüm ite Hem alarnı ciñíp, kuwalap İdíl buwyına kaytara2’4.

Bu 1630 yılında Kalmıklar İdili geçerek, Mangıt (Min) kabilesini hakimiyetlerine alıyorlar.

Moskova hükümeti Kalmuklar ile pek çabuk/tez ortak bir dil buluyorlar ve onları Nogay Ordasını, Kırımı dağıtmak yolunda faydalanıyorlar. Kalmıklar 1661 yılında rus askerleri ile birlikte Kırıma karşı savaşlara katılıyorlar, Kalmuk hanı Ayuka Kubana, Nogay Ordası tatarlarına hücum ediyor, ve onları yenip, kovalayarak tekrar idil boyuna döndürüyor.

Ayuka 1673 ílda rus xǚkümetí bílen sŭyuzğa kíríp, Meskewlí yeklarğa, Kırımğa, Tǚrkiyege, İranğa karşı íş alıp barırğa ant ite21. Şulay da ul üz süzínde tŭra almağan, 1681 ílda başkŭrtlar bílen bírlíkte Kazan ǚyezíne hǚcüm ite25.

Ayuka 1673 yılında Rus hükümeti ile işbirliğine girip, Moskova taraflarına, Kırıma, Türkiyeye, İrana karşı iş birliğine ant ediyor, Ancak onlar bu sözlerinde durmuyorlar, 1681 yılında Başkurtlar ile birlikte Kazan üyezine hücum ediyorlar.

Lekin Meskew xǚkümetí Ayukanı gíl tǚrki xalıklarğa — Bŭxarağa, karakalpaklarğa, kazaklarğa karşı kŭtırtıp tŭra, 1697 ílda bu suğışnı alıp baru ǚçín íl sayın kalmıklarğa 20 pŭt darı, 10 pŭt kurğaşın, tuplar biríp tŭrırğa kilíşü tǚzi, Kırımğa, Kubanğa talaw hǚcümnerí alıp barırğa yardem ite. Emma kalmıklar, bu íşte tatarlarnı talaw bílen gíne kanegatlenmiçe, 1708 ílnı Pínza hem Tambŭw yaklarındağı yǚzlegen rus awılların da tuzdıralar26.

Lakin, Moskova hükümeti Ayukayı Türki halklara -Buharaya, Karakalpaklara, Kazaklara karşı kışkırtıp duruyor, 1697 yılında bu savaşı almak için Kalmık büyüklerine 20 put darı, 10 put kurşun, toplar veriyor, Kırıma, Kubana talan hücumları yapmak için yardım ediyor, Ama kalmıklar, bu işte tatarları talan etmekle yetinmiyor, 1708 yılında Pinza ve Tambuw yakınlarındaki yerleşik rus köylerini tozduman ediyorlar.

Şulay itíp, rus xǚkümetí intrigalar yulı bílen Nuğay Urdasın íçten hem tıştan (kalmıklar kǚçí, şulay uk Kırım yardemí bílen) temam tar-mar kitírüge iríşe.

Böylelikle, Rus hükümeti entrikalar yolu ile Nogay ordasını içten ve dıştan (Kalmıklar yalnız değil, aynı zamanda Kırım yardımı ile) tamamen tarumar etmeyi başarıyor.

Lekin ul dewlet cimírílse de, anıñ xalkı yeşegen hem bilegen cirlerínde kala. 

Lakin o devlet yok olsada onun halkı (Nogaylar) yaşadığı ve bildiği yerlerinde kalıyorlar

Alar san yağınnan bik nık kimíseler de, tatar xalkı bularak Ural buwyında h.b. cirlerde yeşi bireler. 

Onlar san yağınnan pek çok kimselerde tatar halkı olarak Ural boyundaki ve benzeri yerlerde yaşıyorlar.

Meskew xǚkümetí elígí Nuğay Urdası bilemeleríne 1650 íllarğa kader kírírge cǚret itmi. Şul wakıtlarda ikí ret Yǚzer çakrımnarğa suzılgan üzíne küre «Kıtay stínaları», yegni xerbi nığıtma sistímaları kŭra27. 

Moskova hükümeti bu Nogay ordası yerlerine 1650 yıllarına kadar kirmege cüret edemiyor, o zamanlarda iki ret yüzer çakrımnarga uzanan kendine göre “Kıtay stinaları” yani nıgıtma sistimaları kuruyor???

