“ Evelki Tatar halqlardan kimse özüne tatar demez,
er biri öz toprağınıñ adınen bellidir…”
N.M. Karamzin (1776-1826) Rus Devlet Tarihi adlı 12 ciltlik çalışmasıyla tanınmıştır.
Soñki vaqialardan dolayı “tatar” etnonimniñ peyda olması, işletilmesiniñ tarihı, onıñ “qırımtatar” etnosına, ayrıca da “qırımlı” endoetnonimine(asıl ad, öz özüni adlandıruv) aitliginen bağlı meselelerge diqqat etilmesie ihtiyac duyula.
“Tatar” etnonimniñ peyda olunması
Eñ -evelâ “tatarlar” etnonimi qaydan kelip çıqtı degen sualine cevap tapayıq. Buña dair çeşit fikirler bar. Bazı araştırmacılar mezkür sözniñ peyda olunmasını başqa sözlerniñ teleffuzına oşağanı cehetinden baqalar. Böyle etip, O.J. Belozerskaya “tatarlar” sözüni farsi “tepter”(defter , “cedvelge kirsetilgen”, yani “ kolonist” ) sözünden kelip çıqmasına işaret ete. Çinliler monğol qabilelerni “ta-ta”, “da-da” ya da “tatan” dep adlandıralar. Söz kelimi, avropada “tatar”sözü “tartar”, yani “cehennem sakinleri” olaraq qabul oluna edi.
D.Y. Yeremeyevniñ aytqanına köre, “tatar” etnonimi eki qısımdan ibaret: “tat”- türklerde başta“farsi” manasını taşıy edi, soñra ise ecnebiylerge “tat” demege başlağan ediler, “-ar” unsurı ise “insan” manasından kele. IV asırda kitaylılar mongol qabilelerine “datan” dey ediler. VIII asır orhon abidelerinde VI asır vaqiaları tarif etilgende qadimiy türkler “tat” terminni ve “otuz tatar” etnonimni ve “tataba” sözni işlete ediler. Körgenimiz kibi, bu etnonimlerniñ negizi “tat” sözünden ibarettir, demek ki, türkler eñ başta “ tat” dep farslarnı degil de, monğollarnı adlandıra ediler.
Y. P. Lebedev “tatar” etnonimi “tat” sözü ve “r” mançşur-tuguz çoqluq affiksinden kelip çıqqa dep belley. Amma asılında “tatar” monğol qabileniñ adı IX-X asırları çin menbalarında “tata” şeklinde qullanıla. Yani soñunda “r” sesi çin tilinde olmağanı içün tüşüp qala.
Belli alim türkşınas N.A.Baskakov “tatar” etnonimniñ peyda olıp kelmesiniñ bir qaç variantını teklif etti. Olardan birinde alim “tat” qısmını türk sözü olaraq belgilep, “diger qabileden”, “boş boşena kezgen halq”, “göñülli askerler” manasında olğanını köstere. Ekinci “ar” qısmı ise çoqluq affiksinden kelgen dep saya. Yazıq ki, bu fikirniñ tarafdarları mezkür etnonim peyda olmasınıñ tarihiy etnik fonunı közge almaylar. Biz “tatar” etnonimniñ tilşinaslıq talili esasında ve onıñ peyda oluv, işletüv tarihını esapqa alıp belgilengen ilmiy meseleniñ çözüvini teklif etemiz.
“Tatar” etnonimi kerçekten de eki qısımdan ibaret: “tat” ve “ar”.
Prototürk “tat” sözü, evelden qayd etilgeni kibi, “datan” şeklinde IV asırğa ait çin elyazmasında “juan” monğol qabileniñ adı manasında rastkele.
“Datan” çinleştirilgen türkiy “tat” sözüdir dep tahmin etmek mümkün.
Aslında çinliler ecnebiy bir sözniñ menimsemesinden qıyınlıqlar duyğan alda aynı şu sözni telâffuzına köre menimseyler. İşte “tat” sözünen de öyle oldı. Bu sözni menimsemek içün çinliler soñki “t” arifine “an” qoştılar ve söz “tatan” şeklini aldı. Prototürk “tat” sözü eñ başta “tot”(ржав чина) manasını taşıy edi. Söz kelimi, bu şekil ve manasınen mezkür söz zemaneviy altay, hakas, uyğurlarda işletile. “Tat” sözü “lezetini, dadını baqmaq” “«пробовать», «вкушать» manada qullanıla. Er eki variantta da bir de bir şeyniñ al, vaziyetiniñ bozulması manasına saip( tot madenni boza, aşnıñ dadı ağzındaki lezetini deñiştire), yani temiz olmağan bir obyekt ola.
