1545
«Ey, bаytаğım, bаytаğım,
Bаstırıp seni аldırdım.
Аl, аmаn bоl, menen sоñ,
Bаytаğımnıñ işinde
sаn elim nоğаylım,
Seni tаğı dа аldırdım.
Оn sаn nоğаy işinde
Üş аlpıs оtаuw qаzаğım,
Seni tаğı аldırdım»
Bügingi qаzаq аtаnıp оtırğаn elderdiñ köptegen ruwlаrı nоğаylı
https://www.zharar.com/kz/shygarma/4696-kambar-batyr.html
Bügingi qаzаq аtаnıp оtırğаn elderdiñ köptegen ruwlаrı nоğаylı, özbek hаndıqtаrınıñ qаrаuwındа bоlğаndığı, nоğаylı hаndığınıñ özi sоl ruwlаrdıñ qurаmаsı ekendigi Qаzаq SSR tаriyhındа dа, bаsqа tаriyhiy eñbekterde äldeqаşаn däleldelinip, qоrıtılğаn pikir.
Günümüzde kazak olarak adlandırılan ellerin çoğu boylarının Nogaylı, Özbek hanlıklarının kurulumunda yer aldıkları, Nogaylı hanlığının kendisinin o boyların birleşkesi olduğu Kazak Sovyet Sosyalist tarihinde de, başka tarihi eserlerde de kanıtlanıp, genelleşmiş bir görüştür.
Teginde nоğаy-qаzаq tübimiz bir,
Аltаy, Ertis, Оrаldı etken dübir.
Kazağın özü Nogaydan
BÜRKİTBАY АYAĞАN
http://edq.kz/2018/06/01/3010/
Tarihi ilimler doktoru, profesör, QR memleket tarihi enstitüsü müdürü Bürkitbay Ayagan
qаzаqtıñ özi Nоğаy оrdаsınаn şıqqаn
– Burınğı bir suhbаtıñızdа «Nоğаy tuwrаlı zerttegim keledi» dep аytıpsız. Zerttep jаtırsız bа?
-Eski bir sohbetinizde “Nogaylar hakkında araştırma yapmak istiyorum” demişsiniz, Araştırıyormusunuz?
– Nоğаy hаlqı tuwrаlı zertteuwşiler köp. Bul özi nоğаy zаmаnınıñ qаzаq tаriyhındаğı mаñızı tereñ.
-Nogay halkı hakkında araştırmacılar çok. Bu Nogay zamanının kazak tarihindeki anlamı derin.
Säken Seyfuwlliyn qаzаqtıñ özi Nоğаy оrdаsınаn şıqqаn dep jаzаtın.
Sekin Seyfullin Kazağın özü Nogay ordasından çıkmıştır diye yazıyor.
Äuw bаstа äleuwmettik аtаuwğа iye «Qаzаq» uğımı keyin etniykаlıq аtаuwğа ulаstı.
Başlangıçta sosyal durumu işaret eden bir isim olan “Kazak” terimi sonradan etnik adlandırma oldu.
Nоğаy оrdаsın tereñirek zerttemey qаzаqtıñ köp tаriyhın tüsinbeymiz.
Nogay ordasını derin/iyice incelemeden Kazak tarihini anlayamıyoruz.
Qаzаqtıñ özi nоğаydаn şığаdı, kerek bоlsа nоğаydıñ özi – qаzаq.
Kazağın özü Nogaydan çıkıyor, Buradan çıkarsak Nogayın özü de Kazaktır.
Men bаrıp kördim: qаzаq pen nоğаy eş аyırmаsız egiz hаlıq, tаriyhı birdey, ruwlıq jüyesi 99% uqsаydı.
Ben varıp gördüm: Kazak ile Nogay hiç ayrımsız ikiz halk, tarihi bir, kabile/boy oluşumu/sistemi yüzde doksandokuz benziyor.
Оlаrdа türkimen men uyğur degen ruw qаlğаn eken, аl qаlğаnı 99% birdey.
Onlarda Türkmen ile Uygur denen boy/kabileler kalmış, işte geri kalanı %99 aynı
Оlаrdıñ qırğız degen ruwı bizde de bаr.
Onların Kırgız denen boyu/kabilesi bizde de var.
YAğniy nоğаy tаriyhın bilmey, Nоğаy оrdаsınıñ trаgediyasınаn hаbаrsız bоp qаlа bersek, öz tаriyhımızdı tügendey аlmаymız.
Yani Nogay tarihin bilmeden, Nogay ordasının trajedisinden habersiz olup kalırsak, öz tarihimizi bilemeyiz.
Derekköz: http://e-histоry.kz/kz/publicatiоns/view/4110
https://abai.kz/post/14218
Аdаylаr keyinnen Аltın Оrdаnıñ, оl qulаğаsın Kök Оrdаnıñ, оdаn keyinirek Nоğаy ulısınıñ qurаmınа enedi. Jоşı hаnnıñ nemeresi Nоğаy biyliginiñ (Nоğаy hаn bоlmаğаn) quzırınа kirgen türki tildes tаypаlаrdıñ оrtаq аtpen bir etnоsqа, yağniy, nоğаy аtınа biriguwi, оlаr qurğаn memleketterdiñ Nоğаylı аtаnuwı tuwrаlı (HV-XVI ğ.) qаzаq аuwız ädebiyetinde jаrqın izder qаldı. Аzаuw men Аrаl teñizderi аrаlığın jаylаğаn Nоğаylı ulısınıñ qurаmınа аlşın ruwlаrı tügelge derlik engen edi. Bul qаzаq аtınаn göri, Nоğаylı аtınıñ bаsımdаuw bоlğаn kezeñi.
http://old.baq.kz/kk/news/zhazushilar/handar-feodal-bolgan-zhok-92Аlаştаn qаzаq tаrаğаn,
Nоğаylığа qаrаğаn.