Bu cirlerge kŭlŭnizatŭrlar başta tatarlarnı, mŭrdwalarnı, udmurt hem çuwaşlarnı kuwıp kitíreler. Alar tamır cibergeç kíne, mŭnastırlar, çirkewler kŭrıla, rus alpawıtlarına mul itíp cirler ǚleşíne. Ural buyların üzleştírírge kǚçí citmegeç, kızıksındıru çaraları bílen, üzíníñ Yuğarı Kama buwyındağı sŭyuzdaşları — başkŭrtlarnı (işteklerní) küçíríp, alarğa zur taşlamalar biríp cir tarata. 

 Bu yerleri kolonizatörler başta tatarları, mordvaları, udmurtlar ve çuvaşları yerlerinden söküp/kovarak getiriyorlar, Onlar tamır cibergeç kine??? manastırlar, çirkevler kuruluyor, rus savaşçıları çoğaltılarak yerler bölüşülüyor, Ural boylarını asimile etmeye güçleri yetmeyince, kısıksınduru çareleri ile, kendi yukarı kama boyundaki tabiileri başkurtları(iştekleri) göçürüp onlara büyük ayrıcalıklar vererek yerleştiriyor.

Başkŭrt (iştek) bulu taşlamalı, abruylı xel sanalıp, alar ayırım sŭslŭwií bularak fŭrmalaşa. Ural buylarında helak bulğan dewletníñ milkín ílektírírge tílewçíler kübeye. Rus xǚkümetí bu cirlerge üzek ǚlkelerdegí başka kawím-xalıklarnı tartıp kitírüge kíríşe. 

Başkurt(iştek) olmak ayrıcalıklı, saygın bir hal sayılarak, onlar ayrı bir susluviy olarak şekilleniyorlar, Ural boylarında helak/yok olan devletin milkin ilektirmeyi??? dileyenler çoğalıyor. Rus hükümeti bu yerlere uzak ülkelerdeki başka kavim-haklarını çekip getirmeye girişiyor.

Lekin bu xereket şulçaklı inírtsiye ala ki, üzektegí cirlerde yasak tülewçíler sıynıfınıñ yukka çığu kurkınıçı tuwa. Milli hem dini izüníñ awırlığına çıdıy almağan Wŭrŭníj, Pínza, Tambŭw, Ryazan, Kasıym yağı tatarları ye Dŭnğa, ye Ural buwyına taşlanalar. Kazan ǚyezínde de şuña ŭxşaş xel tuwa.

Lakin bu hareket öyle bir hal aliyor ki,  uzaktaki yerlerde yasak tülevçiler??? sınıfının yok olması korkusunu doğuyor, Milli ve dini ezilmenin ağırlığına dayanamayan Voronej, Pinza, Tambov, Ryazan, Kasım tarafı tatarları ya Tunga ya Ural boyuna bırakılıyorlar, Kazan üyezinde de buna benzer haller doğuyor.

Ural yağına kaçuçı, yeki taşlamalı xelge küçüçí Tǚmen hem Kasıym şeherlerínnen kuwılğan tatarlar da, cirlí xalık bulıp kürínü ǚçín, «başkŭrt» sŭslŭwiísíne yazılırğa tırışalar. 

Ural tarafına kaçan, ya da ayrıcalıklı hal için göçen Tümen ve Kasım şehirlerinden çıkarılan tatarlar da, yerli halk olup görünmek için “Başkurt” susluviysine/sınıfına yazılmaya çalışıyorlar.

Mŭndıy küçüler XVII gasırnıñ ikínçí yartısınnan başlanıp XVIII gasır buwyı dewam ite. Kazan gubírnatŭrı A. P. Wŭlınskiy 1730 ílgı yazmasında: «Başkŭrtlar mŭnnan bír 20 íl gına ílík 35—40 míñ kíşí idí, xezír kaçıp kilüçíler xisabına 100 míñge tuldı*.— dip tanırğa mecbür bula2*. Kilüçíler Kazan, Símbír, Tǚmen ǚyazlerínnen bulğan kaçkınnar dip kürsetíle.

