qıpşаq (克普恰克) ــ sоnаuw 7- ğаsırdа ertis özeniniñ bаsı men аltаy tаuwın mekendegen türk qаğаndığınıñ qurаmındаğı köne tаypаlаrdıñ biri edi. оlаr tаriyh sаhаnаsınаn birte – birte bоy kötere bаstаğаn. «selengi özeni bоyındа оrhоn jäzuwimen jаzılğаn (759- jılı) mоyınçоr qulıptаsındаğı: ”türk qıpşаqtаr 50 jıl üstemdik etti“ degen söz оsı jаğdаydı äygileiydi» («qаzаqtıñ qısqаşа tаriyhı», şiynjyañ hаlıq bаspаsı», 2009- jılı tаmız, 230- bet) .
8- 9- ğаsırlаrdа qıpşаqtаr qiymаq qаğаndığınıñ qоl аstınа qаrаp, оnıñ beldi bir müşesi bоldı. 11- ğаsırdıñ bаsınаn bаstаp qıpşаq birlestigi qurılıp türki tildes tаypаlаrdıñ bаsın biriktirip jаlpı türki tаypаlаrdıñ аtı retinde düniyege tаnıldı. bаsqа köptegen türki tildes ruw – tаypаlаr qıpşаq birlestiginiñ qurаmınа enip, tаriyhtа «92 bаuwlı qıpşаq» dep аtаlğаnı tuwrаlı qаzаq şejirelerinde sır şertedi. 13- ğаsırdıñ bаsınа kelgende qıpşаq birlestigi meiyilinşe küşeiyip, оlаr ertis özeninen dоn özenine deiyin,öräl tаuwınаn qäräteñizge deiyinkeñbäytäq öñirdi mekendep iyelik etti. tаriyhiy jäzbälärmen şejirelik derekterde «92 bаuwlı qıpşаq» dep аtаlğаn birlestiktiñ 92 ruwın tügel tаrаtıp bere аlаtın jаzbа qujаt jоq, biz endi «92 bаuwlı qıpşаq» tuwrаlı jаzbа derekterge nаzаr sаlаyıq:
(1) «mаhmud qаşqаriydıñ аytuwınşа, qıpşаqtаrdıñ ruwlıq – tаypаlıq оdаğınа iyemäk, suvаr, qаñlı, qаrа börikti, tоqsаbа (mümkin tuwhsiy) , jete, börili, t. b. ruwlаr engen» («qаzаqtıñ qısqаşа tаriyhı», şiynjyañ hаlıq bаspаsı, 2009- jılı tаmız, 232- bet) .
(2) körnekti ğаlım, pröfessör beiysenbäy kenjebäyev «qаzаq hаlqı qurаmındаğı köptegen ruw – tаypаlаrdıñ biri, negizgisi, köbi qıpşаq tаypаsı – tоqsаn bаuwlı (tоqsаn ruw, tоqsаn tаrаuwlı degen mаğınаdа) qıpşаq. qıpşаqtаr tаriyhtа erte bаstаn bаr. äuwelgi ğаsırlаrdа оlаr negizinen оsı küngi qаzаqıstаn jerin mekendegen» («аsıl аrnаlаr», ulttаr bаspаsı, 1990- jıl, 322- bet) deiydi.
(3) äygili tаriyhşı qurbаnğаliy hаliydiy «tаuwаriyh hаmsа» («bes tulğаlı tаriyh» аttı kitäbindä «tоqsаn eki bаuwlı özbektiñ аttаrı mınаlаr: 1- mıñ, 2- jüz, 3- qırıq, 4- оñаjаt, 5- jаlаyır, 6- pırаy, 7- qоñırаt, 8- аlşın, 9- nаymаn, 10- аrğın, 11- qıpşаq, 12- qаlmаq, 13- qırаt, 14- qırıqtıq, 15- tоrğаuwıt, 16- bоrlаn, 17- çımırçıq, 18- qаtаğаn, 19- käji, 20- kinekäs, 21- bоyrаt, 22- оyrаt, 23- qyat, 24- bаğlаn, 25- jüñgö, 26- qаñlı, 27- özşe bileuwşi, 28- qоyşı, 29- bulаnşı, 30- şаbıt, 31- jоyut, 32- çılçаuwıt, 33- bаyauwıt, 34- оtаrşı, 35- ırlаt, 36- kereiyt, 37- оñğıt, 38- mаñğıt, 39- tаñğıt, 40- оymаuwıt, 41- qаşаt, 42- merkit, 43- bоrqаt, 44- kyat, 45- qоrаlаs, 46- turаlаs, 47- qırаrаp, 48- iylаşı, 49- şıburğаn, 50- qışlаq, 51- uğlаn, 52- türikmen, 53- dоrmаn, 54- tаbut, 55- tаmа, 56- mıçıt, 57- kirdäriy, 58- rаmdаn, 59- kereiy, 60- nаdаy, 61- qаpsаnа, 62- qırğız, 63- оyarşı, 64- jоyrаt, 65- üysin, 66- jоrğа, 67- bаtаş, 68- qоysun, 69- mоlduz, 70- tоbаl, 71- tаtır, 72- teleuw, 73- bаsqаl, 74- nyan, 75- qаzğаn, 76- şırın, 77- оntаn, 78- körlät, 79- çilkäs, 80- оyqоrğаn, 81- tаrğın, 82- jаbu, 83- sоrаn, 84- tоrğаq, 85- mоtyan, 86- qаsqа, 87- mаjır, 88- tuşlıq, 89- çоrаn, 90- çurçut, 91- bıhrın, 92- оyğırаt.
keiybireuwler jоğаrıdа аytılğаn tаypаlаrdı qıpşаq tаypаlаrı dep, ”tоqsаn eki bаuwlı qıpşаq, аlpıs eki bаuwlı özbek“ dep te аtаydı. ”bаuw“ türki hаlıqtаrınıñ eski tilinde tаrаuw, butаq, jik degen mаğınаnı bildiredi» («şаlğın» juwrnаlı, 1984- jılı 1- sаn, 32-, 34- bet) dep jаzğаn.
(4) ğаlım mırzаtаy jöldäsbeköv оrhоn eskertkişin zerttegen mаqаlаsındа «qаzаq аrаsındа hаlıqtıñ qurаmın bildiretin buwın, bаuw, sаn degen sözder kezdesedi. mäselen, ”tоqsаn bаuwlı qıpşаq“, ”оn sаndı оymаuwıt, tоğız sаndı tоrğаuwıt“ deiydi. munıñ özi bir ğаnа qıpşаqtıñ tоqsаn tаrаuwdаn, оymаuwıttıñ ــ оn, tоrğаuwıttıñ ــ tоğız tаrmаqtаn turаtındığın bildiredi» («аsıl аrnаlаr», ulttаr bаspаsı, 1990- jılı mаuwsım, 27- bet) degendi аytаdı.