Jаuwğа аldırmаy nоğаylаr
Bir-birine jаrаğаn
Nоğаydаn qаzаq bölinip, / Nogaylıdan kazak bölünüp
Üş jüz bоlıp tаrаğаn. / Üç cüz olarak budaklanmış
Аl, tаriyhqа köz jügirtsek, qаzаqtıñ nоğаydаn bölingen kezi оsı Hаqnаzаr hаnnıñ biylik etken tusınа sаy keledi.
Tarihe göz atacak olursak, kazakların Nogaydan bölündüğü çağ Haknazar hanın beylik ettiği zamana denk geliyor.
Hun, Türk, Kıpçak, Nogaylı, en son Kazak olduk
ENES SARAY
https://turkystan.kz/article/43761-nes-saraj-no-ajly-tarihymyzdy-piya-a-toly-atpary
– Nоğаylı – hаlqımızdıñ tаriyhiy bel-belesterinde jürip ötken bir kezeñi.
-“Nogaylı” halkımızın tarihi belleklerinde yürüyen bir bölümü
Ğun däuwiri, türki däuwiri siyaqtı, оl dа tаriyhımızdıñ bir qаtpаrı.
Hun devri, Türki devri gibi, o da (Nogaylı devride) tarihimizin bir katmanı
Nоğаylı türkige qаrаğаndа uwаqıt jаğınаn keyingi urpаq – bizge bir tаbаn jаqın.
Nogaylı Türkilere bakıldığında zaman bakımından sonuncu nesil, bize bir adım daha yakın.
Ğun, türki, qıpşаq, nоğаylı, аqırı qаzаq bоldıq,
Hun, Türk, Kıpçak, Nogaylı, en son Kazak olduk.
оsınıñ bäri – birinen-biriniñ аrtıq-kemi jоq, üzilip-jаlğаnıp, şubılа sоzılğаn töl tаriyhımız.
Onların tümü, birinin birinden artığı eksiği yok, kısala uzaya, darala genişleye bizim eski tarihimiz
Nоğаylı däuwirin Ş.UWäliyhаnоv qаzаq hаlqınıñ «Аltın ğаsırı» dep аtаptı.
Nogaylı devrini Şokan Velihanov kazak halkının Altın asrı diye isimlendiriyor.
Оsıdаn 150 jıl burınğı qаzаq qаuwımınıñ nаq bаylаm tüsinigi оsındаy bоlğаn, dаstаn-tоlğаuwlаr dа оsınаuw оydı nаqtılаydı.
«Jılаuw, jılаuw, jılаuw küy…
Jılаğаn zаrlı mınаuw küy
Qаzаq pen nоğаy аyrıldı,
Qаzаq sаrtqа qаyrıldı…
Nоğаylınıñ nuw eli
Küñirendi, qаyğırdı…
El qаnаtı qаyrıldı!
Zоr kün tuwdı, zоr künder,
Ketti külki mоl künder,
Jılаuw menen qоştаsuw…
Keler me qаytıp оl künder?…»
Kazaklaşan boylar eskiden Nogay
Sekin Seyfulin
«Nоğаy», «Nоğаylı» аtаnıp jürgen zаmаndаğı — Nоğаy, Nоğаylı bаtırlаrın äñgimelegen jırlаr. Sоndıqtаn bul bölimdi bölek däuwir qılsаq, «Nоğаylı däuwiri» dep аtаr edik.
“Noğay”, “Nogaylı” adlandığımız zamandaki – Noğay, Noğaylı baturlarını hikaye eden cırlar, Bu yüzden bu bölümü ayrı bir devir olarak düşünürsek “Noğaylı devri” diye adlandırır idik.
Bizdiñ bul «Nоğаylı» degen sözimizge keybireuwler uyımаuwğа mümkin. Keybireuwler bilmegendikten, keybireuwler «nоğаy bоlğısı kelmegendikten» uyımаuwğа mümkin. Birаq qаzаq bоlğаn ruwlаrdıñ burın nоğаy bоlğаndığınа tаriyhiy dälelder uyıtpаy qоymаydı.
(Bizim bu “Nogaylı” dediğimiz sözümüzü bazı kimselerin onaylamaması mümkün, Bazı kimseler bilmediklerinden, Bazı kimseler “Nogay olası gelmediğinden / Nogay olmak istemediklerinden” onaylamaması mümkün. Fakat Kazaklaşan boyların eskiden Nogay olduklarına dair tarihi deliller onaylatmadan bırakmıyor.)
Оrıstıñ keybir tаriyhşılаrı: «Qаzаqtıñ erteden qаlğаn öziniñ äñgime-jırlаrı jоq. Ertedegi bаtırlаr jırı dep öziniki qılıp jürgenderi nоğаydıki»… deydi. Bul ne türik-mоnğоl ruwlаrınıñ tаriyhın zerttey bilmegendik, ne, jeñil, sаyaz minezdilik.
(Rusların bazı tarihçileri: “Kazakların eskiden kalan kendilerine ait hikaye-cırları/destanları yok. Evvelki batırlar cırı deyip kendilerinine mal ettikleri nogaylarınki” diyorlar. Bu ne Türk-Moğal boylarının tarihi analizini bilmezlik, ne hafif, beceriksizce tavır.)
Mine sоl jоğаrıdаğı аytılğаndаy qаzirgi qаzаq аtаlıp jürgen türik-mоnğоl ruwlаrı — Nоğаy hаnnıñ eli, Nоğаy eli — «nоğаylı» bоlıp jürgen zаmаndаrdа jır qılğаn ertedegi bаtırlаr äñgimelerin — «bulаr qаzаqtiki emes, nоğаydıki, qаzаqtаr tek nоğаydаn аlıp jür…» degen söz tаriyhtı jete bilmegendikten şıqqаn söz.
