DİVEY MİRZA 1526-1595
Remmal Hoca, eserinde Mangıtların yaşadıklan bölge hakkında net bir bilgi vermemekle birlikte Baki Bey’in Kırım ordusu ile birlikte Or Kapısı’ndan geçerek yurduna gittiğini, yani Mangıt yurdunun yarımada içinde olduğunu yazmaktadır.
Bununla birlikte Remmal Hoca’nm eserinde verdiği bilgiler Or Kapısı’nın dışında da yaşayan Mangıtların olduğunu düşündürtmektedir.
Mangıtlar, Mansurogulları ve Diveyogulları tariflerini iki yerleşim yerini esas alarak düşünürsek Diveyogullan’nm Or Kapısı’nın dışında Mangıt kabilesinin ise Kırım içerisinde bulunmaları muhtemeldir.
İslam Giray’ı Sahip Giray’ın emriyle öldürmesine rağmen Baki Bey’in Sahip Giray’a güvenmediği ve ondan uzak durduğu görülmektedir38.
Bu dönemde Mangıt kabilesinin beyi olarak Hoca Tay Bey görülmektedir39. Mangıt kabilesinin beyliği Hoca Tay Bey’de olmasına karşın Baki Bey’in diğer kardeşi Divey Mirza’nın da Kırım’da sağlam bir konumda olduğu görülmektedir. Divey Mirza’nın 1535 yılında Polonya-Litvanya Kralı Sigismund’a gönderilen elçilik heyetinin başında bulunması bu durumu ortaya koyan en önemli delildir40.
İkinci devre Sahib Giray Han’ın Moskova’ya karşı şiddetli taarruzları ile kendini gösterir.
Baki Bey ve Divey Mirza ilerleyen safhada Sahip Giray Han’ın karşısında yer almışlardır. Sahip Giray’ın oğlu Emin Giray’ın 1539-1540 yılında Moskova’ya karşı düzenlediği saldırıdan dönüş sırasında Kırım kuvvetlerine saldıran Baki Bey çok sayıda Kınm askerinin ölümüne neden olmuştur. Emin Giray’m atalığı bulunan ve geriden gelen İbrahim Paşa bu gelişmeyi Emin Giray’ı karşılamaya gelen beylere haber vermiş, beyler Baki Bey ve kardeşi Divey Mirza’yı yakalamak için harekete geçmişlerdir.
Baki Bey Azak tarafına kaçmayı başararak oradaki Azak Kazakları’nın lideri olurken Divey Mirza yakalanmıştır.
Sahip Giray Han, Baki ve Divey Mirza ile hareket etmediği anlaşılan diğer kardeş Ak Bibi Mirza’yı getirterek Divey Mirza ile birlikte zincire vurdurtmuştur. Bir yıl kadar hapiste kaldılar.
Moskova ile ciddi bir mücadele içinde bulunan Sahip Giray, Baki Bey’in bu hareket tarzına karşın uzlaşmacı davranarak Baki Bey’in yeniden Kırım’a dönmesi için kardeşleri Ak Bibi Mirza ve Divey Mirzayı ardı ardına Baki Beye göndermiş ve dönmesini sağlamış ve Mangıt beyliğini Hoca Tay Bey’den alarak Baki Bey’e vermiştir.
Sahip Girayın isteği üzerine Baki Bey Kınm’a dönmüşse de iki taraf arasındaki güvensizliğin devam ettiği görülmektedir.
Baki Bey Divey Mirza’dan sonra kendisini Kırım’a döndürmeye çalışan Ak Bibi Mirza’ya Sahip Giray’ın kendilerini öldürteceğini belirtmiştir.
Bu güvensizliği gösteren diğer bir sebep de Baki Bey’in Ak Bibi ile Kırım’a dönmesine rağmen kardeşi Divey Mirza’yı güvendiği nökerler ile Nogay bozkırına göndermesidir.
Baki Bey ile Sahip Giray arasındaki güvensizlik Sahip Giray’ın 1541’deki Moskova Seferi’nin başarısızlıkla sonuçlanmasına neden olmuştur. Bu hadiseden sonra Sahip Giray Han, Baki Bey’i ortadan kaldırmak için bizzat kendisi harekete geçmiş ve Özi Nehri’nin kıyısında ele geçirdiği Baki Bey ve kardeşi Ak Bibi Mirza’yı 1541’de ortadan kaldırmıştır43. Birlikte giristikleri Moskova seferi sonrasi Baki Beyi de ortadan kaldirmaya muvaffak olmustur.