Bunun gibi göçler 17 asrın ikinci yarısında başlayıp 18. asır boyu devam ediyor, Kazan gubirnaturi Volinskiy 1730 yılındaki yazmasında:” Başkurtlar bundan bir 20 yılönce sadece 35-40 bin kişi idiler, şimdi kaçıp geliciler hesabı ile 100 bine eriştiler” diyerek anlatmaya mecbur kalıyor, Gelenler Kazan, Simbir, Tümen üyezlerinden olan kaçkınlar diyerek gösteriliyor.

Rus xǚkümetí bu küçíp kilüçíler hem başkŭrt sŭslŭwiísíníñ san yağınnan üsüwíne zur xewíf bílen karıy. Mŭnı üstírmes ǚçín, tǚrlí çaralar küre. Başkŭrt sŭslŭwiísí bílen yeña küçíp kilüçílerníñ yakınayuın kıyınlaştırğan zakŭnnar çığara. Şulay uk altírnatiw sŭslŭwií tǚrkímnerí — tarxannar, mişerler digen milík iyelerí katlawları ŭyıştırıp, 29 alarnı üzara karşı kuwyarğa azaplana .

Rus hükümeti bu göçüp gelenler ve başkurt sŭslŭwiísíníñ san yağınnan üsüwíne büyük korku ile bakıyor, Bunu büyütmemek için türli çarelere başvuruyor, Başkurt susluvisi ile yine göçüp gelenlerin yakınlaşmasını zorlaştıran zakunnar??? çıkarıyor, Böylece o alternatif susluviy grupları – tarhanlar, mişerler denen mülk sahipleri katmanları oluşturup onları kendi aralarında karşı koymaya azaplana???

Tarixta tatarlarnıñ (mişerler dip yǚrtílgen tǚrkím) bír sŭslŭwiíden ikínçísíne küçíp yǚrgen ŭçraklarına da misal kitírírge mǚmkin. Meselen, Başkŭrtstandağı Çişme rayŭnı Kalmaş awılı tatarları elí «mişer», elí «başkŭrt» bulıp xisaplanğannar °.

Tarihte tatarların (mişerler diye bilinin grup) bir susluviden ikincisine göçüp yürüyen uçraklarını misal getirmek mümkün, Mesela Başkurdistandaki Çişme rayonu Kalmaş köyü tatarları bazen mişer bazen başkurt olup hesaplanmıştır.

Rus xǚkümetí mŭndıy tecribení Kazan xanlığın yawlap alğaç, anıñ xalkı ǚstínde sınap karagan indí. Meselen, tatar awıllarında XVI—XVIII Yǚzlerde tatar hem çuwaş, kazak hem yasak sŭslŭwiílerí ŭyıştıru şunıñ misalı. Baştağı dewírde wlastlar idare iterge kǚçlerí citmegeç, tatar, kazak sŭslŭwiíleríne, çuwaş, yasak yağı xisabına taşlamalar biríp, tatarnı tatar bílen suğıştırğannar. Lekin tŭra-bara elígí ikí ŭbşçina (tatar bílen çuwaş, kazak bílen yasaklı), bír-bírsí bílen bik tiz kuşılıp bítíp, «sŭslŭwií bülíníşleríníñ» íffíktın yukka çığaralar.

Rus hükümeti bunun gibi tecrübeyi Kazan hanlığını düşmanlayıp alınca, onun halkı üstünde deneyip bakmış idi, Mesela tatar köylerinde 16-18. yüzyıllarda tatar ve çuvaş, kazak ve yasak susluvilleri uyuşturmak bunun misalidir.Baştaki devirlerde vlastlar idare etmeye güçleri yetmeyince, tatar, kazak susluvilerine, çuvaş, yasak tarafı hesabına ayrıcalıklar verip, tatarı tatar ile savaştırmışlardır. Lakin dura kalka o iki halk (tatar ile çuvaş, kazak ile yasaklı) bir birine pek tez katılıp bitmişler, süslüviye bölünüşleri ittifakı yoka çıkarıyorlar???

Nuğay Urdası cirlerínde de «başkŭrt», «tipter», «kazanlı» sŭslŭwiíleríníñ tarixı şul uk yul bílen bara. Sŭslŭwií arasındağı ayırımlıklar akrınlap yukka çığa. «Başkŭrt» sŭslŭwiísíne kíríp, küp cirler ílektíríp kaluçılar cemgıyetí ǚçín bu sistímanıñ axırı yunlílík bílen bítmi.