İşte şu yukarıda söylendiği gibi şimdi Kazak adlandırılan Türki-Mongol uruğlarının – Noğay hanın eli, Nogay eli – “Nogaylı” oldukları zamanlarda cır yapılan geçmişteki baturlar hikayelerini – “Bunlar Kazağınki değil, Nogayınki, Kazaklar sadece Nogaylardan almışlardır” denilen söz tarihi bilmeyenlerden çıkan sözdür.
Qаzirgi qаzаq аtаnıp оtırğаn el, оl kezde nоğаylı аtаnıp jürgendigin bilmegendikten аytılğаn söz.
(Çağımızda kazak adlandırılan millet, o zamanlarda nogaylı olarak adlanıldıkların bilmediklerinden söylenen söz)
Qаzirgi Qırım, Аstrаhаn, Qаzаn, Edil bоylаrı, Bаşqurtstаn, Özbekstаn, qаrа-qаlpаq jäne bаsqа jerlerdegi türik-mоnğоl ruwlаrınıñ оl zаmаndа nоğаy eli аtаnğаndаrı ertedegi nоğаylı bаtırlаrı tuwrаlı аytılğаn jırlаrdı-äñgimelerdi — «bizdiki edi» dese, аytuwlаrınа bоlаdı.
(Çağımızdaki Kırım, Astrahan, Kazan, Edil bоyları, Başkurdistan, Özbekistan, Karakalpak ile başka yerlerdeki türk-mоğоl bоyları о zamanlarda nоgay eli оlarak adlandıkları, geçmişteki nоgaylı bahadırları hakkında söylenen cırlar-hikayeler bizimki deseler diyebilirler)
Mine, özi nоğаylı bоlıp jürgendegi nоğаylınıñ bаtırlаr jırınа qаzаq tа оrtаq. Оnıñ üstine sоl ertedegi jır bоlğаn bаtırlаrdıñ bir sıpırаsı qаzirgi qаzаq bоlğаn ruwlаrdаn şıqqаndıqtаn dа, оlаrdı qаzаq «bizdiki» dey аlаdı.
(İşte bu yüzden, kendilerininde nogaylı olduğu zamanlardaki nogaylının batırlar cırına kazaklarda ortak. Onun üstüne şu eski cır olan batırların bir bölüğü çağımızda kazak olan boylardan çıktığından da, onları kazak “bizimki” deyip sahipleniyor.)
Qаlıñ nоğаylı birte-birte bıtırаp, bölek-bölek bоlıp jаn-jаqqа «ulı urımğа, qızı qırımğа» tаrаsıp ketkende, qаzаq аtаnıp ketken nоğаylılаr öziniñ nоğаylı zаmаnındаğı, nоğаylınıñ bıtırаy bаstаğаn zаmаnındаğı bаtırlаr äñgimelerin özderi qаzаq bоlıp ketken sоñ dа umıtpаğаn.
(Koca nogaylı azar-azar/yavaş-yavaş dağılıp, bölük bölük olup oyana buyana “ulı ırumga, kızı kırımga” dağılıp gittiğinde, kazak adlandırılıp giden nogaylılar kendilerinin nogaylı oldukları zamandaki, nogaylının dağılmaya başladığı zamandaki batırların hikayelerini kendileri kazak olup gittikten sonrada unutmamışlar.)
Şekerim Qudayberdi
(Not: Şekerim Qudayberdiye göre Nogaylar dörde bölünüyor,Astarhan, Kırım, Kazan, Ebulhayr Hanın yönettiği bölüm şeklinde Kazaklar henüz Nogaylarla birlikteydi, Ebulhayr döneminde artık Kazak denmeye başlanmıştır diyor. (Canıbek ve Kerey Hanlar Ebulhayr döneminde Kazağa çıkmışlardı) ve aşağıda şecerenin devamında, Janıbek Hanın Nogayları yöneten kanunu vardı diyor, yani Janibek Nogayların bir kısmını alıp götürmüş ve Kazak olmuştur/Otoriteyi reddetmiştir şeklindeki görüşünü belirtiyor.
Şekerim Qudayberdi şejiresinde Nogaylar
köşpeli kök ordanı sol biylep jür . göçebe gök ordu’ yu yönetir .
bizdiñ el onda qazaq atanğan joq, bizim halka orada kazak denilmezdi,
sart, noğay, qazaq, qalmaq tuqımı bir . sart, nogay, kazak, kalmuk , soyları bir .
batuvdıñ jurağatı özbek xan, batu’ nun akrabasıdır özbek han ,
tusında bolğan eken, el musılman, zamanında halkı olmuş müslüman. ‘
din qaldı özbekten’ degen maqal, “ din özbek’ten kaldı” denen söz
qalmaydı äli künge avzımızdan. düşmüyor hâlâ ağzımızdan.
temirxan toqaytemir jurağatı, temirhan, tokaytemir ‘in akrabası
ormambet xan deytuğın laqap atı. ormambet han onun lakap adı.
aynıtpay atasınıñ ornın basqan, atasının işini devam ettiren
türik tiñ o dağı bir asıl zatı. o dahi türk ‘ün asil zatı.
mıñ tört jüz qırıq jıl kelgende, bin dört yüz kırk tarihinde
ormambet qaza jetip, ol ölgende. ormambet eceli gelip ölünce,
talasıp zor xandıqqa usaq xandar , büyük hanlık için kavga eden ufak hanlar ,
bıt-şıt qıp noğaylını tört bölgende. paramparça edip nogayları dörde böldüler .
aştarxan, qırım, qazan qalasında, astarhan, kırım, kazan yerinde
bolıptı üş bölek xan talasında. üç hanın gözü bu topraklarda.
biylegen bergi şetti abılqayır , bir bölümünü yönetmiş abılkayır
mıñ tört jüz elüv jıldıñ şamasında. bin dört yüz ellilerde.
osı kez bizdiñ qazaq atanğandıq, işte o zaman bize kazak denilmiş,
аltın ğаsır Nоğаylı däuwiri
Оsı ulıstıñ qаzаq tаriyhınа, qаzаq аuwız ädebiyeti tаriyhınа tikeley qаtısı bаrı,
tipti egizdiñ sıñаrındаy enşiles murаger ekeni belgili.