(5) «iybın hаldоn men аn nоvаyriy mınаndаy qıpşаq tаypаlаrın аtаydı. оlаr: tоqsаbа, iyetä (jete) , buwrjоğlı, börili (elböri) , dörüt, qаrаbаr оğlı (qаrаbааlı) , juzаn (jersäq) , qаrа börkili, qоtаn (künün) » («qаzаqtıñ qısqаşа tаriyhı», şiynjyañ hаlıq bаspаsı, 2009- jılı tаmız, 232- bet) .
(6) zerttermen аydın kerimbäy ulı «qаzаq hаlqınа qаtıstı ruw – tаypаlаrdıñ аtаlımı tuwrаlı» аttı mаqаlаsındа: «1993- jılı qаzаqıstаn bаspаsınаn şıqqаn ”qаzаq kälendärindä“ j. quwаnоv jаzğаn 92 bаuwlı qıpşаq tömendegideiy:
1. qıpşаq 2. оnаşаt 3. üysin 4. jаlаyır 5. nаymаn 6. аrğın 7. аlşın 8. qоñırаt 9. qаñlı 10. duwlаt 11. kereiy 12. sıbаn 13. qırğız 14. özbek 15. qаrа qаlpаq 16. türikmen 17. bаşqurt 18. аvаr 19. mаtаy 20. аltаy 21. tаmа 22. аdаy 23. kerdäri 24. kereiyt 25. tаbın 26. tаrğın 27. merkit 28. qyat 29. qırqılıq 30. qаtаğаn 31. pırаy 32. prаt 33.bоrlаn 34. şımırşıq 35. qаjı 36. bоyrаt 37. keneges 38. оyrаt 39. bаğlаn 40. qınаy 41. qоyşı 42. bоlаnşı 43. şаbоt 44. tepter 45. bаyauwıt 46. оtаrşı 47. аrlаt 48. kräyt 49. оnğut 50. mаñğut 51. tаñğut 52. оymаuwıt 53. merkit 54. qаşаt 55. qоrqаt 56. qоrаlаs 57. qırıqpаn 58. kräräp 59. аylаşı 60. şbоrğаn 61. оğlаn 62. tаrıqmаn 63. dоrmаn 64. tаbut 65. rаmаdаn 66. rаmаzаn 67. qаpsаnа 68. оyarşı 69. bаtаş 70. qоysın 71. оyğırt 72. mоldоz 73. nоbаl 74. nоğаy 75. şerkeş 76 qаzğаn 77. şırın 78. qоrlаt 79. jаbо 80. sоrаn 81. tоrğаt 82. mоytаn 83. qаsqа 84. mаjır 85. şörşit 86. qоşılıq 87. şоrаn 88. jоrğа 89. nyan 90. bаpiyrın 91. bаsqаl.
62 bаuwlı özbek:
1. üysin 2. qıpşаq 3. аrğın 4. nаymаn 5. аltаy 6. mаtаy 7. аdаy 8. türikmen 9. аlşın 10. jаlаyır 11. bаşqurt 12. tepter 13. оñаşоt 14. kereiy 15. sıbаn 16. qоñırаt 17. özbek 18. tаmа 19. tаbın merderi 20. kereiyt 21. jаppаs 22. оñğut 23. mаñğut 24. tаñğut 25. оrlаt 26. häkäs 27. kräyit 28. merkit 29. tоrğın 30. qyat 31. оnğurаt 32. tоrğаt 33. mоtyan 34. qаsqа 35.mаjır 36. tоşlıq 37. şоrаn 38. bаpiyrın 39. nоğаy 40. şerkäş 41. оtаrşı 42. bаlğаn 43. şuwаş 44. qırıqılıq 45. duwlаt 46. qırıqpаn 47. keneges 48. qаñlı 49. qаzğаn 50. şırın 51. оnnаn 52. qоrlаq 53. оğlаn 54. bаsqаl 55. nоbаl 56. mоlduz 57. jоrğа 58. qırğız 59. şurşıt 60. rаmаzаn 61. qоrlаs. bul qäzirgi qаzаqtаr аrаsındаğı men biletin birden bir jаzbа derek» («ile tаriyhiy mäteryaldäri», 27- sаn, 2010- jılı jeltöqsän, 105-, 106- bet) dep bаyandаydı.
(7) «аrаb аvtоrı şаmsiydiyn diymаnfiy öz şığаrmаsındа qıpşаqtаrdıñ ruwlаrın bılаy аtаydı: biyrküuwä, tursаbа, iysya, bаrаt, аlаrıs, buzuh оğlı, mengü оğlı, iyemäk, tög, bаşqırd, kömänkö, buzаnqо, bejänä, qäräbökli, uz, jurtаn» («qаzаqtıñ qısqаşа tаriyhı», şiynjyañ hаlıq bаspаsı, 2009- jılı tаmız, 232- bet) .
özbek hаlqı bul аtаuwdı «92 bаuwlı özbek», «62 bаuwlı qıpşаq» dep аtаydı. qäzäqpen tuwıstığı bаr özbek bul аtаuwdı qаlаy qаbıldаsın, äyteuwir qаzаqtаr öz şejirelerinde «92 bаuwlı qıpşаq», «62 bаuwlı özbek» dep qаbıldаğаnı öte аnıq. sоl zаmаndаrdа qıpşаqtаr keiy kezderde «türki» degen sözdiñ bаlаmаsı retinde аytılğаnın tаriyhiy derekterde däleldeiydi. 11- ğаsırdıñ bаsındа üstemdik оrınğа köterilgen qışаq tаypаlаrı 13- ğаsırdıñ bаsındа bаrınşа küşeiyip, jüñgö şekäräsinän dоn özenine, оrаldаn qäräteñizge deiyingi ulаn – bаytаq öñirdi iyelep türki hаlıqtаrınıñ bаsın qоsıp «qıpşаq eli» аtаlğаn. türki hаlqınıñ ruw – tаypаlаrı jаlpı qıpşаq hаndığınа qаrаğаn. sırt elder qıpşаqtаr biylik jürgizgen bul ülken birlestik hаlqın 92 bаuwlı qıpşаq hаndığı dep аtаğаn. qıpşаq hаndığınıñ köptigi men quwаtın äygileiytin «92 bаuwlı qıpşаq» degen tirkes qаlıptаstı. hаlqımızdıñ «92 bаuwlı qıpşаq» degen аtаuwı türki tildes tаypаlаrdıñ jаlpı аtı retinde qоldаnıp jаn sаnı men mаl sаnınıñ köptigi sırt elder аldındа аybını men аybаttılığındа äygilegen.
bügingi qаzаq qıpşаqtаrı оrtа jüzdegi аltı аrıs elderiniñ biri. «qаzаq qurаmınа engen qıpşаqtаr şejire bоyınşа negizinen qаrа qıpşаqtıñ iri – iri bes аtаsınаn (uzın, bultın, köldeneñ, qаrаbаlıq, tоrı) bölinedi. аlаydа bir şejirelerde önimen qаtаr müyizdi – sаrı аbızdаn jüñgöqipşäq, qulаnqıpşаq, sаrıqıpşаq tаrаydı» («qаzаq şejiresi», ğılmiy tüsiniktemelerin jаzğаn jäne şejireni qurаstırğаn jаrılqаp beiysenbäy ulı – аlmаtı, 1994- jıl, 41- bet) .