Nogay ordası yerlerinde de başkurt, tipter, kazanlı susluvilerinin tarihi bu yol ile oluşuyor, Susluviy arasındaki ayrılıklar hafifleyip yok oluyor, Başkurt susluvisine girip, çok yerler ilektirilip??? kalıcılar cemiyeti için bu sistemin sonu yunlılık??? ile bitmiyor.

Elígí cemgıyat wekillerí, ílektírgen mul cir baylıkların üz menfegatleríne, xucalıkların üstírüge tŭtmıyça, yegni tŭwar citíştírüge, alarnı aríndağa biríp tŭrıp, yeki bulmasa rus bŭyarlarına arzan xakka satıp, temam bǚlgínlíkke tǚşeler. «Başkŭrt» sŭslŭwiísí 1910 íllarda temam ictimagıy kriziska kilíp cite. Rus hem tatar matbuğatında mŭnıñ xakında bu íllarda bik küp yazıla. Íş kına bu íllarda «başkŭrt» hem «tipter» sŭslŭwiísínde tŭrgan igínçíler ara sında milíkke xŭkukta ayırmalar yukka çığa. Tǚp ayırma xalıknıñ awılda «başkŭrt* ŭçındamı yeki «tipter* ŭçındamı yeşewleríne kaytıp kala.

Lekin Rŭssiye impíriyesínde fíŭdalizm dewírínde ük fŭrmalaşa kilgen sŭslŭwiílerge bülíníş dewírí 1917 ílnıñ 11 nŭyabrínde iglan itílgen Línin, Swírdlŭw, Bŭnç-Bruwyıwiçlar kul kuyğan Sŭwít xǚkümetí Díkrítı bílen yukka çığarıla31.

Ul díkrítta rus tílínde bŭlay dip yazılğan: «St.1. Wsí suşçístwŭwawşií dŭnıní w Rŭssii sŭslŭwiye i sŭslŭwnıyı   dílíniye   grajdan,   sŭslŭwnıyı   priwilígii i ŭgraniçíniye, sŭslŭwnıyı ŭrğanizatsii i uçríjdíniye, a rawnŭ i wsí grajdanskií çinı u prazd nyayutsya *.

Elígí díkrít şulay uk tatar xalkınıñ «başkŭrt», «tipter», «mişer*, «kazanlı*, «míşçan», «tarxan», zaregatçí», «sŭldat», «çímŭdannıy» h. b. isímdegí sŭslŭwiílerge kírgen tǚrkímneríne de karıy. Dimek, bu sŭslŭwiíge kírgen tatarlar 1917 íldan sŭñ üzleríníñ milletlerí isímínde atala başlıylar. Mŭnda bírnindi başkŭrt ítnŭsın Yŭtu turında süz barmıy. Üzleríníñ tíl, tŭrmış rewíşí bílen tatardan ayırılıp tŭrğan hem üzín başkŭrt milletínnen sanağan kawím barı üzí ǚçín xeter bulğan butalçıklıktan gına kŭtıla, üzíníñ dǚnyada barlığın raslıy ala. Lekin bu çŭrda hem sŭñrak ta başkŭrt bulmağan tatar xalkına başkŭrt isímín biríp, aña 1924 ílda gına nŭrma kısalarına kírtílgen başkŭrt edebi tílí tağıla.

Sŭslŭwií bülíníşlerí yukka çığarılu Pírm, Ufa, Ŭrínburğ, Saratŭw, Samara, Çilebí, Yíkatírinburğ tǚbeklerínde yeşewçí, tarixi yaktan 1243 ílnı dewlet tǚzígen tatarlarnıñ warislarına da kağıla. Rŭssiye xakimiyetí üzíníñ idare strukturaların nığıtuda bu sŭslŭwií bülíníşlerínnen bik ŭsta faydalanıp kildí. Sŭslŭwií bülíníşín üzíníñ milli seyesetínde de kŭral itíp faydalana idí. Sŭwít wlastí urnaşu bílen rus bŭlşíwikları üzleríníñ kiçegí ŭppŭníntları texítíne utırıp, díkrít bílen astırtın gına yukka çığarılğan sŭtsial tigízsízlíklerní üzleríníñ gamelínde kullana başladı. Alarğa bu tatar milletín kiseklep-kiseklep tarkatu, yuk itü ǚçín kirek buldı.