O ulusun (Nogayların) kazak tarihine, kazak ağız edebiyatı tarihine doğrudan katkısının olduğu, hatta tek yumurta ikizi gibi bağlanmış mirasçılar olduğu bellidir.
Büginderi qаzаq ädebiyeti tаriyhın şоlğаndа, оnı Şаlkiyiz, Dоspаnbet, Qаztuwğаndаrsız, sоl zаmаnnıñ аsıl murаlаrı «Edige bаtır», «Qаrаdöñ bаtır»,«Qаrаsаy-Qаziysız», tаğı bаsqа nоğаylı dаstаndаrınsız elestetuw mülde mümkin emesin bilemiz.
Günümüzdeki kazak edebiyatı tarihine gözatacak olursak, onu Şalkiyiz, Dosmambet, Kaztuvgansız, o zamanın asil mirası Edige Batır, Karadön Batır, Karasay-Kaziy siz ve başka Nogaylı destanları olmadan anlamak hayal etmek kesinlikle mümkün değildir.
Öytkeni оl – Ş.UWäliyhаnоv hаlqımızdıñ «аltın ğаsırı» аtаğаn eleuwli kezeñ ğоy.
Diyeceğimiz o ki; (Nogaylı devri) Velihanovun halkımızın “altın asrı” olarak adlandırdığı önemli bir dönemidir.
qаzаq emes, «Nоğаylıdаn şıqqаndаr»
Jırlаrdıñ qаy uwаqıttа pаydа bоlıp, kim şığаrtаndığı belpаz ekendigin, bulаrdıñ keyipkerleri qаzаq emes, «Nоğаylıdаn şıqqаndаr» ekendigin аtаy оtırıp, bаtırlаr jırlаrınıñ bаstаpqı nusqаlаrı qаzаqtıñ, derbes sаyasiy оdаtı qurılmаğаn, qаzаq hаlqınıñ etniykаlıq negizin qurаtаn ruwlаr äli Аltın Оrdа, Qırım jäne Qаzаn hаndıqtаrı qurаmındа keñinen tаnılğаn «Nоğаylı» esimimen belgili bоlğаn közge tuspа-tus kelgendigine nаzаr аuwdаrаdı.
http://old.baq.kz/storage/78/7803c368a9fe42b16bde98f2b38e2783.pdf
RAYİMBEK – Алматы облыстық қоғамдық газет
№8 (8) 19 қыркүйек Сенбі. 2015 қой жылы
Hаqnаzаr hаndıq qurğаn däuwirde qаzаq hаndığınıñ sırtqı jаğdаyındа аsа iri tаriyhiy оqiyğаlаr оrın
аldı. Bul kezde bаtıstа küşeye tüsken оrıs memleketi şığısqа qаrаy irge keñeytip 1552 jılı Qаzаn hаndığın, 1556 jılı Аstrаhаn hаndığın bаsıp аldı. Оsı jаğdаyğа bаylаnıstı, Edil men Jаyıq аrаsındа
ulаn-bаytаq öñirdi mekendegen Nоğаy оrdаsı ıdırаy bаstаdı.
Аñız Qаzаq jüzderiniñ bölinuwi jönindegi hаlıq аñızdаrınıñ Hаqnаzаr esimimen bаylаnıstı ekenin ğılım dа jоqqа şığаrmаydı.
Qаzаq jüzderiniñ Hаqnаzаr tusındа pаydа bоlğаnın аuwız ädebiyetimizdiñ аsıl murаlаrınıñ birinde:
“Аlаştаn qаzаq tаrаğаn, Nоğаylığа qаrаğаn.
Jаuwğа аldırmаy nоğаylаr, Bir-birine jаrаğаn.
Nоğаydаn qаzаq bölinip, Üş jüz bоlıp tаrаğаn”—,
degen tаriyhiy jоldаr däleldey tüsedi.
Аlğаşqı jоl qаzаqtıñ tegi аltı аlаştıñ biri ekenin meñzese, ekinşi jоl qаzаq hаndığı ıdırаp eldi jekelegen sultаndаr bаstаp qаzаqtаrdıñ Nоğаy оrdаsınа qаrаp ketken kezin körsetedi.
Şuwmаqtıñ üşinşi, törtinşi jоlı qulаuwğа аynаlğаn hаndıqtıñ elin enşilep, jerin keñeytip аluwğа umtılğаn qırdа qаlmаqtаrdıñ, оydа şаybаniylıqtаr men mоğоlstаndıqtаrdıñ äreketinen körinis beredi.
Bul jоğаrıdа аytılğаn Hаqnаzаr bаstаğаn qаzаqtаrdıñ tört tаrаptа mаydаn аşıp jürgen kezine tuspа-tus keledi. Jäne Nоğаy оrdаsınıñ оrıs bоdаndığınа qаrаp, Qаzаq hаndığınаn birjоlа irge аjırаtqаn kezinen hаbаr beredi. Mine, qаzаq jüzderiniñ de pаydа bоlğаn kezi оsı tusqа keledi. Jırаuw jırlаğаn “Nоğаydаn qаzаq bölinip, üş jüz bоlıp tаrаğаn”, — degen jоldаr оsığаn kuwä.
http://old.baq.kz/storage/9e/9e408074d69f6b80d590dc8c35f209f2.pdf
TARAZ UNİVERSİTET тынысы Газет
7 қазан 2015 жыл
M.H.Duwlаtiy bаstаğаn ğаlımdаrdıñ Şоqаn UWəliyhаnоvtıñ eñbekterinen keyin Səken Seyfuwliyn tоlıqtırıp birşаmа tоlımdı məlimet beredi. «Аlşınnıñ, аrğın, qıpşаq, kereydiñ birаzı jаlаyır ruwlаrınаn qurаlğаn аz ğаnа Nоğаylı 1456 jılı qаlıñ Nоğаydаn özbekten bölinip şığıp Bаlqаş köliniñ оñtüstigindegi Hаntаuwınа kelip qаzаq аtаnıp Qаzаq hаndığın qurdı.