Soñradan “tat” sözüne içtimaiy mana da yüklenildi. “Türk termini “seçilgen” manada işletilse, türklerge tabi olunğan monğol qabilelerge “tat” dey ediler, yani “ükümet başında olmağan, vergi tölegen”. Bu etnonimler “biz” ve “olar” manasında qullanıla ediler: bu kibi adları “alicenap” manasını taşığan ariyler, İndistannıñ diger tilli qabilelerge “mlehças”(“varvar”) ya da “dası”(“duşmanlar”), ellinler ise ecnebiylerge “varvarlar”dey ediler.
“Tat”etnonimniñ içtimaiy manası türk ata sözünde açıq aydınlatıla: “tatsız türk bolmaz, başasız bork olmaz.”
Orhon türkleri öz vassalları- şimal-ğarbiy monğol qabilelerden çobanlarnı “tat” dep adlandırğanlarını tahmin etmek mümkün.
Uyğurlar ise VIII asırnıñ soñunda olarğa “otuz tata” dey ediler.
Vaziyetke köre, “tat” sözü “ ecnebiy” manasında da işletile edi.
Meselâ, “tatalaşmaq”- öz ara yat tilde laf etmek demektir.
“Tattavğaç”- “er biri”, ya da “ecnebiy”, “tatıq”- “ecnebiy olmaq” manalarını taşıylar.
XI asırğa ait “Qutadğu Bilik” yazı menbasında “tat” sözü “kelmeşek, yat”manasını taşıy.
Daa bir misalni ketireyik: çöl qırımtatarları yalıböylarnen laf etkende böyle ayta ediler: “ anañ tat, babañ tat, ne kerek saña balaban at, min eşekke, curğalat.” Bu yerde “siz ziraatçılar, ayvanasravcılar degilsiz” kibi mana saqlı edi.
Belli bir eminliknen ayta bilemiz ki, “tatar “etnonimniñ birinci qısmı “tat” “yat, tabi olunğan” manasını taşıy, ekincisi ise “ar” eskitürk “er” yani “erkek, aqay” manalı sözden kelip çıqa.
“Er” sözündeki “e” sesi “a” sesniñ tesirinde aenkleşme qanunlarına binaen “ar” şeklini ala. Böyle etip, “tataer” etnonimi “tatar” olıp qala.
Mezkür etnonim tarihte başta türkler tarafından monğol qabilesiniñ bir qısmına berilgen ad olaraq kire.
Soñra bu ad bütün monğol tilde laf etken qabilelerge darqala.
Amma daa soñra etnonim bir -birinden farq etken qırımlılar ve kazanlılarnı adlandırmaq içün qullanıla.
“Tatar” etnonimi ortaasır şarq yazı menbalarında.
Evelden qayd etkenimiz kibi, Orta Asiyanıñ orhon türkleri VI asırda olarğa tabi olğan monğollarnıñ bir qısmına “tatar” dey ediler.
Çinliler IV asırnıñ soñuna qadar olarğa “şivey” yani “tabi olunğanlar” dey ediler.
842 senesi uyğur devleti yıqılğan soñ “tatar” sözü “tata” şeklinde çin menbalarda rastkelmege başlay.
Soñra çinlerniñ tesiri ile Orsta Asiya halqları , arablar, farslar ve baş. “tatar” etnonimni bütün monğol qabilelerine darqatalar.
Aynı zamanda arab ve farsi coğrafiyacılar qabilelerniñ peyda oluv tarihını ve aralarında soyluq munasebetini olarnıñ Noy oğullarına dair munasebetine köre belgiley ediler. Noy bütün cihan afan- tufanından soñ topraqlarnı paylaştıra edi. Noynıñ Yafet oğluna şimaliy İran ve İraq topraqları berildi. Bu kontseptsıyağa tayanıp, X asır adı belli olmağan müsülman muellifi Yafetke nevbetteki topraqlar ait olğanı aqqında malümat bere: Armenina(Ermenistan), al-Şiban(İspaniya), al-rusı, al-Burcan(dunay bulğarları), al-hazar(hazarlar), al-turk(türkler).
Bundan soñ Mahmud Kaşğarlınıñ (XI asır) yazğanına köre, türklerniñ 20 qabilesi Yafet(Yafes)niñ oğlu Türkten kelip çıqqandır. Soñra türk qabileleriniñ adları berile: beçeneg(peçeneg), kıfçag(kıpçak), yemek, oguz, başkırt, basmılı, kay, yagma, tatar, kırgız, tangut, hıtay, tavgaç. “Divan i luğat it-türk” adlı eserinde o böyle qayd ete: ‘Tatar- Türk halqlarnıñ bir ıruğı”. Bu yerde Yafetniñ oğlu Türkten kelip çıqqan “tatar” qabilesi aqqında laf yürsetile.
Amma bibliya ananesine köre, orta asır alimleri qabilelerniñ peyda oluv tarihını ve sülâlesini belgilegende etnik tasnifni közge almay ediler.
Mahmud Kaşğarlı qabilelerni türk tilni bilgenlerine köre gruppalarğa ayıra.
Birinci gruppa bir –türk tilinde laf ete. Amma onıñ lehçeleri bar: uyğur, qırğız, qıfçaq, oguz, tuhsi, ugrak, yagma, çigil, bulgar, suvar, beçeneg.
Ekinci gruppa ( Çin ve Maçin halqları) öz tillerinde laf eteler, amma türk tilini de yahşı bileler: kay, yagma, tatar, basmalı. Tibetliler, tangutlar öz etnik tasniflerine köre, türk qabilelerden farq ete, tilleri de çin-tibet tiller qorantasına aittir.
Amma luğatnıñ muellifi şunı qayd ete ki, Çin ve Maçin halqları, şu cümleden, tatarlar, tangutlar türk tilini yahşı bile ve aynı zamanda da tuvğan tillerini de yahşı bile ediler. Mahmud Kaşğarlınıñ fikrine köre, bu qabileler türkler arasında uzun zaman içinde bulunıp, olarnıñ tillerini de yahşı ögrendiler. Onıñ fikrine köre, tibetliler ve tangutlar şeerlerde olıp bu türk topraqlarına soñra keldiler. Tarihiy malümatlarğa köre, tatar ve uyğur qabilelerniñ temsilcileri 840 senesi uyğur qağanatnıñ mağlübiyetinden soñ Mahmud Qaşğarlı bulunğan ve çalışqan yerlerde peyda ola bilir edi. Belki , aynı bu sebetnen , E.N. Nacip qayd etkeni kibi, tatar tiline ait sözler bu luğatta pek azdır.
Şunı da qayd etmek kerek ki, Mahmud Qaşğarlı bu luğatanen çalışqan vaqıtta tatarlar eki tilni işlete ediler( öz monğol tilini blip, bazıları türkçe laf ete ediler). Bundan da ğayrı, VIII asırğa ait orhon abideleriniñ malümatlarına, VIII-XIV asırları çin yılnamecilerniñ ve XIV asır Raşid ad Dinniñ haberlerine köre, tatarlar Şarq Monğoliyanıñ monğoltilli qabilelerine aitler.
Bibliya ananesiniñ tarafdarı, tarihçı İbn al Asir, tatarlar- türkler ve olarnıñ çarı- Çingizhan dep yaza edi. Onıñ malümatlarına köre laf monğol qabileleri aqqında yürsetile. Raşid ed Din, monğol qabileleri- tatar, merkit, calair, kereit, nayman, türkler Yafetten kelip çıqqanlar. Böyle etip, türk ve tatarlarnıñ peyda oluv tarihını ögrenir eken, Mahmud Qaşğarlı, İbn- al- Asir ve Raşid ad- Din tatar qabilelesi Nuhnıñ oğlu Yafetniñ oğlu Türkten kelip çıqqandır degen fikirdeler. Onıñ içün bazı zemaneviy araştırmacılarnıñ Orta Asiya tatarları türk qabilelerine ait olğanları aqqında hulâsaları bayağı şübeli sayılır. Birinciden, olar tek bazı orta asır tarihçılarınıñ eserlerinde ketirilgen malümatlarına esaslanalar, ekinciden de, diger yazılı menbalarnıñ malümatlarını aslı közge almaylar.
http://www.avdet.org/tr/node/9446
Devamı bar.
bar mı eken? ekı ay bolgan devamı kelmegen