SSSRnı cimírgeç, rus şŭwinistik kǚçlerí indí üzleríníñ tǚp maksatların yeşíríp tŭrunı da kirek sanamıylar.

Ewwelgí sŭtsial xelní, sŭslŭwiíge bülíníşní yañadan tírneklendíreler. Lekin indí alarnıñ isímnerí bütençe yañğırıy…

Başkŭrtstanda Şakirŭw, Axuncanŭw, Reximŭwlar urnaştırğan awtŭritar ríjim lidírları, başkŭrt milletíne ten (dímŭgrafik massa) üstírü ǚçín, ewwelgí sŭslŭwií tírminnarınnan faydalanıp kalırğa tırışalar. Bu gameller Rŭssiye xǚkümetíníñ bügíngí mekírlí milli seyesetínde çağıla. Tatar xalkına karşı gínŭtsid uzdıruda bügíngí Başkŭrtstan ríspublikasında 1917 ílda yukka çığarılğan sŭslŭwií bülíníşlerín, yegni «başkŭrt*, «tipter», «mişer», «kazanlı» sŭslŭwiílerín yañartuğa ŭmtılıp, dewlet masştabında tatarlar xisabına başkŭrt milletín zuraytu seyesetí uzdırıla. Lekin bu seyeset tarixi yaktan aklanmağan diskriminatsiye bulıp xisaplanırğa tiíş.

Yuğarıda kitírílgen meglümatlardan küríngençe, bügíngí Başkŭrtstan digen ríspublika cirlerínde tǚp xalık bulıp Nuğay Urdası tatarlarınıñ warisları tŭra. 

Yukarıda getirilen malumatlardan göründüğüne göre, bugünkü Başkurdistan denen cumhuriyetin yerlerinde tüp/asıl halk olup Nogay Ordası tatarlarının varisleri duruyor.

Alar bírkayçan da ítnik başkŭrt bulmağannar, hem alar tuğan tíllerín de alıştırmağannar. 

Onlar bir zaman da etnik olarak başkurt olmamışlar, ve onlar ana dillerini de değiştirmemişler

Başkŭrt (iştek) kawímí mŭnda tatarlarnıñ dewletlerí tuzdırılğaç, Kama ílgasınıñ yuğarı ağımınnan hem Cayık ílgası başlarınnan rus wŭyıwŭdalarına yardem itíp iyeríp kilgen, kıskası, alarnıñ sŭyuzdaşları bulğan. Şul rewíşçe, alar tar-mar itílgen Nuğay Urdasınıñ buşap kalğan cirlerín xízmet xakı itíp alğannar.

Başkurt(iştek) kavmi burada tatarların devletleri yok olunca, Kama nehrinin yukarı ağımından ve Cayık nehri başlarından rus voyvodalarına yardım edip iyerip gelmişler, kısacası, onların tabileri olmuşlar, Şu halde, onlar tarumar edilen Nogay Ordasından boşalıp kalan yerleri hizmet hakkı olarak almışlar

Kǚnbatıştan bu dewlet cirleríne rus çarına (tsar) xízmetke küçken Tǚmen, Kasıym, Alatır tatarları kilíp urnaşa.

Batıdan bu devlet yerlerine ruç çarına hizmet güç gelen Tümen, Kasım, Alatır tatarları gelip yerleşiyor

Dimek, bügíngí Başkŭrtstan Ríspublikası cirleríndegí tatarlar üz dewletleríníñ bŭrınğı tírritŭriyesínde yeşiler.

Demek ki, bugünkü Başkurdistan cumhuriyeti yerlerindeki tatarlar kendi devletlerinin eski coğrafyasında yaşıyorlar.

Alar bu cirde kilmíşek tügíl, bu tírmin başkalarğa karıy.

Onlar (tatarlar) bu yerde muhacir değil, bu terim başkalarına bakıyor.

Bu kitapka tuplanğan tarixi matíriallar nigízínde bíz anıñ nek şulay ikenín açıp kürsettík.Bu kitaba toplanan tarihi materyaller temelinde biz onun niçin böyle olduğunu açıp gösterdik

…………