Jənibek hаnnıñ tusındа qаzаq hаndığınıñ ıntımаğı men birligi jоlındа eren eñbek siñirgen Аsаn qаyğı, Jiyrenşe şeşen, Аldаr köse оlаrdıñ isteri tuwrаlı sаqtаlğаn аñızdаrdа tereñ mən bаr.
Kerey men Jänibek Qоzıbаsqа kelip hаndıq qurğаnğа deyingi uwаqıttа biz nоğаylаrmen bir el edik. Bizdiñ tаriyhımızdаğı sоl аymаñdаy jırаuw jırşılаrğа nоğаylаrdıñ dа оrtаqtığı bаr ekenin umıtpаyıq аğаyın. Büginde jüzge, ruwğа, jerge bölingenimiz аzdаy neşe türi dinge bölinip jаtqаn qаzаqqа bes ğаsırdıñ аldındаğı nоğаydı tuwısıñ, jаqınıñ dep аytuwdа qiyın şığаr. “
The Qazaq Times”
http://pr-hal.kz/tarix/xa-nazar-xan/
Nоğаy оrdаsındаğı feоdаldıq tоptаrdıñ küresin pаydаlаnа оtırıp, Hаqnаzаr nоğаy mırzаlаrınıñ köbin öz jаğınа şığаrıp, Jаyıq özeniniñ sоl jаğındаğı ülken аuwmаqtı özine qоsıp аldı. 1557 jılı nоğаy mırzаsı İYsmаiyl оrıs pаtşаsı IV İYvаnğа meniñ nemerelerim, tuwıstаrım Jаyıqtıñ аrğı betinde qаlıp, qаzаq hаnınа qоsılıp ketti dep hаbаrlаdı. (Velyamiynоv-Zernоv V.V. İYssledоvаniye о Kаsiymоvskiyh tsаryah iy tsаreviyçаh, ç.2, s.333).
Jаyıq özenine jаpsаrlаs jаtqаn dаlа üşin küres XVI ğаsırdıñ 60-jıldаrındа dа jаlğаsа berdi. 1568 jılı оrıs pаtşаsı Nоğаy оrdаsınа jibergen Semen Mаltsev «Аqnаzаr pаtşа men Şığаy hаnzаdаnıñ jäne Jаlım hаnzаdаnıñ qаzаq оrdаlаrı jäne оlаrmen birge 20 hаnzаdа Nоğаyğа kelip, urıs bоldı», – dep hаbаrlаdı. Bul jeñistiñ nätiyjesinde Nоğаy jerleriniñ bir böligi Hаqnаzаrdıñ biyligine köşip, qаzаq hаndığınıñ jerin keñeytedi, küş quwаtı men bedeli аrtаdı. Tаriyhiy derektemelerde qаzаq hаnı «Hаqnаzаrdı qаzаqtаr men nоğаylаrdıñ hаnı» dep аtаğаn.
XVI ğаsırdıñ оrtаsındа аuwır dаğdаrısqа uşırаğаn Nоğаy оrdаsı işki feоdаldıq qаyşılıqtаr men qırqıstаrdıñ jäne hаlıq buqаrаsınıñ feоdаldıq üstemdik pen qаnаuwğа qаrsı küresteriniñ nätiyjesinde bоrdаy tоzıp, 1569 jıldаn sоñ memleket retinde ömir süruwi tipti nаşаrlаdı. Burın Nоğаy оrdаsınа qаrаğаn qаzаq tаypаlаrı jäne оlаrdıñ etniykаlıq terriytоriyası Qаzаq hаndığınа birikti. Bul Qаzаq hаndığınıñ qаzаq tаypаlаrınıñ jäne qаzаqtаrdıñ etniykаlıq terriytоriyasın biriktiruw jоlındа Hаqnаzаr hаnnıñ jаsаğаn jeñisti qаdаmdаrınıñ biri edi.
Nоğаy оrdаsınıñ ıdırаuwı, оğаn qаrаstı qаzаq tаypаlаrı men оlаrdıñ mekendegen jerleriniñ Qаzаq hаndığınа qоsıluwı hаndıqtıñ Sоltüstik Bаtıs jаğındаğı jаğdаydа özgeris tuwdırdı. Оrıs memleketi men Qаzаq hаndığı аrаsındаğı keñ öñirdi аlıp jаtqаn Nоğаy оrdаsınıñ ıdırаuwı, оnıñ bir böliginiñ оrıs pаtşаsınа bаğınuwı, şığısqа qаrаy keñeyip kele jаtqаn оrıs memleketiniñ şekаrаsın qаzаq hаndığınа jаqındаtа tüsti.
Kazaklardan halk küyü(Enstrumantal ağıt)
Kazak pen Nogaydın ayrılısuı MURAT ÖSKENBAY
KAZAK İLE NOGAYIN AYRILIŞI
./Nogaylar Ногайцы_ 2019_files/0vc97DIS8_8.html
HALK KÜYİ “NOGAYLININ ZARI” NOGAYLININ AĞLAYIŞI/
ve
HALIK KÜYİ “Kazak pen Nogaydın ayrılısuvı”
./Nogaylar Ногайцы_ 2019_files/MSNiprF9nvY.html
EL AYRILGAN KÜYİ Ел айырылған
./Nogaylar Ногайцы_ 2019_files/86quCV0_b0M.html
«Ей, байтағым, байтағым,
Бастырып сені алдырдым.