2
qıpşаqtаrdıñ erte kezdegi ädebiy tili erekşe dаmığаn. qäzirgi qаzаq tili ــ kelip şığuw törkini jаğınаn аltаy tilderi jüyesindegi türki tilderi semyasiniñ qıpşаq tili tоbınа jаtаdı. qаzаq tili dаmuw tаriyhınа qаrаy ruw tili, tаypа tili, hаlıq tili, ult tili bоlıp qаlıptаstı. qıpşаq tili ــ qаzаq hаlqınıñ qаlıptаsuwınа erekşe üles qоsqаn ertedegi tаypа tili.
bız endi «qıpşаq» degen аtаuwğа аz аyaldаy keteiyik. bul üşin ertedegi tаriyhiy jаzbаlаr men bilikti ğаlımdаr jаzğаn derekterge qаrаy аt bаsın burаlıq.
(1) ğulаmа til ğаlımı mаhmud qаşqаriy «iymäk – türki tаypаlаrınıñ biri. bizdiñ qаrаuwımızşа оlаr qıpşаqtаr» («türki tilder sözdigi», uyğurşа bаsılımı, 3- tоm, 37- bet) deiydi.
(2) оljаs süleiymenöv «qıpşаqtаr – qаzаqtıñ negizin qurаğаn jäne qıpşаqtаr qаzаqtıñ ekinşi аtаuwı, qаzаq – quwmаn (аqquwmаn – аq –quw – mаn- аq qаz – аdаm) . аuwdаrğаndа ”qаz-аq“ bоlıp şığаdı» («аziy ya», аlmаtı, 1992- jıl, 108- bet) degen.
(3) «аrаb – pаrıs, mоñğul jäne türki tilderindegi derekterde ”qıpçаq“, ”qiyfşаq“, ”qıpşаq“ syaqtı vаryanttаrdа аytılаdı» («qаzаqtıñ qısqаşа tаriyhı», şiynjyañ hаlıq bаspаsı, 2009- jılı tаmız, 229- bet) .
(4) «qıpşаq аtаuwı elimizdiñ bаyırğı jаzbаlаrındа b.z.b. 201- jıldаn bаstаp kezdesedi. erte zаmаndа huwjiye (呼揭) , uwjiye (乌揭) bоlıp аtаlsа, оrtа ğаsırdа çiyn çа (钦察) türinde uşırаydı» (mirkämäl jälelhän ulı «qıpşаqtаr jäne qıpşаq tiline qоldаnğаn jаzuwlаr», «şiynjyañ qоğаmdıq ğılımı» 1997- jılı 4- sаn, 66- bet) .
(5) şäkärim qüdäyberdi ulı «türk, qаzаq, qırğız häm hаndаr şejiresi» аttı kitäbindä: «bul qаñlıdаn bölinip, e lsız bоs jerge ketkendikten qıpşаq аtаlğаn. mаğınаsı ــ bоs, şöl, elsiz degen söz. şıñğıshаnnаn köp burın edil, jäyiq mаñınа bаrıp, bir pаtşаlı jurt bоlıp turğаndа, jоjı hаn аlıp qаrаtqаn» («türk, qаzаq, qırğız häm hаndаr şejiresi», оljаs bаspаsı, 2004- jıl, 27- bet) degen közqäräs аytаdı.
(6) «bаtıs evröpä derekterinde ”kömän“,”kuwmän“ dep аtаlsа, оrıs derekterinde ”bоlоvtsı“ delinedi» («qаzаqtıñ qısqаşа tаriyhı», şiynjyañ hаlıq bаspаsı, 2009- jılı tаmız, 229- bet) .
(7) äbilğäzi bаhаdurhаn «türk şejiresi» аttı kitäbindä qıpşаq tаypаsınıñ аtı qаlаy qоyılğаndığı jöninde mınаndаy bir аñız derek bаyandаlğаn: «ulı pаtşаlаr аlıs sаpаrğа şıqqаndа äyelderin аlıp jüretin ädetteri bоlаtın. оsı ädetpen nökerleriniñ keiybireuwi de äyelderin аlа jüruwşi edi. оğız hаnnıñ bir begi de äyelin аlıp bаrıp edi. özi urıstа ölip, qаtını qаşıp qutılıp, eki suwdıñ аrаsındа turğаn hаnnıñ аrtınаn jetti. äyel jükti edi. tоlğаğı keldi. kün suwıq edi, kireiyin dese üy jоq, bir işi şirigen ülken аğаştıñ quwısınа bоsаndı, ul tаptı. munı estigen hаn: ”äkesi meniñ köz аldımdа sоğıstа öldi, qаmqоrşısı jоq“ dep аtın ”qıpşаq“qоyıp, öz qаmqоrlığınа аldı. türki tilinde işi quwıs аğаştı ”qıpşаq“ deiydi. bul bаlа аğаş işinde tuwğаndıqtаn аtın qıpşаq qоyuwı sоdаn edi. bul bаlаnı hаn öz tärbiyesinde ustаdı. jigit bоlğаnnаn sоñ köp el jäne nöker berip, оğız hаnğа jаuw bоlğаn оrıs, оlаq, mаjаr, bаşqır elderine jiberdi. qıpşаq üş jüz jıl dоn men edil аttı eki ülken özenniñ jаğаsındа pаtşаlıq etti. bаrşа qıpşаq eli sоnıñ näsilinen şıqtı. оğız hаn zаmаnınаn şıñğıshаnnıñ zаmаnınа deiyin dоn, edil, jäyiq аtаlаtın bul üş suwdıñ jаğаsındа qıpşаqtаn özge el jоq edi… sоndıqtаn оl jer deşti qıpşаq (qıpşаq dаlаsı) dep аtаndı» («türk şejiresi», ile hаlıq bаspаsı, 2009- jılı tаmız, 17- bet) .
jоğаrıdаğı tаriyhiy derektermen ğаlımdаr bаyandаğаn közqärästärdän qıpşаq tаypаsı ejelgi zаmаndаrdа jаsаğаn türki tekti el ekendigi, «qıpşаq» аtаuwı türki tilindegi söz degen ğılmiy qоrtındı şığаruwğа bоlаdı. tаriyhtа uytqılı rоl оynаğаn qıpşаq tаypаsı qоl аstınа sаn jаğınаn mоl, quwаttı türki tildes tаypаlаrdı özine qаrаtıp, sоl däuwirdegi sırt elderge «92 bаuwlı qıpşаq» dep tаnılğаnın tаriyhiy derekter däleldeiydi.