Bu gelişmeden sonra Hasan b. Timur’un çocuklanndan Divey Bey ile Hoca Tay Bey’in hayatta kaldığı görülmektedir.
Baki Bey ile Ak Bibi Mirza’mn ortadan kaldırılmasından sonra Mangıt kabilesinin lideri olarak yeniden Hoca Tay Bey’i görürüz.
Hoca Tay Bey, Sahip Giray’m hanlığının başından beri Baki Bey’den uzak durarak Sahip Giray’ın yanında yer almıştır.
İhtimalen yarımada içerisindeki Mansuriler Hoca Tay Beyin idaresinde, Or kapısı dışındaki Mansurilerin yönetimi Devey Mirza idaresinde olmalıdır.
Sahip Giray daha sonra basi bos ve otorite tanimayan Nogaylar’a karsi Sirinler’le birleserek l546 – l547’de Kirim tarihinde “Nogay Kirimi” adi verilen olay cereyan etmistir. Han’in, atesli silahlari önünde Nogaylar, büyük bir bozguna ugramislardi.
Sahip Giray Han döneminde yapılan önemli yeniliklerden birisi de Orkapı (Perekop) bölgesine yapılan hendektir. Bu hendek Nogaylarla yapılan savaşın ardından kazılmış, bir yarımada olan Kırım’ı ada haline getirmiş ve bölgenin güvenliği açısından büyük bir adım olmuştur. Özellikle adaya girmek isteyen yağmacıları önlemek ve adaya gelen düşman kuvvetlerini daha giriş yapmadan durdurmak adına atılmış önemli bir adımdır. Bu bölgede her zaman bir garnizon bulundurarak güvenlik üst seviyede tutulur ve içeri girenler Kırım hanından yarlık almadan dışarıya çıkamazlar.
Hoca Tay Bey’in liderliğindeki Mangıtlar Sahip Giray’ın 1542’de Jane Çerkeslerine karşı düzenlediği sefere katılmışlar, Nogaylar ile vuku bulan çatışmalarda da yer almışlardır.
Sahib Giray sayesinde Osmanlılar da moskof tehlikesini görmeğe ve hanı kuvvetle desteklemeğe başlamışlardır. Sahib Giray Kazan’da tekrar Safa Giray hanlığa getirdi ve 1549’da Osmanlı toplarının yardımı ile Astırhan’ı zapta muvaffak oldu. Onun bu kudret derecesine eriştikten sonra Osmanlılardan Közleve iskelesini istemesi ve sadrazam Rüstem Paşa ile üstünlük münakaşası endişeler uyandırdı. İstanbul’dan gönderilen Devlet Giray Han onu katlettirdi (1551). Ertesi sene ruslar Kazan’ı ve 4 yıl sonra da Astırhan’ı zapta muvaffak oldular ve şarkî Avrupa’da üstünlüklerini kurdular.
.V.V. Trepalova göre 1550 lerin sonlarından 1560 başlarına kadar Mansurulu kabilesinden Mangut Mirzası Divey Kırım Hanlığının kuzey sınırlarındaki Nogay kabile birliklerine başkanlık etmiştir
Sahib Giray devrinde hanlığın nüfuzu bir sıra seferler ile Kafkasya’da çerkesler üzerinde kuvvetlendirildi ve Kıpçak boz – kırında Yusuf Mirza idaresindeki Kiçi – Nogay (Kazı ulus) kabileleri Kırım haninin ve padişahın tabîliğini kabul ettiler.
Sahib Giray atalarının siyayetine devam ile bir çok kabileleri Kırım yarımadasına getirerek, yerleştirdi. Orak, Kasay, ür-Mehmed (Or-Mambet) ve Tokuz (?) kabîlelerinin bir kısmı garba Karadeniz şimalindeki steplere,. Besarabya (Bucak)’ya nakledilmiştir.
