Kırım edebi lehçesinde bir yazı Avdet gazetesinden

Qırım hanlığı büyük territoriyanı qaplap ala edi. Onıñ terkibine zemaneviy Odessa, Nikolayev ve Herson vilãyetleri kire edi. Bunı XVII-XVIII asırlardan qaldan haritalarda körmek mümkün. Saqlanıp qalğan qırımtatar toponimleri ise Cambuluk, Yedisan ve Yediçkül ve diger köç qabileler noğayları  XIII asırdan bütün Şimal Deñiz yanlarınıñ aqiqiy saipleri olğanını köstereler.
Bu al Rüsiye siyaseti olarnı tuvğan çöllerinden quvmağande üküm sürdi.
Yañı akimiyetnen beraber yañı, işğal eticelerniñ menfaatına doğrulğan tarih yazılmağa başlandı. Böyle etip, Qırım hanlığı vaqtında Deñizyanları-adam az yaşalğan yerler, boş çöller kibi tassavurda pekitildi.
Aysa Balta, Dubossarı, Yaniduni, Voziya, Kaçibey, Kuaşanı, Bucak, Tatar-Bunar, Tobak, Aslan, Aleşki ve bir çoq diger mesken yerlerniñ adlarınen ne yapmalı?
Bunı da çezip oldılar. Vaqıtnıñ kelişmemezligine baqmadan, olarnı süniy şekilde yaşarttılar, ve aynı böyle usulnen menbaalarda noğaylardan ğayrı kimni isteseñ yerleştirdiler.
Noğaylar ise çölde 1856 senesine qadar yaşadılar.

Noğaylarnıñ köç yerleriniñ territoriyası pek keniş edi.
Olar tahminen böyle qısımlarğa bölüne edi:
Şarq Noğayı, mında daa çoq yediçkülli ve cambuluklar  yaşay ediler;
Ğarp Noğay- Yedisanlılarnıñ topraqları ; Bucak ve Kuban. 

Ealiniñ sayısına kelgende, misal olaraq,
Qırım hanlığını 1768-1770 seneleri ziyaret etken alman seyahatçısı Ernst Kleyeman tek yediçkülli ve cambuluklar topraqlarında(şimdiki Herson vilãyeti) 500 000 noğay qorantası yaşağanı aqqında ayta. Söz kelimi, rus menbalarında bu sayı pek eksiltip kösterile, dört orduda tek 70 000 erkek ealisi olğanı qayd etile.
Şeerlerde ise eali sayısı ne qadar olğanını aytmağa bayağı ağır. Amma şeerler alış-veriş-bazar munasbetleri sayesinde gürleşe ve zenginleşe ediler.
Noğaylarnıñ topraqları pek bereketli edi, İogann Tunmann qayd etkeni kibi, noğaylar ziraatçılıqnı sevse ediler, bu yerlerde boğdaynıñ bütün çeşitleri pek güzel öser edi. Buna baqmadan Şarq noğaylıqta sarımsaq, soğan, şeftali, tarı, arpa güzel öse edi. Bazı aşayt mallarnı noğaylar qırım şeerlerine alıp kete ediler. Bulardan esasları: boğdaylılar, yağ, bal, bulavuz, yün, teri ve il.
Noğay şeerlerden malnı Qara deñizdeki balaban port- Kezlev şeerine alıp kete ediler, andan ise Konstantinopolge yollay ediler.
Böyle şeerlerden daa biri- çoq tarihiy vaqia ve uruşlarnı körgen Aleşki şeeridir.
Bugün bu Herson vilãyetinde, Tsürüpinsk dep adlandırılğan  büyük olmağan bir şeerçiktir. Şeerniñ tarihı tap antikalıqqa dala. Aleşki yunanlar  tarafından Dneprnıñ ağzında Kiyevnen ticaret bağlarını qaviyleştirmek içün biñ yıl evel tesis etilgen edi. Onıñ ilk adı- ‘Yelis’ ya da ‘Eleks’ edi, Kiyev Rüsi içün ‘Yelisey’ kibi eşitile edi.
Genuezler devrinde şeerde italyanlılar  idare ete edi.
Mında bazı kiyev kınazları qaçıp kelgen ediler.
Ve aynı bu Aleşkilerde  efsanege köre, Kiyev Rüsi tatar elçilerini öldürgenleri içün, olardan soñ kelgen tatar elçileri olarnı qorquzdılar. XIII asır yılnamelerinde bu mesken yer Oleşye dep añıla. Meraqlı yeri şu ki, Kalkadaki meşür uruştan soñ menbalarda böyle aytıla: ‘ Bu vaqıttan başlap Aleşya adı bir qaç asırğa ğayıp ola ve tek XVIII asırnıñ yarısında yañıdan peyda ola.
Malorossiya getmanı İvan Mazepanıñ satqınlığından…zaporojestler atamanları Kostã Gordeyenkonen Dneprnıñ sağ tarafından sol tarafında  köçip keldiler, Qırım hanlığına tabi oldılar ve onıñ topraqlarında, qadimiy Aleşya yerinde yerleştiler.(П.Дуброва ЗООИД т.3, 1853. С. 219)
Bu menbadan öyle añlamaq mümküm ki, tam bu qaçqan zaporojetsler sayesinde Aleşya şeeri yañıdan tiklendi.
Aleşki Seçi kerçekten de 1711 senesinden 1734 senesine qadar bar edi. Lãkin Seç bir vaqıt ğayıp olmağan qırımtatar şeeri Aleşkiniñ yanında qurulğan edi. Menbalarda ise bunı sanki mahsus aytmaylar. Şunı da qayd etmege ister edik ki, 1223 senesinden soñ Şimal Deñizyanı topraqları Cüçi ulusına kirdi ve o vaqıttan başlap mında bir vaqıtları Astrahan çöllerinde  köç etken noğaylar yerleşti. Qırım hanlığı teşkil olunğanınen Aleşki yediçküllilerniñ esas şeeri olıp qala.
Şeer dülber bir yerde yerleşe edi. Bir taraftan onı yeşil toğaylar, diger taraftan ise qum bayırları qaplap alğan edi. Cenüpte ve cenübiy ğarpta  bostancılıq ve egincilik içün oñaytlı yaylalar yerleşe edi. Mında qarpız ve qapıstanı östüre ediler. Ğarptan ise şeerni keniş tüzlük sarğan.
Bütün tatar şeerlerinde kibi, Aleşkide de tuccarlıqnen oğraşa ediler. Çeşit malnı satqan 20 tükãn, bir qaç qavehane, bazar meydanına yaqın yerleşken 6 kervansaray mevcut edi. Şeerniñ merkezinde cami yerleşe edi.
 Qırım hanlığı dağılğan soñ er şey deñişti.
Evelden mında Çazlu, Kanglı-Argaklı, İvak, Kazay-Murza, İguri, İsmail-Murza, Bayutay kibi noğay asılzade sülãleleri idare etse, şimdi ise akimiyet  Tavrika kınazı Grigoriy Pötömkinniñ qoluna tüşti. Aynı o şeerni Dneprovskiy dep adlandırdı.
Bu ad haritalarda qayd olunsa bile, halq bu şeerge öyle de Aleşki dey edi.
Akimiyet halqnıñ israrına tabi olmağa mecbur oldı. 1802 senesi bu mesken yer uyezd şeeri olğan soñ, uyezd Dneprovskiy adını aldı, şeerge ise Aleşki adı qaytarıldı. Şeer bu adnı tek inqilãptan soñ  coyacaq ve Tsürupinsk dep adlandırılacaq. Qırım hanlığı dağılğan soñ birden mında muacirler yol aldılar, buna da Pötöpkin özü qoltuttı. Sabıq Qırım hanlığınıñ keñ toraqları cenüpte pomeşçik, zabitler, memurlarnıñ eline keçe edi. Pomeşçiklerniñ 1500-den 12 biñgece desãtin topraq almağa aqları bar edi. Er 1,5 biñ desãtinge pomeşçik belli miqdarda köylülerni yerleştirmege borclı edi. (15 qorantadan az degil). İmtiyaz müddeti 10 yıl edi.
Misal olaraq, rus şairi Gavrila Derjavinniñ imeniyası artıq 1780 senesi 7346 desãtin topraqtan ibaret edi. O, Şarq Noğayda, yediçkül ve cambulut noğaylar topraqları arasında yerleşe edi.
Tavrika ülkesinde müstemlekecilik siyaseti başladı. Akimiyet muacirlerge qoltuta edi. Rüsiye akimiyeti ecnebiy muacirlerge büyük yardım köstere edi. Olarğa bayağı topraq berile edi(65 desãtin), 30 yılğa vergilerden boşatıla ediler, esnafcılıqnen oğraşmağa aqları bar edi. Olar Rüsiye imperiyasına hızmet etmelerine ant etmek ve koloniyalarnen yerleşmege kerek ediler.
XIX asırnıñ 50-60 yılları şeer ve noğay ealisi  içün facialı devir oldı. Qırımtatarlarnıñ ekinci, bu sefer pek keniş icretleri başladı. Tatarlar yaşağan yerlerinden kütleviy şekilde köçe ediler. 1863 senesine yerli statistik komitetiniñ malümatlarına köre ketkenlerniñ sayısı 141667 erkek ve qadın edi. Ekseriyetnen Tavrika guberniyanıñ çöl rayonlarından kete ediler.
Bu icretniñ cebebi açıq aydındır. Rüsiyeniñ devlet siyaseti nogaylarnıñ qırımtatar  topraqlarını  sağğa-solğa dağıtmağa ve yañı saipleri- rüsiye zadekãnlarğa yazdırmağa başladı. Çöllüler ise saylamaq mecbur oldılar: ya da yaşamağa qalıp, yañı saipler- işğalcilerge çalışmaq, ya da kimsege tabi olmamaq, amma Vatanını terk etmek. Başqa sebepler yoq edi.
Qırımtatarlar  keter ketmez devlet mülkü nazirligi iç guberniyalarnıñ köylülerine Tavrika ülkesine köçmege emir etti. Kelgenler  Aleşki, Berdãnsk, Nogaysk, Orehov ve diger kibi uyezd şeerlerinde yerleşe ediler.  Yañı sakinler qırımtatarlardan qalğan ve içlerinde ocaqları daa sönmegen evlerine kirip temelleşe ediler.
 Bugün şimdiki Tsürupinsk muacirlerniñ nesilleri bir vaqıtları yañı şeerniñ yerinde Aleşki qırımtatar şeeri turğanını bilmeydirler.
(Gülnara Abdullayeva)