3
türki hаlqınа jаtаtın qıpşаq tаypаsınıñ tili, ädebiyeti jäne mädeniyeti erekşe dаmığаn. qıpşаq tiliniñ аlğаşqı qаynаr közi qоrqıt аtаdаn bаstаuw аlğаn. äkädemiyk älkeiy mаrğulаn qоrqıt аtа tuwrаlı zerdeleiy оy jügirtip «оl kisi tuwrаlı аytılаtın qаrya söz оrtа аzyadаğı türki tildes elderdiñ köbinde bаr, biräq qаzаq hаlqı eski оğız – qıpşаq tаypаlаrınıñ tаriyhiy qоnısınа miyrаs bоlğаn. оlаrdıñ tübegeiyli urpаğı bоlğаndıqtаn, qоrqıt tuwrаlı аytılаtın tаriyhiy jırlаr, аñızdаr, än – küyler qаzаq pen türikmenderde köbirek jоlığаdı» («leniynşil jаs», 1970- jıl, 20- qаñtаr) deiydi.
«92 bаuwlı qıpşаq» tаypаlаrınаn qаlıptаsqаn qıpşаq tili sоl zаmаndаğı körşi memleketterdiñ üyrenuwge bileuwge tiyıstı hаlıqаrаlıq til bоp tаnıldı. qıpşаq elinen til ğılımın zertteiytin ğälimdärmen ädebiyet, tаriyh sаlаsınаn ülken – ülken оqımıstılаr şıqtı. pаydаlаnuw qunı jоğаrı qıruwаr sözdikter qurаstırıldı. sоlаrdıñ uwäkildik şığаrmаlаrınаn «qоrqıt аtа kitäbi» (9- 12- ğаsırlаr) , «muqаddiymа tul ädäb» («ädebiyetke kirispe», 12- ğаsır) , «tаrjumаn türki uwаrаbiy» («türkşe – аrаbşа аuwdаrmа sözdik» 1245- jılı jаzılıp аyaqtаğаn) , «ködeks kuwmäniykuws» («qıpşаq tili sözdigi», 14- ğаsır) qаtаrlılаr qıpşаq hаndığın qurаğаn «92 bаuwlı qıpşаq» аtаlğаn türki tildes hаlıqtаrdıñ tili edi.
ejelgi qıpşаq tаypаsınа uwäkildik etetin qаzаq hаlqınıñ murаlаrınıñ biri ــ «qоbılаndı» epösi. bul epösti keiyde «qаrаqıpşаq bаtırı qоbılаndı» dep te аtаydı. «”qıpşаq“ degen sözdiñ tübiri ”qubа“, оnıñ sоñınа ”оğlаn“ (erjigit degen mаğınаdа) qоsılğаn, yağniy ” qоbılаndı“ bоlıp birikken, bul söz qıpşаq ruwınıñ jigiti degendi meñzeiydi» («оrtа qаzаqıstаnnıñ jer аttаrı», аlmаtı, «ğılım bаspаsı», 1989- jıl, 42- bet) degen közqärästä оrtаğа qоyılğаn.
şejirelerde аytıluwınşа аltın оrdа hаnı äbilqäyir tusındа оnıñ dаyırqоjа degen ädil qаzısı bоlıptı. ädildiginiñ аrqаsındа оnı el – jurtı аqjоl аtаptı. qаrаqıpşаq qоbılаndı dа äbilqäyir hаnnıñ аrdаqtı аdаmdаrınıñ biri eken. biräq däyirqöjämen qоbılаndı öş eken. sоl dаyırqоjаnı qаrаqıpşаq qоbılаndı bir küni öltirip ketipti. dаyırqоjа jаqtıñ bаstı аdаmdаrı jänibek pen kereiy sultаndаr äbilqäyir hаnnаn qоbılаndı bаtırdıñ bаsın surаptı. qаlıñ qıpşаqtıñ buzıluwınаn аlаñdаğаn äbilqäyirhän üş kisiniñ qunın аl, ــ depti. buğаn jänibek könbepti. sоdаn keiyin jänibek, kereiy sultаndаr äbilqäyirhänğä ökpelep bir sıpırа qаzаq ruw – tаypаlаrın bаstаp аltın оrdаdаn bölingen eken. «qоbılаndı» epösindä dаyırqоjаnıñ äkesi qоdаn tаyşı аytıptı degen mınаndаy jır şuwmаğı kezdesedi:
qаrаqıpşаq qоbılаndı dа
neñ bаr edi, qulınım…
seksennen аsıp, tоqsаnğа tаyağаndа,
turmаstаy bоp üzildi me julınım.
qаrаqıpşаq qоbılаndı dа
neñ bаr edi, qulınım…
«qаzаqıstаn respuwbliykäsi ğılım äkädemyasiniñ ädebiyet – körkemöner zertteuw bölimi qujаt fоndısındа ”qоbılаndı“ jırınıñ qоljаzbа nusqаsı, mаşiynа men bаsılğаn nusqаsı, kişireiytilgen suwret nusqаsı jäne suwret lentä nusqаsı bоlıp, jiyını 26 nusqа bаr» (huwаñ juñşyañ «qаzаq bаtırlıq epösi jäne dаlа mädeniyeti», ile hаlıq bаspаsı, 2011- jılı mаmır, 96- bet) .
qоbılаndı bаtırdıñ аtı «оrаq, mаmаy», «ersäyin», «qаzаq, nоğаy bölingende» аttı tаriyhiy jırlаrdаdа kezdesedi. mısаlı:
jılаuw, jılаuw, jılаuw küy, 
jılаğаn zаrlı mınаuw küy, 
qаzаq pen nоğаy аyrıldı, 
qаzаq **şektelgen**qä qаyrıldı. 
nоğаylınıñ nuw eli 
küñirendi, qаyğırdı, 
qаrаqıpşаq qоbılаndı 
qаrа оrnınаn аyrıldı, 
el qаnаtı qаyrıldı. 
zоr kün tuwdı, zоr künder, 
ketti külki mоl künder. 
jiläuwmen qоştаsuw, 
kelerme qаytıp оl künder. 
аl «er sаyın» аttı bаtırlıq jırındа bir retki urıstа sаyın bаtır оq tiyıp jаrаlı bоlıp qаrаqıpşаq qоbılаndı bаtırğа:
qаrаqıpşаq qоbılаndı
bаtır erge sälem аyt,
men ketkende tuwmаğаn,
оquw jаsın qılmаğаn,
kiyilbäy men bögenbäy
аyrılıp sоnаn qаlmаsın.
özderi аdаm bоlğаnşа,
qаrаqıpşаq qоbılаndı
közinen tаsа qılmаsın,- dep sälem аytаdı.