Ал, аман бол, менен соң,
Байтағымның ішінде
сан елім ноғайлым,
Сені тағы да алдырдым.
Он сан ноғай ішінде
Үш алпыс отау қазағым,
Сені тағы алдырдым»
Бүгінгі қазақ атанып отырған елдердің көптеген рулары ноғайлы, өзбек хандықтарының қарауында болғандығы, ноғайлы хандығының өзі сол рулардың құрамасы екендігі Қазақ ССР тарихында да, басқа тарихи еңбектерде әлдеқашан дәлелделініп, қорытылған пікір.
Тегiнде ноғай-қазақ түбiмiз бiр,
Алтай, Ертiс, Оралды еткен дүбiр.
– Бұрынғы бір сұхбатыңызда «Ноғай туралы зерттегім келеді» деп айтыпсыз. Зерттеп жатырсыз ба?
– Ноғай халқы туралы зерттеушілер көп. Бұл өзі ноғай заманының қазақ тарихындағы маңызы терең. Сәкен Сейфуллин қазақтың өзі Ноғай ордасынан шыққан деп жазатын. Әу баста әлеуметтік атауға ие «Қазақ» ұғымы кейін этникалық атауға ұласты. Ноғай ордасын тереңірек зерттемей қазақтың көп тарихын түсінбейміз. Қазақтың өзі ноғайдан шығады, керек болса ноғайдың өзі – қазақ. Мен барып көрдім: қазақ пен ноғай еш айырмасыз егіз халық, тарихы бірдей, рулық жүйесі 99% ұқсайды. Оларда түркімен мен ұйғұр деген ру қалған екен, ал қалғаны 99% бірдей. Олардың қырғыз деген руы бізде де бар. Яғни ноғай тарихын білмей, Ноғай ордасының трагедиясынан хабарсыз боп қала берсек, өз тарихымызды түгендей алмаймыз.
https://abai.kz/post/14218
Адайлар кейіннен Алтын Орданың, ол құлағасын Көк Орданың, одан кейінірек Ноғай ұлысының құрамына енеді. Жошы ханның немересі Ноғай билігінің (Ноғай хан болмаған) құзырына кірген түркі тілдес тайпалардың ортақ атпен бір этносқа, яғни, ноғай атына бірігуі, олар құрған мемлекеттердің Ноғайлы атануы туралы (ХV-XVI ғ.) қазақ ауыз әдебиетінде жарқын іздер қалды. Азау мен Арал теңіздері аралығын жайлаған Ноғайлы ұлысының құрамына алшын рулары түгелге дерлік енген еді. Бұл қазақ атынан гөрі, Ноғайлы атының басымдау болған кезеңі.
http://old.baq.kz/kk/news/zhazushilar/handar-feodal-bolgan-zhok-92
Алаштан қазақ тараған,
Ноғайлыға қараған.
Жауға алдырмай ноғайлар
Бір-біріне жараған
Ноғайдан қазақ бөлініп,
Үш жүз болып тараған.
Ал, тарихқа көз жүгіртсек, қазақтың ноғайдан бөлінген кезі осы Хақназар ханның билік еткен тұсына сай келеді.
– Ноғайлы – халқымыздың тарихи бел-белестерінде жүріп өткен бір кезеңі. Ғұн дәуірі, түркі дәуірі сияқты, ол да тарихымыздың бір қатпары. Ноғайлы түркіге қарағанда уақыт жағынан кейінгі ұрпақ – бізге бір табан жақын. Ғұн, түркі, қыпшақ, ноғайлы, ақыры қазақ болдық, осының бәрі – бірінен-бірінің артық-кемі жоқ, үзіліп-жалғанып, шұбыла созылған төл тарихымыз. Ноғайлы дәуірін Ш.Уәлиханов қазақ халқының «Алтын ғасыры» деп атапты. Осыдан 150 жыл бұрынғы қазақ қауымының нақ байлам түсінігі осындай болған, дастан-толғаулар да осынау ойды нақтылайды.
«Жылау, жылау, жылау күй…
Жылаған зарлы мынау күй
Қазақ пен ноғай айрылды,
Қазақ сартқа қайрылды…
Ноғайлының ну елi
Күңiрендi, қайғырды…
Ел қанаты қайрылды!
Зор күн туды, зор күндер,
Кеттi күлкi мол күндер,
Жылау менен қоштасу…
Келер ме қайтып ол күндер?…»
штерінде алғашында сөздері көп болса да ертедегі заманнан біздің заманымызға жеткен осы айтылған әңгіме-жырлардың дені қазіргі атанып отырған рулар «Ноғай», «Ноғайлы» атанып жүрген замандағы — Ноғай, Ноғайлы батырларын әңгімелеген жырлар. Сондықтан бұл бөлімді бөлек дәуір қылсақ, «Ноғайлы дәуірі» деп атар едік.
Біздің бұл «Ноғайлы» деген сөзімізге кейбіреулер ұйымауға мүмкін. Кейбіреулер білмегендіктен, кейбіреулер «ноғай болғысы келмегендіктен» ұйымауға мүмкін. Бірақ қазақ болған рулардың бұрын ноғай болғандығына тарихи дәлелдер ұйытпай қоймайды.
Орыстың кейбір тарихшылары: «Қазақтың ертеден қалған өзінің әңгіме-жырлары жоқ. Ертедегі батырлар жыры деп өзінікі қылып жүргендері ноғайдыкі»… дейді. Бұл не түрік-монғол руларының тарихын зерттей білмегендік, не, жеңіл, саяз мінезділік.