1558 yılında Devlet Giray’ın ikinci sefer denemesi de sonuçsuz kalmıştı. Hatta bu sefer Ruslar Orkapı bölgesine kadar gelmiştir. Bu yıllarda olan kıtlıktan Rusların yardımlarıyla sağ kurtulan Kırım yarımadasına girişleri yasak olan Nogaylar iyice Rus yanlısı bir hal almışlardır. Bazı Rus birlikleri Özi nehrini geçerek Kırım’ın batısında yağma bile yapmışlardır.
Umumiyetle Nogay kabîlelerinin zayıflaması stepleri rus kazaklarına serbest bırakmış ve aynı devirde kırımlılar tarafından sıkıştırılan mühim mıkdarda çerkes gurupları bu kazaklara iltihak etmiştir. Daha 1559 da, rus kazakları ile çerkesler Azak kalesini muhasara etmişlerdir. Sahib Giray Nogay katliamının sonuçlarını görüyordu.
Kabile aristokrasisine karsi Kirim’da, Osmanli modeline göre bir hâkimiyet tesisine çalisan Sahib Giray’in, Kanunî’nin teveccühüne mazhar olmasi, Osmanli vezirleri arasinda aleyhine bir faaliyetin baslamasina sebep oldu. Sahib Giray da bu faaliyeteri tahrik edici bazi hareketlerde bulunmaktan çekinmiyordu. Nitekim Kanunî’nin Iran’a yaptigi sefere yardimci kuvvet göndermemesi, gözden düsmesine yol açmis ve onun müstakil bir hanlik kurmak için çalistigi yolundaki söylentileri kuvvetlendirmistir.
Bu arada Sahib Giray, Kazan Hanligi’nda vefat eden Safâ Giray’in yerine Istanbul’da yetismis ve bir ara Saadet Giray zamaninda “kalgay” olmus olan Mübarek Giray’in oglu Devlet Giray’in intihab ve tayinini Pâdisah ve Divan’dan istemis, muhtemelen bu suretle bir rakipten kurtulmayi ümid etmisti.
Fakat aleyhinde kurulan bir tertiple kendisi azlolunur.
Sahip Giray’ın Kırım Hanlıgı’nda Osmanlı Devleti gibi merkeziyetçi yapıya sahip bir devlet kurma teşebbüsleri hanlık idaresinde sıkıntılara neden olmuş, Nogay kırgını bu nedenle yaşanmıştı, Buna rağmen Osmanlı yönetimi ile yaşadığı gerginlik neticesinde iktidarını kaybederek öldürülmüştür.
Osmanli Devleti tarafindan Kirim’a gönderien Devlet Giray, askerleri yanindan ayrilan Sahib Giray’i yakalayarak üç oglu ile birlikte öldürür.
Bu esnada Mangıt beyi bulunan Hoca Tay Bey İstanbul’dan gönderilen Devlet Giray’ın yanında yer almış ve Sahip Giray Han’ın torunları ve aynı zamanda kendi yeğenleri olan Cafer Giray ve Kutlu Giray’ı öldürtmüştür45.
Ruslarin büyük bir düsmani olan Sahib Giray ortadan kalktiktan sonra Ivan Vasili, Kazan ile Ejderhan’i zaptederek çar ünvanini almisti. Bununla beraber, Devlet Giray’in hanligi zamaninda Ruslarin eline düsen Ejderhan H. 96l (M. l554)’de geri alindigi gibi Moskova’ya akinlar yapilarak Ruslar vergiye baglanmisti.
Devlet Giray’m Kırım tahtına oturmasından bir süre sonra Baki Bey’in kardeşi Divey Mirza da Kırım’a geri dönmüştür. Devlet Giray’m Sahip Giray katli dolayısıyla yedi nefer Şirin mirzasını öldürüp Divey Mirza’yı Kırım’a geri çağırması Şirin kabilesine karşı Mangıtlar ile denge sağlama politikasının devam ettiğini göstermektedir46.
Divey Mirza’nm 1558’den önce Kırım’a döndüğü, Devlet Giray’m oğlu Mehmed Girayla birlikte Moskova arazisine 1558’de gerçekleştirdikleri büyük saldırıdan anlaşılmaktadır. Bu saldırıdan iki yıl sonra Divey Mirza bu kez kendi kuvvetleri ile Rılysk bölgesini vurmuştur47.
1560 yılında Divey Mirza, Severia’yı işgal etti ve Rylsk’i kuşattı. Kırımlılar çevreyi tahrip ettiler, ancak şehri fırtına yüzünden ele geçiremediler. Rus garnizonu tüm saldırılarını durdurdu.
Ağustos ayında Divey Mirza, 3000 adamla Osyotra Nehri’nin sol yakasında Tula ile Zaraysk arasındaki Potezhny ormanı etrafını talan etti. Rus gezginleri Don’da Tatarlara yetişti, ancak Divey Mirza tutsaklarının katledilmesini emretti ve takipten kaçabildi. Aynı zamanda 20.000 kişilik bir Tatar ordusu, Rusya sınır bölgesi yakınlarında dolaşıyordu.
Bu sırada sık sık Moskova ile yazışan Divey Mirza, Devlet Giray tarafından 1563 baharında Mangıt kabilesinin başına getirilerek Karaçi beyleri arasına alınmıştır. Devlet Giray aynı zamanda kızını Divey Mirzanın oğlu Arslanaya verdi.
Aynı 1563’te Divey-Murza, Kırım Hanı Devlet Geray ve oğullarına güney Rusya topraklarına yapılan bir seferde eşlik etti . Tatarlar ve Nogaylar Dedilovo, Pronsk ve Ryazan topraklarını tahrip ettiler.
1570-1574 yılları arasında Nogaylar, Kırım ile yapılan Rusya’ya karşı işbirliği politikasına devanı ettiler. 1571 ve 1572 yıllarında Kırımlıların Moskova’ya yaptığı seferlerde Nogay askerleri bulunmaktaydı.
1571 baharında Divey-Murza, Nogay müfrezeleriyle birlikte Kırım Hanı Devlet Geray’ın Rus topraklarına yaptığı başarılı kampanyada yer aldı ve bunun sonucunda Moskova’nın yakılması ve 60-80 bin tutsak yakalandı.
Devlet Giray Han 24 Mayıs 1571 tarihinde Moskova’ya akın düzenlemiştir. Büyük Nogay Ordası’ndan topluluklar Kırım Hanlığı ile birlikte hareket etmişlerdir. IV. İvan bu saldırılardan duyduğu öfkeyi anlatan bir mektubu ilgili devletlere göndermiştir. Bu süreçte Küçük Nogay Ordası’ndan bazı gruplar da Rusya’nın güney sınırlarına akınlarda bulunmuşlardır.
1572 yazında Divey-Murza, Kırım Hanı Devlet Gerai’nin Rus devletine karşı yürüttüğü büyük bir kampanyaya katıldı .
Ruslar 26 Temmuz akşamı Oka nehrinin güney kıyısında ortaya çıkan büyük bir Tatar ordusu olduğunu öğrendiler. Pazar günü boyunca Tatar ordusunu ağır top ateşiyle durduruldular, ancak Ertesi gün Pazar gecesinin karanlığında ana Tatar ordusu Kashira’da nehri geçmeyi başardı. Kırım Hanı daha sonra Rus askerlerininin peşinden Moskova’ya doğru gitmeye başladı. Hanın ilerlemesi, ağır topçu ateşiyle yavaşladı;
Rus öncüleri Molodi köyü yakınlarında Tatar arka muhafızları ile karşılaştı; ve Yakındaki ana Rus ordusu ona katıldı ve aceleyle hendek ve kazıklar attılar. Başkomutan Divey Mirza liderliğindeki Tatar ordusu, Moskova’da ilerlemek ile savaşmak arasında tereddüt etti, şimdi ya sadece on beş mil uzakta olan öncü kuvvetlerin yanına gidecekler veya geri dönecektiler.
Sonunda Divey Mirza, Molodi’de savaşmaya karar verdi.
Çatışmalar başladı, önce mevkilenen üç bin Rus tüfekçisi Nogay süvarileri tarafından silindi, ancak Divey Mirzanın kır atı tökezleyip onu atınca yakalandı.
Sefer 2 Ağustos’ta ordunun Prens Vorotynsky ve oprichnik Khvorostinin birlikleri tarafından tamamen yenilgiye uğratılmasıyla sona erdi, 30 Temmuz’da Molody Divey Savaşı’nda esir alındı - Suzdal boyar’ının oğlu Büyük Dük’ün Tatarı, Temir Şibayev’in oğlu Alalykin (vaftiz edilmiş Ivan) tarafından yakalandı .
Divey Mirzayı yakalayan Tatar asıllı Alalıkin Timere bu hizmeti karşılığında Suzdal ve Kostroma civarında toprak verildi
Anonymous Chronicle’a göre, hemen tanınmadı, ancak yakalanan Tatar prensi Sirinbek sorguya çekildi ve komutanının planlarını sordular. Şirinbek, “Tüm planlarımız sizinle, çünkü her şeyi bilen Divey Mirza’yı yakaladınız o sizde. ” diyerek yanıtladı.
Ruslar o zaman tutsaklar arasında Divey Mirza’yı aramaya başladılar. Sonunda bulundu ve Vorotynsky’nin çadırına götürüldü ve onu görünce Şirinbek kendini Divey Mirza’nın ayaklarına attı, Ruslar bunu zaten biliyordu, savaş yarı yarıya bitmişti diyerek.
Ruslarla girişilen bir mücadele esnasında Ruslara karşı bütün mücadelelere katılan Divey Mirza Molodi savaşında esir düşmüştü.
Çatışmalar hafta boyunca devam etti, ancak Cumartesi günü , 2 Ağustosta, Kırım Hanı Divey Mirzayı kurtarabilmek için ordusunu Rus savunma çitlerinin önüne attı. En iyi Tatar savaşçılarına, savunma çitlerine ulaşmadan önce atlarından inmesi emredildi. Kazık duvara tırmanmaya çalıştıklarında ise eller kesildi.
Bu arada Prens Vorotynsky’nin aceleyle ana ordunun çoğunu gizli bir vadiden savunma kalesine geçirerek Tatar güçlerinin arkasına çıkarmayı başardı.
Vorotynsky nin saldırıya geçmesi ile aynı anda Kalenin içindeki ağır top, kırılan Tatarların üzerine ateş açtı ve Tatarlar kaçmak zorunda kaldı. İki ateş arasında kalan pek çok kişi katledildi.
Kırım Nogay birliklerinin ve ona bağlı Türk Yeniçerilerinin tüm saldırıları püskürtüldü, Devlet-Girey mağlup oldu ve ağır kayıplar vererek korumalarıyla kaçtı
Novgorod Chronicle, yüz bin Tatar’ın öldüğünü anlatıyor.
9 Ağustos 1572tutsak Divey-Murza Novgorod’a getirildi ve Çar Korkunç İvan, onu Rohatynets Caddesi’ndeki avluya koymasını emretti ve onu “koruma için” Prens Boris Davydovich Tulupov’a verdi.
Bu esir düşme sırasında ve sonrasında Divey Mirza’nın korkusuzca tavırları sebebiyle Ruslarla onun arasında ilginç diyaloglar yaşanmıştır.
1. Devlet Giray Divey Mirza’yı Moskova’daki esaretinden kurtarmak için büyük çaba göstermiştir,
İvanın kendisi için 2000 ruble fidye teklif ettiği Vasily Griaznoy, Tatarlar tarafında Yukarı Don Nehri’nin bozkırlarında ele geçirilmişti. Onu Divey Mirza ile değiştirmeyi teklif ettiler. Ancak bu teklifide İvan kabul etmedi. Teklif reddedildi,
1576’dan sonra Moskova’da vefat etmiştir. Divey-Murza bozkır otlaklarına asla geri dönmedi ve Rus esaretinde öldü.
1611-1682 yılları arasında yaşamış olan Evliya Çelebi Divey Nogayları adını alan bir grubtan Hatukay çerkezlerinin bulunduğu yerde zikretmektedir, O dönemde 5000 asker çıkarttıklarını söylemektedir.
DİVEY MİRZA ŞECERESİ
Mansur’un ordası mirzaları Edigenin oğlu Mansur soyundan gelirler
* Din Sufi Biy, Mansur’un oğlu, Biy
* Timur Biy, Mansur’un oğlu, Biy 1440-1486
* Can Kubad Biy, Din Sufi’nin oğlu, Biy 1486-1490
* Hacı Ahmed Biy, Din Sufi’nin oğlu, Biy 1490-
* Divey Biy, Hasan Mirza’nın oğlu, Biy 1542-1576