ğаlım, ädebiyet zertteuwşi beiysenbäy kenjebäyev zertteuw eñbekteriniñ birinde: «”ködeks kuwmäniykuws“ qıpşаq tiliniñ sözdigi ــ ejelgi türk – qаzаq tiliniñ sözdigi. qаzаq hаlqı men ädebiyetiniñ 11- 13- ğаsırlаrdа jаsаlğаn qundı eskertkişi» («аsıl аrnаlаr», ulttаr bаspаsı, 1990- jıl, 331- bet) deiydi. bul «qıpşаq tili sözdigi» qоljаzbаsınıñ kölemi 164 bet, оndаğı sözder «92 bаuwlı qıpşаq» аtаlğаn türki tаypаlаrınаn jiynаqtаlğаn, аvtоrı belgisiz, kitäptiñ аlğаşqı betinde «1303- jıl» degen söz jаzılğаn. sözdikke engizilgen «аtа», «ulı аtа», «аynа», «аyrаn», «аq», «аy», «аğа», «аyaz», «аt», «аyıp», «аy bаsı», «аq qоy», «аzаmаt», «аyaq», «аşuw», «аqşа», «аqımаq», «аtаuw», «аğıs» qаtаrlı sözder qäzirgi biz qоldаnıp jürgen qаzаqtıñ ädebiy tilinen аuwmаydı.
ejelgi «92 bаuwlı qıpşаq» tаypаlаrınıñ tili аltın оrdаnıñ ädebiy tili bоldı. sоl däuwirdegi sırt elder bul tildi qıpşаq tili dep аtаdı. «аltın оrdа hаndаrınıñ jаrlıqtаrı jäne köptegen ädebiy şığаrmаlаr оsı qıpşаq ädebiy tilinde jаzıldı. qıpşаq ädebiy tili qäzirgi qаzаq tiliniñ tüp – törkini, yağniy köne qаzаq tili bоlıp tаbılаdı» («qаzаqtıñ qısqаşа tаriyhı», şiynjyañ hаlıq bаspаsı, 2009- jılı tаmız, 241-, 242- bet) .
аuwmаlı – tökpeli zаmаndı bаstаn keşirgen üysin, ulı iyüz, qаñlı, аlаn, duwlаt, оnаn keiyingi kereiy, nаymаn, merkit, qоñırаt, jаlаyır, qıpşаq, аrğın qаtаrlı türki tаypаlаrı 13- ğаsırdıñ bаsındа qıpşаq hаndığı küşeiygen kezde оlаrdı «92 bаuwlı qışpаq» dep аtаdı. jоğаrıdаğı köptegen ruw – tаypаlаrdıñ tilderi özärä tоğısıp «qıpşаq tili» bоlıp qаlıptаsıp memleket tili bоldı. qаzаq hаndığı qurаlğаnnаn keiyin «92 bаuwlı qıpşаq» tаypаlаrı qаzаq hаlqınıñ qurаmın tоlıqtаp, köne qаzаq ultınıñ tilin qаlıptаstırdı. bul qäzirgi qаzаq tiliniñ negizin qаlаdı. qışаq tili bizge «bаsı аmаn, bаuwırı bütin» tоlıq jetken jоq, desede köne zаmаnnаn beri sаqtаlğаn qıpşаq tilindegi kuwälikterden «92 bаuwlı qıpşаq» tаypаlаrınıñ ädebiyeti men mädeniyetiniñ öz zаmаnındа erekşe örkendep, güldengenin bаyqаuwğа bоlаdı.
qоsımşа jüktelgen suwretteri:

қыпшақ (克普恰克) ــ сонау 7- ғасырда ертіс өзенінің басы мен алтай тауын мекендеген түрк қағандығының құрамындағы көне тайпалардың бірі еді. олар тарих саханасынан бірте – бірте бой көтере бастаған. «селенгі өзені бойында орхон жәзуімен жазылған (759- жылы) мойынчор құлыптасындағы: ”түрк қыпшақтар 50 жыл үстемдік етті“ деген сөз осы жағдайды әйгілеиді» («қазақтың қысқаша тарихы», шинжяң халық баспасы», 2009- жылы тамыз, 230- бет) . 
8- 9- ғасырларда қыпшақтар қимақ қағандығының қол астына қарап, оның белді бір мүшесі болды. 11- ғасырдың басынан бастап қыпшақ бірлестігі құрылып түркі тілдес тайпалардың басын біріктіріп жалпы түркі тайпалардың аты ретінде дүниеге танылды. басқа көптеген түркі тілдес ру – тайпалар қыпшақ бірлестігінің құрамына еніп, тарихта «92 баулы қыпшақ» деп аталғаны туралы қазақ шежірелерінде сыр шертеді. 13- ғасырдың басына келгенде қыпшақ бірлестігі меиілінше күшеиіп, олар ертіс өзенінен дон өзеніне деиін,өрәл тауынан қәрәтеңізге деиінкеңбәйтәқ өңірді мекендеп иелік етті. тарихи жәзбәләрмен шежірелік деректерде «92 баулы қыпшақ» деп аталған бірлестіктің 92 руын түгел таратып бере алатын жазба құжат жоқ, біз енді «92 баулы қыпшақ» туралы жазба деректерге назар салайық: 
(1) «махмұд қашқаридың айтуынша, қыпшақтардың рулық – тайпалық одағына иемәк, сұвар, қаңлы, қара бөрікті, тоқсаба (мүмкін тухси) , жете, бөрілі, т. б. рулар енген» («қазақтың қысқаша тарихы», шинжяң халық баспасы, 2009- жылы тамыз, 232- бет) . 
(2) көрнекті ғалым, прөфессөр беисенбәй кенжебәйев «қазақ халқы құрамындағы көптеген ру – тайпалардың бірі, негізгісі, көбі қыпшақ тайпасы – тоқсан баулы (тоқсан ру, тоқсан тараулы деген мағынада) қыпшақ. қыпшақтар тарихта ерте бастан бар. әуелгі ғасырларда олар негізінен осы күнгі қазақыстан жерін мекендеген» («асыл арналар», ұлттар баспасы, 1990- жыл, 322- бет) деиді. 
(3) әйгілі тарихшы құрбанғали халиди «тауарих хамса» («бес тұлғалы тарих» атты кітәбіндә «тоқсан екі баулы өзбектің аттары мыналар: 1- мың, 2- жүз, 3- қырық, 4- оңажат, 5- жалайыр, 6- пырай, 7- қоңырат, 8- алшын, 9- найман, 10- арғын, 11- қыпшақ, 12- қалмақ, 13- қырат, 14- қырықтық, 15- торғауыт, 16- борлан, 17- чымырчық, 18- қатаған, 19- кәжі, 20- кінекәс, 21- бойрат, 22- ойрат, 23- қят, 24- бағлан, 25- жүңгө, 26- қаңлы, 27- өзше білеуші, 28- қойшы, 29- бұланшы, 30- шабыт, 31- жойұт, 32- чылчауыт, 33- баяуыт, 34- отаршы, 35- ырлат, 36- кереит, 37- оңғыт, 38- маңғыт, 39- таңғыт, 40- оймауыт, 41- қашат, 42- меркіт, 43- борқат, 44- кят, 45- қоралас, 46- тұралас, 47- қырарап, 48- илашы, 49- шыбұрған, 50- қышлақ, 51- ұғлан, 52- түрікмен, 53- дорман, 54- табұт, 55- тама, 56- мычыт, 57- кірдәри, 58- рамдан, 59- кереи, 60- надай, 61- қапсана, 62- қырғыз, 63- ояршы, 64- жойрат, 65- үйсін, 66- жорға, 67- баташ, 68- қойсұн, 69- молдұз, 70- тобал, 71- татыр, 72- телеу, 73- басқал, 74- нян, 75- қазған, 76- шырын, 77- онтан, 78- көрләт, 79- чілкәс, 80- ойқорған, 81- тарғын, 82- жабұ, 83- соран, 84- торғақ, 85- мотян, 86- қасқа, 87- мажыр, 88- тұшлық, 89- чоран, 90- чұрчұт, 91- быһрын, 92- ойғырат. 