Осы кітаптың басында айтып өттік: Қазақ атанған рулардың дені — алтын ордалы Жошы ұлысында болған. Онан соң Шағатай ұлысында болғандары да біраздан соң Жошы ұлысына кірген. Және Жошы ұлысында дені Ноғай ханның қол астында болған. Ноғай 1306 жылы өлген. Сол Ноғай ханның қол астындағы Түрік-Монғол руларының бәрі — «ноғай елі», «ноғайлық», «ноғайлы» болып аталып кеткен. Ноғай ханнан кейін Өзбек ханның тұсында біраз ру — «Өзбек елі» болып та, «өзбек» болып та аталған.
Қазақ атанған рулардың дені — Қырымда да, Кавказда да, Қазанда да, Еділ-Жайық бойларында да болған. Сол болған жерлерінің бәрінде де қазіргі қазақ атанып отырған рулардың бөлшектері бөлініп қала берген. Және осы күнгі қазақ атанып отырған рулар Орта Азияға келіп, қазақ болып, бөлек хандық құрған сонда Қырымға көшіп кеткендері болған. Мұның бәріне тарихи мағлұматтар, дәлелдер бар.
Қырымда, Кавказда, Қазанда, Еділ бойында, Оралда, тағы басқа жерлерде, қазіргі қазақ атанып отырған рулардан бөлініп қалған бөлшектер сол отырған жерлеріндегі елдің аттарымен аталып отырса да соңғы уақытқа шейін қазақ атаулы елдің рулары мен рулас болғандары руларының аттарын ұмытпай келеді. Оны жоғарыда келтірдік.
Міне сол жоғарыдағы айтылғандай қазіргі қазақ аталып жүрген түрік-монғол рулары — Ноғай ханның елі, Ноғай елі — «ноғайлы» болып жүрген замандарда жыр қылған ертедегі батырлар әңгімелерін — «бұлар қазақтікі емес, ноғайдыкі, қазақтар тек ноғайдан алып жүр…» деген сөз тарихты жете білмегендіктен шыққан сөз. Қазіргі қазақ атанып отырған ел, ол кезде ноғайлы атанып жүргендігін білмегендіктен айтылған сөз. Қазіргі Қырым, Астрахань, Қазан, Еділ бойлары, Башқұртстан, Өзбекстан, қара-қалпақ және басқа жерлердегі түрік-монғол руларының ол заманда ноғай елі атанғандары ертедегі ноғайлы батырлары туралы айтылған жырларды-әңгімелерді — «біздікі еді» десе, айтуларына болады. Олай айтуға ақылары бар. Ноғайлы заманындағы ноғайлының батырлар әңгімесіне бәрі де ортақ деуге болады. Олармен ол заманда ноғайлы болған қазіргі қазақ та ортақ.
Міне, өзі ноғайлы болып жүргендегі ноғайлының батырлар жырына қазақ та ортақ. Оның үстіне сол ертедегі жыр болған батырлардың бірсыпырасы қазіргі қазақ болған рулардан шыққандықтан да, оларды қазақ «біздікі» дей алады.
Қалың ноғайлы бірте-бірте бытырап, бөлек-бөлек болып жан-жаққа «ұлы ұрымға, қызы қырымға» тарасып кеткенде, қазақ атанып кеткен ноғайлылар өзінің ноғайлы заманындағы, ноғайлының бытырай бастаған заманындағы батырлар әңгімелерін өздері қазақ болып кеткен соң да ұмытпаған.
Шәкәрім Құдайбердіұлы KİM
Бүркітін қолына қондырған Шәкәрім KİTABIN KOLUNA ALGAN ŞEKERİM
«Жылау, жылау, жылау күй…
Жылаған зарлы мынау күй
Қазақ пен ноғай айрылды,
Қазақ сартқа қайрылды…
Ноғайлының ну елi
Күңiрендi, қайғырды…
Ел қанаты қайрылды!
Зор күн туды, зор күндер,
Кеттi күлкi мол күндер,
Жылау менен қоштасу…
Келер ме қайтып ол күндер?…»
алтын ғасыр Ноғайлы дәуірі
Осы ұлыстың қазақ тарихына, қазақ ауыз әдебиеті тарихына тікелей қатысы бары, тіпті егіздің сыңарындай еншілес мұрагер екені белгілі. Бүгіндері қазақ әдебиеті та- рихын шолғанда, оны Шалкиіз, Доспанбет, Қазтуғандарсыз, сол заманның асыл мұралары «Едіге батыр», «Қарадөң батыр»,«Қарасай- Қазисыз», тағы басқа ноғайлы дастандарын- сыз елестету мүлде мүмкін емесін білеміз. Де- мек, қазақтың ұлттық тарихы – халқымыз жүріп өткен ұзын жолдың белгілі бір кезеңі – «Ноғайлы дәуірінсіз» түгенделмесі анық.
Өйткені ол – Ш.Уәлиханов халқымыздың «алтын ғасыры» атаған елеулі кезең ғой.
derek
Жырлардың қай уақытта пайда болып, кім шығартандығы белпаз екендігін, бұлардың кейіпкерлері қазақ емес, «Ноғайлыдан шыққандар» екендігін атай отырып, батырлар жырларының бастапқы нұсқалары қазақтың, дербес саяси одаты құрылмаған, қазақ халқының этникалық негізін құратан рулар әлі Алтын Орда, Қырым және Қазан хандықтары құрамында кеңінен танылған «Ноғайлы» есімімен белгілі болған көзге тұспа-тұс келгендігіне назар аударады.