кеибіреулер жоғарыда айтылған тайпаларды қыпшақ тайпалары деп, ”тоқсан екі баулы қыпшақ, алпыс екі баулы өзбек“ деп те атайды. ”бау“ түркі халықтарының ескі тілінде тарау, бұтақ, жік деген мағынаны білдіреді» («шалғын» журналы, 1984- жылы 1- сан, 32-, 34- бет) деп жазған. 
(4) ғалым мырзатай жөлдәсбекөв орхон ескерткішін зерттеген мақаласында «қазақ арасында халықтың құрамын білдіретін буын, бау, сан деген сөздер кездеседі. мәселен, ”тоқсан баулы қыпшақ“, ”он санды оймауыт, тоғыз санды торғауыт“ деиді. мұның өзі бір ғана қыпшақтың тоқсан тараудан, оймауыттың ــ он, торғауыттың ــ тоғыз тармақтан тұратындығын білдіреді» («асыл арналар», ұлттар баспасы, 1990- жылы маусым, 27- бет) дегенді айтады. 
(5) «ибын халдон мен ан новайри мынандай қыпшақ тайпаларын атайды. олар: тоқсаба, иетә (жете) , буржоғлы, бөрілі (елбөрі) , дөрүт, қарабар оғлы (қарабаалы) , жұзан (жерсәқ) , қара бөркілі, қотан (күнүн) » («қазақтың қысқаша тарихы», шинжяң халық баспасы, 2009- жылы тамыз, 232- бет) . 
(6) зерттермен айдын керімбәй ұлы «қазақ халқына қатысты ру – тайпалардың аталымы туралы» атты мақаласында: «1993- жылы қазақыстан баспасынан шыққан ”қазақ кәлендәріндә“ ж. қуанов жазған 92 баулы қыпшақ төмендегідеи: 
1. қыпшақ 2. онашат 3. үйсін 4. жалайыр 5. найман 6. арғын 7. алшын 8. қоңырат 9. қаңлы 10. дулат 11. кереи 12. сыбан 13. қырғыз 14. өзбек 15. қара қалпақ 16. түрікмен 17. башқұрт 18. авар 19. матай 20. алтай 21. тама 22. адай 23. кердәрі 24. кереит 25. табын 26. тарғын 27. меркіт 28. қят 29. қырқылық 30. қатаған 31. пырай 32. прат 33.борлан 34. шымыршық 35. қажы 36. бойрат 37. кенегес 38. ойрат 39. бағлан 40. қынай 41. қойшы 42. боланшы 43. шабот 44. тептер 45. баяуыт 46. отаршы 47. арлат 48. крәйт 49. онғұт 50. маңғұт 51. таңғұт 52. оймауыт 53. меркіт 54. қашат 55. қорқат 56. қоралас 57. қырықпан 58. крәрәп 59. айлашы 60. шборған 61. оғлан 62. тарықман 63. дорман 64. табұт 65. рамадан 66. рамазан 67. қапсана 68. ояршы 69. баташ 70. қойсын 71. ойғырт 72. молдоз 73. нобал 74. ноғай 75. шеркеш 76 қазған 77. шырын 78. қорлат 79. жабо 80. соран 81. торғат 82. мойтан 83. қасқа 84. мажыр 85. шөршіт 86. қошылық 87. шоран 88. жорға 89. нян 90. бапирын 91. басқал. 
62 баулы өзбек: 
1. үйсін 2. қыпшақ 3. арғын 4. найман 5. алтай 6. матай 7. адай 8. түрікмен 9. алшын 10. жалайыр 11. башқұрт 12. тептер 13. оңашот 14. кереи 15. сыбан 16. қоңырат 17. өзбек 18. тама 19. табын мердері 20. кереит 21. жаппас 22. оңғұт 23. маңғұт 24. таңғұт 25. орлат 26. хәкәс 27. крәйіт 28. меркіт 29. торғын 30. қят 31. онғұрат 32. торғат 33. мотян 34. қасқа 35.мажыр 36. тошлық 37. шоран 38. бапирын 39. ноғай 40. шеркәш 41. отаршы 42. балған 43. шуаш 44. қырықылық 45. дулат 46. қырықпан 47. кенегес 48. қаңлы 49. қазған 50. шырын 51. оннан 52. қорлақ 53. оғлан 54. басқал 55. нобал 56. молдұз 57. жорға 58. қырғыз 59. шұршыт 60. рамазан 61. қорлас. бұл қәзіргі қазақтар арасындағы мен білетін бірден бір жазба дерек» («іле тарихи мәтерялдәрі», 27- сан, 2010- жылы желтөқсән, 105-, 106- бет) деп баяндайды. 
(7) «араб авторы шамсидин диманфи өз шығармасында қыпшақтардың руларын былай атайды: биркүуә, тұрсаба, ися, барат, аларыс, бұзұх оғлы, менгү оғлы, иемәк, төг, башқырд, көмәнкө, бұзанқо, бежәнә, қәрәбөклі, ұз, жұртан» («қазақтың қысқаша тарихы», шинжяң халық баспасы, 2009- жылы тамыз, 232- бет) . 
өзбек халқы бұл атауды «92 баулы өзбек», «62 баулы қыпшақ» деп атайды. қәзәқпен туыстығы бар өзбек бұл атауды қалай қабылдасын, әйтеуір қазақтар өз шежірелерінде «92 баулы қыпшақ», «62 баулы өзбек» деп қабылдағаны өте анық. сол замандарда қыпшақтар кеи кездерде «түркі» деген сөздің баламасы ретінде айтылғанын тарихи деректерде дәлелдеиді. 11- ғасырдың басында үстемдік орынға көтерілген қышақ тайпалары 13- ғасырдың басында барынша күшеиіп, жүңгө шекәрәсінән дон өзеніне, оралдан қәрәтеңізге деиінгі ұлан – байтақ өңірді иелеп түркі халықтарының басын қосып «қыпшақ елі» аталған. түркі халқының ру – тайпалары жалпы қыпшақ хандығына қараған. сырт елдер қыпшақтар билік жүргізген бұл үлкен бірлестік халқын 92 баулы қыпшақ хандығы деп атаған. қыпшақ хандығының көптігі мен қуатын әйгілеитін «92 баулы қыпшақ» деген тіркес қалыптасты. халқымыздың «92 баулы қыпшақ» деген атауы түркі тілдес тайпалардың жалпы аты ретінде қолданып жан саны мен мал санының көптігі сырт елдер алдында айбыны мен айбаттылығында әйгілеген. 
бүгінгі қазақ қыпшақтары орта жүздегі алты арыс елдерінің бірі. «қазақ құрамына енген қыпшақтар шежіре бойынша негізінен қара қыпшақтың ірі – ірі бес атасынан (ұзын, бұлтын, көлденең, қарабалық, торы) бөлінеді. алайда бір шежірелерде өнімен қатар мүйізді – сары абыздан жүңгөқіпшәқ, құланқыпшақ, сарықыпшақ тарайды» («қазақ шежіресі», ғылми түсініктемелерін жазған және шежірені құрастырған жарылқап беисенбәй ұлы – алматы, 1994- жыл, 41- бет) . 
2 
қыпшақтардың ерте кездегі әдеби тілі ерекше дамыған. қәзіргі қазақ тілі ــ келіп шығу төркіні жағынан алтай тілдері жүйесіндегі түркі тілдері семясінің қыпшақ тілі тобына жатады. қазақ тілі даму тарихына қарай ру тілі, тайпа тілі, халық тілі, ұлт тілі болып қалыптасты. қыпшақ тілі ــ қазақ халқының қалыптасуына ерекше үлес қосқан ертедегі тайпа тілі. 
быз енді «қыпшақ» деген атауға аз аялдай кетеиік. бұл үшін ертедегі тарихи жазбалар мен білікті ғалымдар жазған деректерге қарай ат басын бұралық. 
(1) ғұлама тіл ғалымы махмұд қашқари «имәк – түркі тайпаларының бірі. біздің қарауымызша олар қыпшақтар» («түркі тілдер сөздігі», ұйғұрша басылымы, 3- том, 37- бет) деиді. 
(2) олжас сүлеименөв «қыпшақтар – қазақтың негізін құраған және қыпшақтар қазақтың екінші атауы, қазақ – қуман (аққуман – ақ –қу – ман- ақ қаз – адам) . аударғанда ”қаз-ақ“ болып шығады» («ази я», алматы, 1992- жыл, 108- бет) деген. 
(3) «араб – парыс, моңғұл және түркі тілдеріндегі деректерде ”қыпчақ“, ”қифшақ“, ”қыпшақ“ сяқты варянттарда айтылады» («қазақтың қысқаша тарихы», шинжяң халық баспасы, 2009- жылы тамыз, 229- бет) . 
(4) «қыпшақ атауы еліміздің байырғы жазбаларында б.з.б. 201- жылдан бастап кездеседі. ерте заманда хужие (呼揭) , ужие (乌揭) болып аталса, орта ғасырда чин ча (钦察) түрінде ұшырайды» (міркәмәл жәлелхән ұлы «қыпшақтар және қыпшақ тіліне қолданған жазулар», «шинжяң қоғамдық ғылымы» 1997- жылы 4- сан, 66- бет) . 
(5) шәкәрім қүдәйберді ұлы «түрк, қазақ, қырғыз һәм хандар шежіресі» атты кітәбіндә: «бұл қаңлыдан бөлініп, е лсыз бос жерге кеткендіктен қыпшақ аталған. мағынасы ــ бос, шөл, елсіз деген сөз. шыңғысханнан көп бұрын еділ, жәйіқ маңына барып, бір патшалы жұрт болып тұрғанда, жожы хан алып қаратқан» («түрк, қазақ, қырғыз һәм хандар шежіресі», олжас баспасы, 2004- жыл, 27- бет) деген көзқәрәс айтады. 
(6) «батыс еврөпә деректерінде ”көмән“,”кумән“ деп аталса, орыс деректерінде ”боловтсы“ делінеді» («қазақтың қысқаша тарихы», шинжяң халық баспасы, 2009- жылы тамыз, 229- бет) . 
(7) әбілғәзі баһадұрхан «түрк шежіресі» атты кітәбіндә қыпшақ тайпасының аты қалай қойылғандығы жөнінде мынандай бір аңыз дерек баяндалған: «ұлы патшалар алыс сапарға шыққанда әйелдерін алып жүретін әдеттері болатын. осы әдетпен нөкерлерінің кеибіреуі де әйелдерін ала жүруші еді. оғыз ханның бір бегі де әйелін алып барып еді. өзі ұрыста өліп, қатыны қашып құтылып, екі судың арасында тұрған ханның артынан жетті. әйел жүкті еді. толғағы келді. күн суық еді, кіреиін десе үй жоқ, бір іші шіріген үлкен ағаштың қуысына босанды, ұл тапты. мұны естіген хан: ”әкесі менің көз алдымда соғыста өлді, қамқоршысы жоқ“ деп атын ”қыпшақ“қойып, өз қамқорлығына алды. түркі тілінде іші қуыс ағашты ”қыпшақ“ деиді. бұл бала ағаш ішінде туғандықтан атын қыпшақ қоюы содан еді. бұл баланы хан өз тәрбиесінде ұстады. жігіт болғаннан соң көп ел және нөкер беріп, оғыз ханға жау болған орыс, олақ, мажар, башқыр елдеріне жіберді. қыпшақ үш жүз жыл дон мен еділ атты екі үлкен өзеннің жағасында патшалық етті. барша қыпшақ елі соның нәсілінен шықты. оғыз хан заманынан шыңғысханның заманына деиін дон, еділ, жәйіқ аталатын бұл үш судың жағасында қыпшақтан өзге ел жоқ еді… сондықтан ол жер дешті қыпшақ (қыпшақ даласы) деп атанды» («түрк шежіресі», іле халық баспасы, 2009- жылы тамыз, 17- бет) . 
жоғарыдағы тарихи деректермен ғалымдар баяндаған көзқәрәстәрдән қыпшақ тайпасы ежелгі замандарда жасаған түркі текті ел екендігі, «қыпшақ» атауы түркі тіліндегі сөз деген ғылми қортынды шығаруға болады. тарихта ұйтқылы рол ойнаған қыпшақ тайпасы қол астына сан жағынан мол, қуатты түркі тілдес тайпаларды өзіне қаратып, сол дәуірдегі сырт елдерге «92 баулы қыпшақ» деп танылғанын тарихи деректер дәлелдеиді. 
3 
түркі халқына жататын қыпшақ тайпасының тілі, әдебиеті және мәдениеті ерекше дамыған. қыпшақ тілінің алғашқы қайнар көзі қорқыт атадан бастау алған. әкәдемик әлкеи марғұлан қорқыт ата туралы зерделеи ой жүгіртіп «ол кісі туралы айтылатын қаря сөз орта азядағы түркі тілдес елдердің көбінде бар, бірәқ қазақ халқы ескі оғыз – қыпшақ тайпаларының тарихи қонысына мирас болған. олардың түбегеилі ұрпағы болғандықтан, қорқыт туралы айтылатын тарихи жырлар, аңыздар, ән – күйлер қазақ пен түрікмендерде көбірек жолығады» («лениншіл жас», 1970- жыл, 20- қаңтар) деиді. 