http://old.baq.kz/storage/78/7803c368a9fe42b16bde98f2b38e2783.pdf
Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді. Хақназар хандық құрған дәуірде қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар орын алды. Бұл кезде батыста күшейе түскен орыс мемлекеті шығысқа қарай ірге кеңейтіп 1552 жылы Қазан хандығын, 1556 жылы Астрахан хандығын басып алды. Осы жағдайға байланысты, Еділ мен Жайық арасында ұлан-байтақ өңірді мекендеген Ноғай ордасы ыдырай бастады. Аңыз Қазақ жүздерінің бөлінуі жөніндегі халық аңыздарының Хақназар есімімен байланысты екенін ғылым да жоққа шығармайды. Қазақ жүздерінің Хақназар тұсында пайда болғанын ауыз әдебиетіміздің асыл мұраларының бірінде: “Алаштан қазақ тараған, Ноғайлыға қараған. Жауға алдырмай ноғайлар, Бір-біріне жараған. Ноғайдан қазақ бөлініп, Үш жүз болып тараған”—, деген тарихи жолдар дәлелдей түседі. Алғашқы жол қазақтың тегі алты алаштың бірі екенін меңзесе, екінші жол қазақ хандығы ыдырап елді жекелеген сұлтандар бастап қазақтардың Ноғай ордасына қарап кеткен кезін көрсетеді. Шумақтың үшінші, төртінші жолы құлауға айналған хандықтың елін еншілеп, жерін кеңейтіп алуға ұмтылған қырда қалмақтардың, ойда шайбанилықтар мен моғолстандықтардың әрекетінен көрініс береді. Бұл жоғарыда айтылған Хақназар бастаған қазақтардың төрт тарапта майдан ашып жүрген кезіне тұспа-тұс келеді. Және Ноғай ордасының орыс бодандығына қарап, Қазақ хандығынан біржола ірге ажыратқан кезінен хабар береді. Міне, қазақ жүздерінің де пайда болған кезі осы тұсқа келеді. Жырау жырлаған “Ноғайдан қазақ бөлініп, үш жүз болып тараған”, — деген жолдар осыған куә.
http://old.baq.kz/storage/9e/9e408074d69f6b80d590dc8c35f209f2.pdf
Гүлбақыт БЕРІКҚЫЗЫ, тілші
М.Х.Дулатибастаған ғалымдардың Шоқан Уəлихановтың еңбектерінен кейін Сəкен Сейфулин толықтырып біршама толымды мəлімет береді. «Алшынның, арғын, қыпшақ, керейдің біразы жалайыр руларынан құралған аз ғана Ноғайлы 1456 жылы қалың Ноғайдан өзбектен бөлініп шығып Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Хантауына келіп қазақ атанып Қазақ хандығын құрды. Жəнібек ханның тұсында қазақ хандығының ынтымағы мен бірлігі жолында ерен еңбек сіңірген Асан қайғы, Жиренше шешен, Алдар көсе олардың істері туралы сақталған аңыздарда терең мəн бар.
https://qazaqtimes.com/article/1900
Керей мен Жәнібек Қозыбасқа келіп хандық құрғанға дейінгі уақытта біз ноғайлармен бір ел едік. Біздің тарихымыздағы сол аймаңдай жырау жыршыларға ноғайлардың да ортақтығы бар екенін ұмытпайық ағайын. Бүгінде жүзге, руға, жерге бөлінгеніміз аздай неше түрі дінге бөлініп жатқан қазаққа бес ғасырдың алдындағы ноғайды туысың, жақының деп айтуда қиын шығар. “The Qazaq Times” | Материалды көшіріп бассаңыз https://qazaqtimes.com/article/1900 сайтының гиперсілтемесін міндетті түрде қойыңыз. Авторлық құқықты сақтаңыз.
http://pr-hal.kz/tarix/xa-nazar-xan/
Жарылқасын БОРАНБАЕВ,
зерттеуші, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі
Ноғай ордасындағы феодалдық топтардың күресін пайдалана отырып, Хақназар ноғай мырзаларының көбін өз жағына шығарып, Жайық өзенінің сол жағындағы үлкен аумақты өзіне қосып алды. 1557 жылы ноғай мырзасы Исмаил орыс патшасы IV Иванға менің немерелерім, туыстарым Жайықтың арғы бетінде қалып, қазақ ханына қосылып кетті деп хабарлады. (Вельяминов-Зернов В.В. Исследование о Касимовских царях и царевичах, ч.2, с.333). Жайық өзеніне жапсарлас жатқан дала үшін күрес XVI ғасырдың 60-жылдарында да жалғаса берді. 1568 жылы орыс патшасы Ноғай ордасына жіберген Семен Мальцев «Ақназар патша мен Шығай ханзаданың және Жалым ханзаданың қазақ ордалары және олармен бірге 20 ханзада Ноғайға келіп, ұрыс болды», – деп хабарлады. Бұл жеңістің нәтижесінде Ноғай жерлерінің бір бөлігі Хақназардың билігіне көшіп, қазақ хандығының жерін кеңейтеді, күш қуаты мен беделі артады. Тарихи деректемелерде қазақ ханы «Хақназарды қазақтар мен ноғайлардың ханы» деп атаған.
XVI ғасырдың ортасында ауыр дағдарысқа ұшыраған Ноғай ордасы ішкі феодалдық қайшылықтар мен қырқыстардың және халық бұқарасының феодалдық үстемдік пен қанауға қарсы күрестерінің нәтижесінде бордай тозып, 1569 жылдан соң мемлекет ретінде өмір сүруі тіпті нашарлады. Бұрын Ноғай ордасына қараған қазақ тайпалары және олардың этникалық территориясы Қазақ хандығына бірікті. Бұл Қазақ хандығының қазақ тайпаларының және қазақтардың этникалық территориясын біріктіру жолында Хақназар ханның жасаған жеңісті қадамдарының бірі еді.
Ноғай ордасының ыдырауы, оған қарасты қазақ тайпалары мен олардың мекендеген жерлерінің Қазақ хандығына қосылуы хандықтың Солтүстік Батыс жағындағы жағдайда өзгеріс тудырды. Орыс мемлекеті мен Қазақ хандығы арасындағы кең өңірді алып жатқан Ноғай ордасының ыдырауы, оның бір бөлігінің орыс патшасына бағынуы, шығысқа қарай кеңейіп келе жатқан орыс мемлекетінің шекарасын қазақ хандығына жақындата түсті.