«92 баулы қыпшақ» тайпаларынан қалыптасқан қыпшақ тілі сол замандағы көрші мемлекеттердің үйренуге білеуге тиысты халықаралық тіл боп танылды. қыпшақ елінен тіл ғылымын зерттеитін ғәлімдәрмен әдебиет, тарих саласынан үлкен – үлкен оқымыстылар шықты. пайдалану құны жоғары қыруар сөздіктер құрастырылды. солардың уәкілдік шығармаларынан «қорқыт ата кітәбі» (9- 12- ғасырлар) , «мұқаддима тұл әдәб» («әдебиетке кіріспе», 12- ғасыр) , «таржұман түркі уараби» («түркше – арабша аударма сөздік» 1245- жылы жазылып аяқтаған) , «көдекс кумәникус» («қыпшақ тілі сөздігі», 14- ғасыр) қатарлылар қыпшақ хандығын құраған «92 баулы қыпшақ» аталған түркі тілдес халықтардың тілі еді. 
ежелгі қыпшақ тайпасына уәкілдік ететін қазақ халқының мұраларының бірі ــ «қобыланды» епөсі. бұл епөсті кеиде «қарақыпшақ батыры қобыланды» деп те атайды. «”қыпшақ“ деген сөздің түбірі ”құба“, оның соңына ”оғлан“ (ержігіт деген мағынада) қосылған, яғни ” қобыланды“ болып біріккен, бұл сөз қыпшақ руының жігіті дегенді меңзеиді» («орта қазақыстанның жер аттары», алматы, «ғылым баспасы», 1989- жыл, 42- бет) деген көзқәрәстә ортаға қойылған. 
шежірелерде айтылуынша алтын орда ханы әбілқәйір тұсында оның дайырқожа деген әділ қазысы болыпты. әділдігінің арқасында оны ел – жұрты ақжол атапты. қарақыпшақ қобыланды да әбілқәйір ханның ардақты адамдарының бірі екен. бірәқ дәйірқөжәмен қобыланды өш екен. сол дайырқожаны қарақыпшақ қобыланды бір күні өлтіріп кетіпті. дайырқожа жақтың басты адамдары жәнібек пен кереи сұлтандар әбілқәйір ханнан қобыланды батырдың басын сұрапты. қалың қыпшақтың бұзылуынан алаңдаған әбілқәйірхән үш кісінің құнын ал, ــ депті. бұған жәнібек көнбепті. содан кеиін жәнібек, кереи сұлтандар әбілқәйірхәнғә өкпелеп бір сыпыра қазақ ру – тайпаларын бастап алтын ордадан бөлінген екен. «қобыланды» епөсіндә дайырқожаның әкесі қодан тайшы айтыпты деген мынандай жыр шумағы кездеседі: 
қарақыпшақ қобыланды да 
нең бар еді, құлыным… 
сексеннен асып, тоқсанға таяғанда, 
тұрмастай боп үзілді ме жұлыным. 
қарақыпшақ қобыланды да 
нең бар еді, құлыным… 
«қазақыстан республикәсі ғылым әкәдемясінің әдебиет – көркемөнер зерттеу бөлімі құжат фондысында ”қобыланды“ жырының қолжазба нұсқасы, машина мен басылған нұсқасы, кішіреитілген сурет нұсқасы және сурет лентә нұсқасы болып, жиыны 26 нұсқа бар» (хуаң жұңшяң «қазақ батырлық епөсі және дала мәдениеті», іле халық баспасы, 2011- жылы мамыр, 96- бет) . 
қобыланды батырдың аты «орақ, мамай», «ерсәйін», «қазақ, ноғай бөлінгенде» атты тарихи жырлардада кездеседі. мысалы: 
жылау, жылау, жылау күй, 
жылаған зарлы мынау күй, 
қазақ пен ноғай айрылды, 
қазақ **шектелген**қә қайрылды. 
ноғайлының ну елі 
күңіренді, қайғырды, 
қарақыпшақ қобыланды 
қара орнынан айрылды, 
ел қанаты қайрылды. 
зор күн туды, зор күндер, 
кетті күлкі мол күндер. 
жіләумен қоштасу, 
келерме қайтып ол күндер. 
ал «ер сайын» атты батырлық жырында бір реткі ұрыста сайын батыр оқ тиып жаралы болып қарақыпшақ қобыланды батырға: 
қарақыпшақ қобыланды 
батыр ерге сәлем айт, 
мен кеткенде тумаған, 
оқу жасын қылмаған, 
киілбәй мен бөгенбәй 
айрылып сонан қалмасын. 
өздері адам болғанша, 
қарақыпшақ қобыланды 
көзінен таса қылмасын,- деп сәлем айтады. 
ғалым, әдебиет зерттеуші беисенбәй кенжебәйев зерттеу еңбектерінің бірінде: «”көдекс кумәникус“ қыпшақ тілінің сөздігі ــ ежелгі түрк – қазақ тілінің сөздігі. қазақ халқы мен әдебиетінің 11- 13- ғасырларда жасалған құнды ескерткіші» («асыл арналар», ұлттар баспасы, 1990- жыл, 331- бет) деиді. бұл «қыпшақ тілі сөздігі» қолжазбасының көлемі 164 бет, ондағы сөздер «92 баулы қыпшақ» аталған түркі тайпаларынан жинақталған, авторы белгісіз, кітәптің алғашқы бетінде «1303- жыл» деген сөз жазылған. сөздікке енгізілген «ата», «ұлы ата», «айна», «айран», «ақ», «ай», «аға», «аяз», «ат», «айып», «ай басы», «ақ қой», «азамат», «аяқ», «ашу», «ақша», «ақымақ», «атау», «ағыс» қатарлы сөздер қәзіргі біз қолданып жүрген қазақтың әдеби тілінен аумайды. 
ежелгі «92 баулы қыпшақ» тайпаларының тілі алтын орданың әдеби тілі болды. сол дәуірдегі сырт елдер бұл тілді қыпшақ тілі деп атады. «алтын орда хандарының жарлықтары және көптеген әдеби шығармалар осы қыпшақ әдеби тілінде жазылды. қыпшақ әдеби тілі қәзіргі қазақ тілінің түп – төркіні, яғни көне қазақ тілі болып табылады» («қазақтың қысқаша тарихы», шинжяң халық баспасы, 2009- жылы тамыз, 241-, 242- бет) . 
аумалы – төкпелі заманды бастан кешірген үйсін, ұлы иүз, қаңлы, алан, дулат, онан кеиінгі кереи, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр, қыпшақ, арғын қатарлы түркі тайпалары 13- ғасырдың басында қыпшақ хандығы күшеиген кезде оларды «92 баулы қышпақ» деп атады. жоғарыдағы көптеген ру – тайпалардың тілдері өзәрә тоғысып «қыпшақ тілі» болып қалыптасып мемлекет тілі болды. қазақ хандығы құралғаннан кеиін «92 баулы қыпшақ» тайпалары қазақ халқының құрамын толықтап, көне қазақ ұлтының тілін қалыптастырды. бұл қәзіргі қазақ тілінің негізін қалады. қышақ тілі бізге «басы аман, бауыры бүтін» толық жеткен жоқ, деседе көне заманнан бері сақталған қыпшақ тіліндегі куәліктерден «92 баулы қыпшақ» тайпаларының әдебиеті мен мәдениетінің өз заманында ерекше өркендеп, гүлденгенін байқауға болады. 
қосымша жүктелген суреттері: