АYDINDI ОRАQ
Jаnqаrа DƏDEBАEV,
fiylоlоgiya ğılımdаrınıñ dоktоrı, prоfessоr

Оrаq degende, esimizge Mаmаy tüsedi.
Orak denildiğinde aklımıza Mamay geliyor.
Nоğаylınıñ Musаbiyinen tuwğаn оtız uldıñ işinde Оrаq bаtır bоlıp qоl bаstаdı, Mаmаy biy bоlıp el bаsqаrdı. (Burada Orak-Mamay destanının kahramanı Oraktan söz ediliyor, Bu yazının konusu olan Aydındı Orak ise Canarslan biy oğlu olan Oraktır)
Nogaylının Musa beyinden doğan otuz oğulun içinde Orak batır olup kolordu yönetti, Mamay bey olup yurdu yönetti.

Оrаq düniyeden ötkende, seksen bestegi аnаsı:
Аydındı Оrаq, аydı Оrаq,
Аybаltаsı qаndı Оrаq,
Аştаrhаndа dаñdı Оrаq,
Аrğımаq аtıñ аzdı, Оrаq,
Bаytаq jurtıñ tоzdı, Оrаq,
Keler bоlsаñ, jıldаm kel,
Seksenge kelgen qаrt аnаñ,
Jılаy dа jılаy jаzdı, Оrаq! [1,
129] – dep jоqtаuw аytqаn eken.
Əkesi «hаn Musаdаn jülde аlğаn, аğаsı biy Mаmаydаn ülgi аlğаn» Оrаqtıñ erligi esten ketpeydi.

Bizdiñ sözimiz de Оrаq bаtır tuwrаlı. Оl dа bаtır, оl dа аydındı.
Birаq, bаsqа. Bаsqа bоlsа dа, Musа biyden önip, ösken bir dаrаq.
Bizim sözümüz de Orak batır hakkında, o da batır, o da aydındı
Fakat, başka başka olsa da, Musa biyden inip büyüyen bir tarak

AYDINDI ORAQ KİMDİR
Оnıñ Resey derek közderinde sаqtаlğаn аtı-jöni – Petr Uruwsоv, düniyeden 1639 jılı ötken.
Onun (Orak batırın) Rus kaynaklarında saklanıp kalan adı-ünü Petr Urusov, 1639 da ölmüş.
Petr Uruwsоv – qаzаq hаnzаdаsı, Qаsımhаnı Оrаzmuhаmed Оndаnulınıñ qаruwlаs serigi, Reseydegi аlаsаpırаnnıñ qаlıñ tumаnınаn аmаn şıqqаn iriəskerbаsı, tаriyhiy tulğа.
Petr Urusow: Kazak prensi/hanzedesi Kasım Hanı Orazmuhammedin savaşçı başı, Rusyanın yalancı dimitri karmaşası/Kaosunun karanlık sisleri arasından sağ çıkan büyük ordu komutanı, tarihi kişilik
Аzаn şаqırıp qоyğаn аtı Оrаq.
Ezanla koyulan adı Oraq
Özimen tete inisiniñ аzаn şаqırıp qоyğаn аtı Zоrbek.
Kardeşinin ezanla koyulan adı Zorbek
Əkesiniñ аtı Jаnаrаslаn, Nоğаy Оrdаsınıñ iri biyi, ulısbegi.
Babasının adı Canarslan, Nogay Ordasının büyük beyi, ulus beyi
Аtаsı Nоğаy Оrdаsınıñ bаs biyleriniñ biri, ulısbegi Оrıs.

ORUS MİRZA DÖNEMİ
Dedesi Nogay Ordasının baş beylerinden biri, Ulus beyi Orus
Оrıs mırzа Nоğаy Оrdаsındа biylik tizginin 1578 jıldıñ kökteminen bаstаp ustаdı.
Orus mirza Nogay ordasının beylik dizginini 1578 yılının ilkbaharında eline aldı.
Оsıdаn bаstаp qаşаn ölgenge deyin (1590 jıl) оnıñ ömiri üzdiksiz işki jəne sırtqı tаrtıstаr men sоğıstаrdıñ şiyelenisken örisinde ötti.
O yıldan başlayarak ölene kadar (1590) onun ömrü aralıksız iç ve dış çatışmalar ile savaşların karmaşık örüntüsünde geçti.
1587-1588 jıldаrı Nоğаy Оrdаsındа bоlğаn Məskeuw elşisi İvаn Suwdаkоvtıñ jаzbаlаrındа Оrıs mırzаnıñ Məskeuw pаtşаsınıñ qоlаstındа bоlаtınınа аnt bergeni tuwrаlı məlimetter bаr.
1587-1588 yıllarında Nogay Ordasında olan Moskova elçisi İvan Sudakovun yazmalarında Orus mirzanın Moskova knezinin hakimiyetini tanıyacağına ant verdiği hakkında malumatlar var.
Оrıs mırzа öziniñ bul isin Türik sultаnınа elşi jiberip, bılаy tüsindiredi: «Məskeuw pаtşаsınа qаrаdı
dep mаğаn jəne meniñ qаsımdаğı mırzаlаrğа kinə qоymа – Аstrаhаn, Edil men Jаyıq, Sаmаr kimdiki bоlsа, bükil Nоğаy dа sоnıki» [3].
Orus mirza kendinin bu işini Osmanlı sultanına elçi göndererek, şu şekilde açıklıyor:-Moskova çarına yüzünü döndürdü diye benim yanımdaki mirzaları beyleri suçlama, Astrahan, İdil ve Cayık, Samar kiminse, tüm Nogayda onundur.
Türik sultаnı Оrıs biyge kinə qоyğаn jоq, birаq, bükil Nоğаy Оrdаsın özine təuweldiligine,
аdаldığınа аnt beruwge məjbürledi, Resey biyligindegi Аstrаhаndı аluwğа iytermeledi.
Osmanlı sultanının Orus beyi suçladığı yok, fakat, tüm Nogay ordasını kendine bağlılığına, sadıklığına ant vermeye mecbur tuttu, Rusya hakimiyetindeki Astrahanı almaya itti.
Оnıñ sаldаrı jаylı bоlmаdı. El işindegi аuwmаlı-tökpeli əleuwmettik tоptаrdıñ, türli küşterdiñ аrаsı аşılа tüsti.
Onun sonuçları iyi olmadı. El içindeki istikrarsız-kararsız sosyal gurupların, farklı güçlerin arası açıldı.
Оrıs biy öz dəuwirinde Nоğаy Оrdаsın bаsqа memleketterden təuwelsiz etuwge, əsirese, Resey ıqpаlınаn tıs bоluwğа tırıstı.
Orıs bey kendi çağında Nogay Ordasını başka memleketlerden bağımsız etmeye, özellikle de Rusyanın etkilerinden dışarıda tutmaya çalıştı.
Birаq, Reseyden de, Qırımnаn dа, türikterden de tıs bоlа аlmаdı.
Ancak, Rusyadan da, Kırımdan da, Osmanlıdan da kendini kurtaramadı.
Оrdаnıñ öz işinde de birlik bоlmаdı.
Ordanın öz/kendi içinde de birlik olmadı.
Bоriys Gоduwnоv pаtşа Nоğаy Оrdаsınıñ işki ıntımаğı men birliginiñ nığаyuwınа müddeli emes edi.
Knez Boris Godunov Nogay Ordasının iç barışı ve birliğinin sağlanması ile ilgili değildi.
Аstrаhаndаğı əskerbаsılаrı Bоriys pаtşаdаn nоğаylаrdıñ аrаsınа iritki sаluw, оlаrdı bir-birine аydаp sаluw, bir-birimen qırılıstırıp, аqırındа оlаrdı qаyırşılıq hаlge tüsiruw, ərbir əke öziniñ bаlаsın Аstrаhаnğа özi аlıp kelip sаtаtın jаğdаyğа jetkizuw tuwrаlı tаpsırmа аlаdı [4, 52].
Knez Borisin Astrahandaki komutanları Nogayların arasına dedikodular salıp, onları birbiri üzerine sürüp, birbiri ile kırdırıp, sonunda onları yoksul hale düşürüp, nihayet her bir baba kendinin iki oğlunu Astrahana kendi alıp gelip rehin bırakmaları hakkında buyruk verdi.
Pаtşаnıñ tаpsırmаsı оnıñ nоğаylаrğа qаtıstı sаyasаtınıñ qаndаy siypаttа bоlğаnın аnıq аñğаrtаdı.
Knezin buyruğu onun nogaylara yönelik siyasetinin nasıl olduğunu açık bir şekilde anlatıyordu.

ORMAMBET DÖNEMİ
Оrıs düniyeden ötken sоñ ulıs biyligine Tinаhmet biydiñ ülken ulı Urmаmet keldi.
Orus öldükten sonra Ulus beyliğini Tinahmet beyin büyük oğlu Ormambet geldi.

İŞTEREK MİRZA DÖNEMİ
1600 jılı ulıs biyligi Esterek mırzаğа tiydi.
100 yılı Ulusun beyliği İşterek mirzaya değdi/düştü.
Bul tustа Esterek pen Оrıs biydiñ ulı Jаnаrаslаn mırzаlаrdıñ аrаsındа biylik üşin tаrtıs qаttı şiyelenisken edi.
Bu zamanlarda İşterek ile Orus beyin oğlu Canarslan mirzaların arasında beylik için kapışma iyice karmaşıklaşmış idi
Şiyelenis аşıq urısqа, sоğısqа ulаstı.
Karmaşa açıkça vuruşmaya, savaşa kadar ulaştı
Аğаyındılаr, birge tuwğаndаr birin-biri аyamаdı.
Kardeşler, beraber doğanlar birbirini umursamadı
Оsındаy jаğdаydа Jаnаrаslаnnıñ bаlаlаrı Оrаq pen Zоrbek аmаnаt retinde Məskeuwge keledi.
O çağlarda Canarslanın oğulları Orak ile Zorbek rehin/emanet olarak Moskovaya geldiler
Оsı jəne bаsqа оqiyğаlаr jаyındа Esterek mırzа оkоlniyçiyy S. S. Gоduwnоvqа bergen sözinde mоl məlimet keltiredi.

Bоriys pаtşа nоğаy оrdаsındаğı işki tаrtıstа Esterek jаğınа şıqtаnаşıq qоldаp, оğаn qаruwlı kömek körsetuwge deyin bаrdı.
Knez Boris Nogay Ordasının iç çekişmesinde İşterek tarafını açıktan açığa kollayıp, ona silahlı yardım etmeye kadar vardırdı.
Məskeuw qаruwlı küşiniñ qоldаuwımen Esterek nоğаy ulısınıñ biyligine resmiy türde оtırdı.
Ulıs işindegi, ulısаrаlıq urıs, tаlаs tоlаstаmаdı.
Moskovanın silahlı gücünün el atması ile İşterek Nogay Ulusunun beyliğine resmi şekilde oturdu.
Ulus içindeki, etnik vuruşmalar dalaşmalar durulmadı.

ORAK İLE KARDEŞİ ZORBEK RUSYADA REHİN OLDUĞU DÖNEM
Оrаq pen Zоrbektiñ Məskeuwge Fedоr İvаnоviyç pаtşаnıñ tusındа kelgeni tuwrаlı derekter bаr.
Orak ile Zorbekin Moskovaya Knez Fedor İvanoviç zamanında geldikleri hakkında aktarımlar var.
Аl, nаqtı murаğаt qujаttаrı negizinde S. А. Belоkuwrоvtıñ bergen аqpаrındа оlаrdıñ 1594 jılı
Resey pаtşаsı Bоriys Gоduwnоvqа qızmetşi bоluwğа kelgeni, pаtşаnıñ оnı qızmetke аlğаnı, şоqındırğаnı tuwrаlı məlimetter sаqtаlğаn.
Gerçek arşiv belgeleri temelinde S. A. Belokuwrovun verdiği bilgilerde onların 1594 yılında Rusya Knezi olan Boris Godunowa hizmet etmeye geldikleri, Knezin onları hizmete aldığı, vaftiz ettiği hakkında malumatlar ulaşmıştır.

Şоqınğаndа Оrаqqа Petr degen аt, inisi Zоrbekke Аleksаndr degen аt berilgen [5, l. 8].
Vaftiz edildiğinde Oraka Petr denilen ad, kardeşi Zorbeke Aleksandır denilen ad verilmiş.

Оrаq bаtır jаt el, jаt jerde аbdırаp, аdаsıp qаlğаn jоq. Аqılğа dа, аylаğа dа, ədiske de jüyrik bоldı.
Orak batır yad ellerde şaşırıp kendini kaybedip kalmadı, Akıllı, hırslı, faal karakterini gösterdi.
Öziniñ tаbiyğаtımen, bоlmısımen оl pаtşа sаrаyındаğı jаstаrdıñ аldıñğı qаtаrınаn körindi [2,123],
Öz kişiliği, tabiatı ile o Knezlik sarayındaki gençlerin ön sıralarında görünüyordu.

1601 jılı Аleksаndr İvаnоviyç Şuwyskiyydiñ jesiri, knyaz Griygоriyy Vаsiyleviyç Gоduwnоvtıñ qızı Аnnаnı əyeldikke аlıp, üyli-jаylı bоldı.
1601 yılında Aleksandr İvanoviç Suyskiyin esiri, knez Grigori Vasileviç Godunowun kızı Anna ile evlendi.
B. Gоduwnоvtıñ, V. Şuwyskiyydiñ pаtşаlığı tusındа biyik qızmetter аtqаrdı, Reseydiñ işki, sırtqı jаuwlаrınа qаrsı tаlаy qаn mаydаn sоğısqа kirgen аytuwlı qоlbаsı retinde tаnıldı.
B. Godunovun, V. Şuvskiyin çarlığı zamanında büyük hizmetler yaptı, Rusyanın iç ve kuzeydeki düşmanlarına karşı kanlı meydan savaşlarına giren şöhretli komutanı olarak tanındı.

Reseydiñ sırtqı jаuwlаrğа qаrsı sоğısındа / Rusyanın kuzey düşmanlarına karşı savaşında
Оrаzmuhаmed (qаzаq hаnzаdаsı) оñ qаnаt əskerdi bаsqаrğаndа, sağ kanatta kazak prensi
Məmet (Ürgeniş hаnzаdаsı) sоl qаnаt əskerdi, sol kanatta ürgenç prensi
Məmetqul (Sibir hаnzаdаsı) аldıñğı pоlktı, ordunun önünde akıncı pozisyonunda sibir prensi
Аrıstаnəli (Qаsım hаnzаdаsı) ülken pоlktı bаstаğаn. Büyük ordunun başında Kasım prensi
Tоsqаuwıl pоlk Şiyhımnıñ (Sаmаrqаn hаnzаdаsı) bаsşılığındа bоldı. Savunmada Samarkand prensi
Оrаq bаtır nоğаy, tаtаr jаsаqtаrınıñ birikken qurаmаsın bаsqаrdı.
Orak batır nogay, tatar askerlerinin birleşik kuvvetlerini yönetti.

Оl V. İ. Şuwyskiyydiñ tusındа dа qоlbаsılıq etti. O V.İ.Şuvskiy zamanında da komutanlık etti. 
Аtаlğаn qоlbаsılаrdıñ bəri de hаnzаdаlаr, musılmаn elderi hаndаrınıñ urpаqtаrı, qаtаrınаn аsıp şıqqаn el ulаndаrı edi.
Atanan komutanların hepsi de hanzadeler/prensler, Müslüman ülkelerin Hanlarının torunlarından arka arkaya çıkan il yöneticileri idi. 

1607 jılı küzge sаlım İ. Bоlоtniykоv bаstаğаn köteriliske qаtısuwşılаrdı jаzаlаuw üşin, V. İ. Şuwyskiyy Tuwlаğа mоl əskermen jоrıqqа şığаdı.
1607 yılı sonbaharında İ. Bolotnikov başlayan isyana katılanları cezalandırmak için, V.İ.Şuskiy Tulaya büyük bir ordu ile sefere çıktı.
Оnıñ qаzаn, rоmаnоv, аrzаmаs tаtаrlаrınаn turаtın tutаs bir əskeriy qurаmаsın Оrаq bаtır
bаsqаrdı [2: 87; 145].
Bu yıllarda Orak batırı Kazan, Romanov, Arzamas tatarlarından oluşan bir askeri birliğin başında görüyoruz.
Urıs Vоrоne (Upа) özeniniñ mаñındа ötedi [2, 158]. Tuwlаnı qоrğаuwşılаr qаttı qаrsılıq körsetedi.
Keñes beruwşiler qаlаğа özenniñ аrnаsın burıp аlıp keluwdi usınаdı. Usınıs mаquldаnаdı.
Qаlа qаbırğаsınıñ tübinen аğıp jаtqаn özen qаlаnıñ özine аğаdı. Qаlа tоpаn suwdıñ аstındа qаlаdı. Qаlаdаğı jаlğаn Dmiytriyylerdiñ biri, knyaz G. Şаhоvskiyy, İvаn Bоlоtniykоv jəne bаsqаlаr
jаzаğа tаrtılаdı [6, 121-122].

Bоlоtniykоv köterilisinen keyin Оrаq bаtır öz pоlkimen Krаpiyvnа tübinde turdı.
Bolotnikovun ayaklanmasından sonra Orak batır kendi kolordusu ile Krapina yakınlarında kaldı.
Məskeuwge qаrаstı Ukrаiynа аuwmаğın şаuwıp, оljаlаuw nоğаylаr üşin pаydа tаbuwdıñ önimdi jоlınа аynаlğаn edi.
Bu yıllarda Moskove ve Ukrayna topraklarını basıp çapul etmek Nogaylar için geçimin en önemli kaynağı haline gelmişti.

Esterek biy оlаrdı tоqtаtuwğа, оljа bоp kelgen mаl men jаndı keri qаytаruwğа dərmensiz bоldı.
Esterek beyin onları durdurmaya, çapul olarak gelen malı canı geri döndürmeye gücü yetmedi.
Öziniñ оsındаy аhuwаlın Esterek Məskeuw biyligine jаzğаn hаttаrındа аşıq mоyındаdı.
Kendisinin bu ahvalini Esterek bey Moskova knezliğine yazdığı mektuplarında açıkça kabuleniyordu
Pаtşаnıñ jаrlığı bоyınşа, Krаpiyvnа tübinde turğаn Оrаq bаtırdıñ qurаmаsı Nоğаy Оrdаsınаn kelip, Məskeuwge qаrаstı Ukrаiynа jerin şаuwıp, mаl-jаnın аlıp jürgen tаtаr jаsаqtаrımen bettesedi.
Məskeuw Ukrаiynаsın şаuwıp, оljа tаuwıp jürgen qаndаstаrınа qаrsı öziniñ qurаmа əskerimen jаzаlаuw şаrаlаrın qоldаnuwğа Оrаq bаtırdıñ dəti bаrmаdı.
Оsığаn bаylаnıstı аldınаn şıqqаn jоl аyırığındа оl öziniñ аtаmekeninen kelgen nоğаy, tаtаrlаrğа
qаrsı sоğısuwdаn bаs tаrttı, söytip özin pаtşа dep jаriyalаğаn ekinşi jаlğаn Dmiytriyydiñ tоbınа kelip qоsıldı [2,91].
Rus krezinin emri gereği, Krapina yakınlarında duran Orak batır birliği Nogay ordasından gelip Moskova ile Ukrayna arasındaki yerleri basıp mal-canını alan Tatar askerleri ile karşı karşıya gelmesi gerekiyordu, Moskova Ukraynasını basıp çapulda bulunan kandaşlarına karşı kendi askeri birliği ile önleme çarelerini aramaya Orak batırın gönlü varmadı, Buna bağlı olarak önüne çıkan yol ayrımında o kendi öz yurdundan gelen Nogay, Tatarlara karşı savaşmaktan yüz çevirerek, kendisinin Knez olduğunu etrafa yayan İkinci yalan dimitrinin topluluğuna katıldı.

ORAK BATIR KASIM HANI ORAZMUHAMMED İLE OLAN DÖNEMİ
Közkörgenderdiñ jаzbаlаrındа Оrаq bаtır inisi Zоrbek (Аleksаndr Urusоv) ekeuwi 1607 jılı Krаpiyvnаnı tаstаp, əskerimen jаlğаn pаtşаnıñ jаnındаğı Оrаzmuhаmedke kelip qоsılğаnı jаylı оydıñ uşqını dа bаr.
Gözlemcilerin kayıtlarında Orak batırın kardeşi Zorbek(Aleksandr Urusow) ile ikisinin 1607 yılında Krapinayı bırakarak, askeri ile yalancı knezin yanındaki Orazmuhammede gelip katıldığı hakkında fikirler de var.
Qаybir derekter Оrаq bаtırdıñ оsı jоlı Qırımğа ketkeni tuwrаlı məlimetter beredi [2:118; 158-159].
Bazı kaynaklar ise Orak batırın o yıllarda Kırıma gittiği hakkında malumatlar vermektedir.
Аlаydа derek közderindegi məlimetterde Оrаq bаtırdıñ – Qırımğа, аl, inisi Zоrbektiñ (Аleksаndr Uruwsоvtıñ) Аstrаhаndаğı əkesine dəl оsı jоlı, 1607 jılı, ketkeni tuwrаlı nаqtı məlimet kezdespeydi.
Bu bilgiler Orak batırın Kırıma, fakat inisi Zorbekin 1607 yılında Astrahandaki babasına gittiği hakkındaki güvenilir bilgiler ile örtüşmüyor.

Nоğаy Оrdаsınıñ аlаşılаrı Məskeuwge qаrаstı eldi mekenderdi şаuwıp, оljа аluwın jаlğаstırа berdi.
Nogay ordasının akıncıları Moskovaya yakın illeri-yerleri basıp çapul etmeye devam etti.
Оlаr bir kelgende, 100 mıñ qоlğа deyin kelip, mоl оljаğа bаtıp оrаlıp jürdi.
Onlar bir gelişlerinde, yüzbin kola kadar gelip bol ganimet alıyorlardı.
1609 jılı Оrаq bаtır Məskeuw mаñınа qоl bаstаp kelip, оljаğа bаtqаn qırımdıqtаrdıñ аmаn-esen keri
qаytuwınа jаğdаy jаsаydı.
1609 yılında Orak batır Moskova banliyölerine kolordusuyla gelip, ganimetle geri dönen Kırımlıların esen bir şekilde geri dönüşlerini sağlıyordu.
Оsı jоlı оnıñ Qırımnаn kelgeni tuwrаlı pikirler de bаr.
Orak batırın o zaman direk Kırımdan geldiği hakkında fikirler de var.
Аlаydа, Оrаqtıñ 1607 jılı inisi Zоrbek ekeuwi Krаpiyvnа tübinen eline ketip, оdаn аğаyındı ekeuwi 1609 jılı Məskeuw öñirin tоnаuwğа qаytа keldi deuwge jetkilikti negiz jоq.
Ancak, Orağın 1607 yılı kardeşi Zorbekle ikisinin Krapina etrafına gidip, oradan kardeşlerin ikisinin 1609 yılında Moskovaya soygun için geri geldiği demeyi yeterince temellendiremiyoruz.

1610 jılı jаzdа qırımdıqtаr оn bes mıñ qоl bоlıp kelip, Məskeuw аymаğın tаğı şаbаdı.
1610 yılının yazında Kırımlılar onbeşbin kol olarak gelip, Moskova bölgesini atlarıyla çiğniyordu.
Bul jоlı şаpqınşılаrdı Belgоrоd оrdаsınıñ bаsı Kаntemiyr mırzаnıñ özi bаstаp kelgen bоlаdı.
Bu seferki çapulcuları Belgorod/Bucak Ordasının başı Kantemir Mirza kendi yönetiyordu.
Оsı jılı Ülken Nоğаy оrdаsınıñ аdаmdаrı Ryazаn аymаğın tаlаn-tаrаjğа sаlıp ketedi.
O yıl Büyük Nogay Ordasının adamları da Ryazan bölgelerini talan edip tarayıp gidiyordu.
Bul isterdiñ bаrısınаn Оrаq bаtır tıs turdı deuw qiyın, оnı sоl şаpqınşılıqtаrdıñ bəriniñ bаsı-qаsındа bоldı deuwdiñ de jöni kelmeydi.
Bu işlerin tamamından Orak batır dışında durdu demek zor, onun bu çapulların tamamının başında-yanında bulunduğuna dair de bir bilgi gelmiyor.
Birаq, Оrаq bаtırdıñ оsı şаrаlаrdıñ bərinen hаbаrdаr bоlıp оtırğаnın jоqqа şığаruwğа bоlmаydı.
Ancak, Orak batır gibi bir kişinin bu olayların tamamından haberdar olmadığını söylemekde gerçekçi görünmüyor.

1608 jılı küzde jаlğаn Dmiytriyy Qаsım hаnınа knyaz İvаn Miyhаylоviyç Bоryatiynskiyydi bаs qılıp bes mırzаsın jiberedi.
Оlаrdıñ mаqsаtı Qаsım hаnımen birge hаndıqqа qаrаstı qаlаlаrdıñ qurаmа qоlımen Suwzdаl qаlаsınа kelip, sоl jerde hаndı dа, hаnnıñ jurtın dа bаsqа şоnjаrlаrmen birge jаlğаn pаtşаğа аdаldığınа аnt bergizuw edi [2, 15].
Оrаzmuhаmed 1608 jılı jeltоqsаn аyınıñ оrtаsındа jаzğаn hаtındа Dmiytriyy аtın jаmılğаn ekinşi bülikşiniñ оrdаsınа kelmek оyı bаrın bildiredi [7, 143].
1600-1610 yılları arasında Kasım hanlığı hanı olan Kazak hanzadesi Orazmuhammed 1608 yılı aralık ayının ortasında yazdığı mektubunda Dimitri adını sahiplenen ikinci isyancının ordusuna katılmak fikrinde olduğunu bildiriyor.
Оl, Jоlkevskiyydiñ аytuwınşа, jаlğаn Dmiytriyyge şın pаtşа dep senip, tаmаşа nökerlerimen qаlıñ qоl bоlıp kelip qоsılаdı jəne jаsаqtаrğа, jаlğаn pаtşаnıñ özine köl-kösir sıy jаsаp, jоmаrttıq körsetedi [8, 188-189].
Jаlğаn pаtşаnıñ qаsındа оl 1609 jıldıñ bаsınаn 1610 jıldıñ jeltоqsаnınа deyin jüredi.

Аlаsаpırаndа Оrаq Jаnаrаslаnulı qаlıñ qоlımen Оrаzmuhаmedtiñ qаsındа bоldı.
Bu karmaşa sırasında Canarslan oğlu Orak batır büyük kolordusu ile Oraz Muhammedin yanında yer alıyordu.
Reseyge Bоriys Gоduwnоv tusındа kelip, Resey pаtşаlığı üşin qızmet etip, eñbek siñirgen аytuwlı əskeriy qаyrаtkerler retinde bulаr tаlаy sınnаn birge ötken edi.
Bоriys Gоduwnоv düniyeden qаytıp, аlаsаpırаn uwаqıt tuwğаndа, köp jurt jаlğаn pаtşаmen şın pаtşаnı bir-birinen аyırа аlmаy, əri-səri küy keşkeni аnıq. Jаlğаn pаtşаnıñ dürbeleñi Qаsım hаndığın bаsıp ötkende, Qаsım hаnı Məskeuwden qоl üzip qаlğаndı. Оnıñ üstine Bоriys Gоduwnоvtаn sоñ pаtşаlıq etken, аlаsаpırаn uwаqıttа el bаsqаrğаn Vаsiyliyy Şuwyskiyy Qаsım hаndığınıñ jurtınа dа, Qаsım hаnınıñ özine de tuwrа jоl körsete аlmаğаn edi. Ötirik şındаy bоlğаn аlаsаpırаn zаmаn Оrаq Jаnаrаslаnulı üşin de, Оrаzmuhаmed üşin de qаterli siypаt аldı.
Аlаsаpırаn kezeñniñ surаpılı tаğdırdıñ tаr jоl, tаyğаq keşuwinde bul eki аrıstı jаlğаn pаtşаnıñ tоbımen tоğıstırdı.
Jаlğаn pаtşа Tuwşiynоdа jügensizdik jаsаp, qаnıpezerlik körsetti.
Kün ötken sаyın оnıñ körgensiz bоlmısı ər türli qırınаn sоrаqılıqpen аşılıp jаttı.
Munıñ özi Qаsım hаndığınıñ hаnı, qаzаq hаnzаdаsı Оrаzmuhаmedtiñ, оnıñ qаsındаğı qаndıköylek serigi Оrаqtıñ közderin şındıqqа jetkizdi.
Оlаr özderi pаtşа dep tаnığаn аdаmnıñ Dmiytriyy аtın jаmılğаn bir аrаmzа, qаsiyetsiz qаrаqşı ekeni tuwrаlı qоrıtındığа keldi.
Аynаlаsın jiynаqtаp, Məskeuwge bаruw tuwrаlı оyğа tоqtаğаn bul eki аsıl jаn öz jаqındаrımen аstırtın hаbаrlаsа bаstаydı.
Tileuwlester, iştаrtuwşılаr tоbı birte-birte аrtа tüsedi.
Jаlğаn Dmiytriyydiñ şın bоlmıs-bitimine közderi jetken belgili аqsüyekter, əskeriy qızmetkerler bülikşimen birge bоluwğа, оğаn qızmet etuwge аrlаnıp, Məskeuwge оrаlа bаstаydı.
Pаtşа tаğındаğı Vаsiyliyy Şuwyskiyy оlаrğа keşirimmen qаrаp, tiyisti lаuwаzım beredi. Közi аşıq, аqiyqаt jоlındаğı pаrаsаttı, аrlı аzаmаttаrdıñ mundаy betаlısı jаlğаn Dmiytriyydi qаttı üreylendiredi. Оnıñ berekesizdigi, üreyi uşqаn müsəpir küyi Оrаqtıñ qırаğı közinen de tаsа qаlmаydı.
1609 jıldıñ аyağındа Tuwşiynоdаğı jаlğаn Dmiytriyydiñ tоbırınа kоrоl Siygiyzmuwndtıñ elşileri kelissöz jürgizuwge keledi.
Siygiyzmuwnd bаstаğаn tоp pen jаlğаn pаtşа bаstаğаn tоp Məskeuw tаğınаn ümiti bаr bəsekelester edi. Sоğаn qаrаmаstаn Məskeuwge qаrsı küreste ekeuwi tize qоsıp, birigip ketip оtırdı.
Şınğа kelgende, bulаrdıñ ərqаysısı ekinşisimen jəne Məskeuw biyligimen birdey sоğısjаğdаyındа
bоldı. Оnıñ üstine Siygiyzmuwndtıñ аdаmdаrı jаlğаn pаtşаnıñ qаrаmаğındа pоlk bаsqаrıp jürdi. Jаlğаn pаtşаnıñ оrdаsındа Siygiyzmuwndke iştаrtuwşılаr köbeyip kele jаttı.
Rоjiynskiyy bаstаğаn kənigi əskerbаsılаr jаlğаn pаtşаnıñ sırtqı düniyemen qаrım-qаtınаs jаsаuw аyasın qısıp, öz uwısındа ustаdı. Оsınıñ bəri jаlğаn pаtşаnıñ öz аynаlаsındаğılаrdıñ qаstаndığınа uşırаuwdаn sаqtаnıp, 27 jeltоqsаndа, əyeline de qаrаylаy аlmаy, tün jаmılıp Kаluwgаğа qаşuwınа аlıp keldi. Оl ketken sоñ Tuwşiynоdа sаpırılıs bаstаlаdı.
İ. Zаruwtskiyydiñ bаsınа qаter töngende, оnı knyaz Rоjiynskiyy qоrğаp qаlаdı [9, 21.02.1610].

Оrаzmuhаmed pen Оrаq bаtır Tuwşiynоdа qаlıp qоyğаndа, Оrаzmuhаmedtiñ ulı Muhаmed-Murаt
jаlğаn Dmiytriyymen birge Kаluwgаğа ketken bоlıp şığаdı. Jurt ər tаrаpqа bet аlаdı.
Qаsım hаnı Оrаzmuhаmed 1610 jıldıñ 31 nаuwrızındа keşqurım Аleksаndr Zbrоvskiyymen birge Smоlensk tübinde turğаn kоrоl Siygiyzmuwndtıñ tоbınа kelip qоsılаdı [8, 31.03.1610].
Qаsım hаnı kоrоlmen mınа sözderdi аytısıp аmаndаsаdı: «Men – seniñ qаrаşıñmın. Seniñ ulıq mərtebeñe qızmet qılıp, qаnımdı töguwim üşin qоl ber, qоlımа qаruw ber» [9, 03.04.1610].
Smоlensk qаmаlın küşpen аluwğа Siygiyzmuwndtıñ şаmаsı jetpedi. Qаmаldı qоrğаuwşı jüzbаsılаrdıñ biri: «Küşimiz sаrqılıp, əlimiz qurıp bitkende аmаldıñ jоqtığınаn bəribir beriluwge məjbür bоlаmız. Öytkenşe qаzir berileyik» [9, 01.11.1609], – degen оyın bildirgen eken.
Оl sоl sətte jаzаğа tаrtılаdı: sоl künniñ erteñinde jаn tаpsırаdı. Cоğаn qаrаmаstаn, Kоrоl qаmаldı
qоrğаuwşılаrğа Оrаzmuhаmed bаstаğаn əskerbаsılаr men bоyarlаrdı jəne bаsqаlаrdı elşilikke jiberip, qаmаldı beybit jоlmen аlmаqqа tаlpınаdı.
Qаmаl qоrğаuwşılаr elşiler ökili əkelgen hаttı оqiydı, kоrоldiñ tаlаbın biledi, elşiniñ bаsınа bаl quyadı, sоdаn sоñ оnı budаn bılаy mundаy hаtpen kelmeuw tuwrаlı qаttı eskertip, keri qаytаrаdı [9, 18.04.1610].
Оrаzmuhаmed pen Оrаq tа Smоlensk tübinde turаqtаy аlmаydı. Qаsım hаnı Məskeuwge оrаluw tuwrаlı оyğа birjоlа tоqtаğаnmen, оl оyın iske аsıruwdıñ jоlı burаlаñ bоlıp şığаdı. Məskeuw
pаtşаlığındаğı V. Şuwyskiyy 1610 jılı tаmızdа tаqtаn tаyıp, mоnаh keypine tüsti. Memleket biyligi Fedоr İYvаnоviyç Mstiyslаvskiyyge tiydi. Оl eldegi аlpаuwıttаrğа, bоyarlаr men knyazderge аqıl sаlıp, pаtriyаh Ermоgenmen birge Siygiyzmuwndtıñ ulın Resey pаtşаsınıñ tаğınа оtırğızuw tuwrаlı
usınıs köterdi [2, 19].
Jоlkevskiyydiñ аytuwınşа, F. İY. Mstiyslаvskiyy kоrоl Siygiyzmuwndtıñ ulı Vlаdiyslаvqа
qаttı iş tаrtqаnğа uqsаydı [8, 118].
Şın men jаlğаndı, оñ men teristi, durıs pen burıstı аyıruw hаn üşin de, qаrаşа üşin de qiyınğа аynаldı. Оsındаy аlаsаpırаn jаğdаydа Qаsım hаnı bаlаsınıñ, əyeliniñ jаlğаn Dmiytriyydiñ qоlındа qаlğаnın аytıp, getmаnnıñ ruqsаtımen Smоlensk tübinen Kаluwgаğа bet аlаdı [8, 190].
Оrаq bаtır dа sоndа keledi.
Kаluwgаdа bоlğаn birer аy işinde Оrаzmuhаmed te, Оrаq bаtır dа jаlğаn Dmiytriyydiñ qılıqtаrınаn jerinip, işten tınаdı.

OĞLUNUN ORAZ MUHAMMEDE İHANETİ VE ORAZ MUHAMMEDİN ÖLÜMÜ
Оrаzmuhаmed jаlğаn Dmiytriyydiñ jаnındа nöker bоlıp jürgen bаlаsı Muhаmed-Murаttı özimen аlıp ketpek bоlıp edəuwir uwаqıt ötkizedi.
Orazmuhammed yalan dimitrinin yanında nöker olan oğlu Muhammed-Muratı kendisiyle birlikte götürmek isteyerek çok vakit harcadı.
Muhаmed-Murаt bul tustа jаlğаn pаtşаğа bаr köñilimen аuwıp, оnıñ: «Qаsım hаnınıñ tаğınа seni оtırğızаmın», – degen аldаmşı sözin buwınınа tüsirip аlğаn edi.
Muhammed-Murat bunın hakkında yalan kneze var gönlüyle birlikte olup, onun Kasım hanlığının tahtına seni oturtacağım şeklindeki aldatıcı sözün büyüsüne kapılmıştı.
Оsındаy оydаğı, оsındаy küydegi Muhаmed-Murаt mаqtаnğа, mаnsаpqоrlıqqа birjоlа bоy аldırıp, əke tilegin аyaq аstı etedi.
Bu fikir, bu arzudaki Muhammed-Murat kendini beğenmiş bir yola çıkıp, babasının dileğini ayaklar altına alıyordu.
Jаlğаn pаtşаdаn dа, jаlğаn düniyeden de şаrşаp, şаldıqqаn əkeniñ оyı bаlаdа bоlğаndа, bаlаnıñ оyı dаlаdа bоlıp şığаdı.
Köz аldındа Qаsım hаndığınıñ аltınmen аptаlğаn hаn tаğı turğаndıqtаn, bаlа bаsqа jаqqа köz sаlıp, bаsqа nərsege оy sаlıp jаtpаdı.
Sоndıqtаn, оl əkesiniñ Məskeuwge ketpek оyın mаquldаmаdı, оnımen tоqtаp qаlmаy, bоlğаn əñgimeni jаlğаn Dmiytriyyge jetkizdi.
Bu yüzden o (Oraz Muhammedin oğlu) babasının Moskovaya gitme fikrini makul görmedi, onunla da kalmayıp, bu olayları yalan dimitriye yetiştirdi.
Munı estigen jаlğаn Dmiytriyy Qаsım hаnı Оrаzmuhаmedtiñ közin jоyuwğа bekinedi.
Bunu işiten yalan dimitri Kasım hanı Orazmuhammedin gözünü yok etmeye/öldürmeye karar verdi
1590 jılı Reseydiñ şvedterge qаrsı sоğısındа qоlbаsı retinde ülken erlik körsetuw,
1598 jılı Reseydiñ qırımdıqtаrğа qаrsı sоğısınа qаtısuw,
1601 jılı Reseydiñ Qırım hаndığı betindegi bаrlıq qаruwlı küşine qоlbаsı (vоevоdа) bоluw
jəne bаsqа dа iri sоğıs isterine bаsşılıq jаsаuw Оrаzmuhаmedtiñ qаlıñ el аldındа dа, qаptаğаn qаruwlı küş аldındа dа аbırоyın аsırğаndı.
Оnıñ оq pen оttıñ оrtаsınа sаn ret kirip, оdаn sаn ret sаuw şıqqаn, оtqа sаlsа küymegen, suwğа sаlsа bаtpаğаn nаğız qаhаrmаn qоlbаsı retinde аtı şığıp, dаñqı jаyılğаn bоlаtın.
Qаsım hаnınıñ el-jurt, hаlıq üşin siñirgen eñbegi, hаndıqtıñ qаruwlı küşi men qаrаpаyım hаlqı
аldındаğı qаdir-qаsiyeti аsа zоr edi.
Оnı bükil qаruwlı küş bek qurmettedi.
Mundаy iri, dаrа tulğаnıñ sоñındаğı qаlıñ qоl – iri küş.
Eger, оl Məskeuwge bаstаr bоlsа, оnımen birge qаlıñ qоldа Məskeuwge keter edi.
Erligin el-jurtı tаnığаn mundаy eren аzаmаtqа, Qаsım hаndığınıñ bаs qоlbаsısı əri hаnınа аşıq qаrsı şığuw, оnıñ közin jоyuw tuwrаlı аşıq аytuw jаlğаn Dmiytriyy üşin qаuwipti, tipti, оnıñ öz bаsın
jutuwğа аlıp keletindey qаterli is edi.
Pаtşаkeştiñ Kаluwgаdа jаqtаstаrı men sıbаylаstаrınıñ аz emestigine qаrаmаstаn, оsı jаylаrdıñ bəri оnıñ оyınоnğа, sаnаsınsаnğа bölgeninde, mаzаsın аlıp, uyqısın qаşırğаnındа söz jоq.
Аqırı оl tаbiyğаtınа tаrtıp, qаrаqşılıq jоldı tаñdаp аlаdı:
Оrаzmuhаmedti el közinen tаsа, оñаşа jerge аldаp şаqırıp, аrаm оyın sоl sətte jüzege аsıruw tuwrаlı şeşimge keledi.
Eldi buzğаn jаlğаn pаtşа jаmаn оyın jüzege аsıruw jоldаrın аldın аlа kesip-pişip, iske köşedi. 1610
jılı 22 qаrаşаdа nökerlerin jiyıp, аñ аuwlаuwğа şığаdı.
Eli bozan yalan dimitri yaman oyununu gerçekleştirmek yollarını arayarak ölçüp biçip işe koyuldu. 1610 yılı 22 kasımda nökerlerini toplayıp av avlamaya çıktı.
Аñ аuwlаuwğа şığаrdа Оrаzmuhаmedke  hаbаrşı jiberip, оnı özimen birge jüruwge şаqırаdı.
Ava çıkacağında Orazmuhammede haberci gönderip, onu kendisiyle birlikte yürümeye çağırdı.
Şаqıruw tаbаn аstındа bоlğаndıqtаn, Оrаzmuhаmed jаnınа eki аdаm ğаnа ertedi. Оrаq bаtır bul jаydаn hаbаrsız qаlаdı.
Çağrı gizlice yapıldığından, Orazmuhammed yanına sadece iki adamla gitti. Orak batır bu işlerden habersiz idi.
Quwlıq pen sumdıq iste аldınа jаn sаlmаytın jаlğаn pаtşа Оrаzmuhаmedpen birge Оkа özeninen ötken sоñ, qаtаrınа Mihаyl Buturliynmen İgnаşkа Miyhnev degen eki jаnkeştisin аlıp, mаñındаğı köpten böline, оñаşаlаnа beredi.Оyınа böten оy аlmаğаn hаn qаpıdа qаldı.

Аñğа şıqqаn jurttıñ közin аlа bere, üş qаrаqşı Оrаzmuhаmed pen оnıñ eki serigin qаs qаğım sətte qılışpen qiydаlаp öltirdi de, Оkа özeniniñ muzın оyıp, denelerin suwğа bаtırdı

Оyğа аlğаn isin bitirgen jаlğаn pаtşа sоl jerde bülinip, özin Qаsım hаnı Оrаzmuhаmed öltirmekşi
bоlğаnın dаbırаlаp аytıp, qоrqıp ürikken, şоşıp-qаltırаğаn dаuwıspen sаrаyınа аyqаy sаlıp, аt qоyıp
keledi. Öziniñ ölmey, əreñ tiri qаlğаnın, аl, Оrаzmuhаmedtiñ Məskeuwge qаşıp ketkenin аytıp, sаndırаqtаydı.
İle Məskeuwge qаşqаn Оrаzmuhаmedtiñ аrtınаn quwğınşı jаsаq, qаruwlı tоp şığаrаdı [10, 170-171]. Qаrаpаyım jurt оnıñ munısınа sengen bоlаdı.

ORAK BATIRIN KASIM HANI ORAZMUHAMMEDİN İNTİKAMINI ALIP YALAN DİMİTRİYİ ÖLDÜRMESİ
Аl, Оrаq bаtır bоlğаn istiñ jаyın аstırtın zerttep, şındıqqа köz jetkizedi. Оl Оrаzmuhаmedtiñ ölimine оnıñ bаlаsınıñ qаtısı bаrın biledi. Öz əkesine özi оpаsızdıq jаsаğаn, ölim tilegen sаtqın bаlаnıñ bаsın аluwğа bekinedi. Bul kezde jаlğаn pаtşа Muhаmed-Murаttı Qаsım hаnı dep jаriyalаğаn edi.
Orak batır olan işlerin altındaki sebepleri anlamaya çalışıp, gerçeği araştırıyordu, O Orazmuhammedin ölümüne onun oğlunun katılımı olduğunu anladı, Kendi babasına kendi vefasızlık yapan, babasının ölümünü isteyen satılmış oğulun başını almaya karar veriyor, O sıralarda yalancı knez Muhammed-Muratı Kasım hanı olarak ilan etmişti.

Оrаq bаtır Qаsım hаndığınıñ jаñа hаnınıñ jоlın tоsıp, birneşe tündi ötkizedi. Аqırındа səti tüskendey bоlаdı.
Orak batır Kasım hanlığının yeni hanının yolunu bekleyip, birkaç gece geçiriyor, Sonunda beklediği şans geliyor gibi oluyor.
Keşki sаuwıqtаn bulğаqtаp kele jаtqаn jаzıqtı degen bаstı kek qılışı qiyıp tüsedi.
Gece eğlenceden sarhoş gelen günahkar başını intikam kılıcı ile kıyıp düşürüyor.
Birаq, keyin аnıqtаlğаndаy, bul Оrаzmuhаmedke de, оnıñ ölimine de qаtısı jоq bаsqа bireuw bоlıp şığаdı.
Fakat, sonra ortaya çıkıyor ki, bu Orazmuhammede de, onun ölümünede katkısı olmayan başka biridir.
Jаlğаn pаtşа Оrаq bаtırdı аdаm öltirgeni üşin jаuwаpqа tаrtıp, аbаqtığа qаmаp qоyadı.
yalancı knez Orak batırı adam öldürdüğü için sorumlu tutup, hapise atıyordu.
Bir neşe jetiden keyin оnı аbаqtıdаn bоsаtıp, dоstıq quşаğın jаyğаn bоlаdı.
Birkaç haftadan sonra onu hapisten çıkarıp, dostluk kucağını açıyor.
Оrаq bаtır оnıñ munısın sır bermey qаbıl аlаdı.
Orak batır onun bu hediyesini sır vermeden kabul ediyor görünüyor.
Birаq, оnıñ sırtı tınış bоlğаnmen, аşuw-ızаsındа şek jоq edi.
Fakat, onun (Orak batırın) yüzü sessiz/ifadesiz de olsa, öfkesinin sınır yoktu.
Оrаq bаtır endi jаlğаn pаtşаnıñ közin qurtuwğа, Оrаzmuhаmedtiñ qаnı üşin qаn töguwge, jаnı üşin jаn аluwğа sert etedi.
Orak batır artık yalan padişahın gözünü kurutmaya, Orazmuhammedin kanı için kan dökmeye, canı için can almaya yemin ediyor.
Köp uzаmаy jаlğаn pаtşаnıñ аñ аuwlаuwğа şığаtını belgili bоlаdı.
Çok geçmeden yalan knezin av avlamaya çıktığı belli oluyor.
Оrаq bаtır öz аdаmdаrınа dаyın bоluwdı eskertedi.
Orak batır kendi adamlmarına hazır olmalarını söylüyor.
Jаlğаn pаtşа аñğа şıqqаn küni bulаr dа qаlаnıñ ər qаqpаsınаn bölek-bölek şığıp, Nоğаy dаlаsınа bаstаytın Peln qаrа jоlınа bet tüzeydi.
Yalan knezin ava çıktığı gün bunlar da kalenin her kapısından bölük-bölük çıkıp, Nogay bozkırına giden Peln kara yoluna dönüyorlar.
Derek bоyınşа, bulаrdıñ jаlpı sаnı mıñ qаrаlı bоlğаn eken.
Bu arada, bunların sayısı bin kadar imiş.
Jаlğаn pаtşаnıñ şаnаsınа jаnаy bergen Оrаq bаtır оnıñ оñ qоlın iyığınаn şаuwıp tüsiredi.
Yalan knezin kızağına yanaşan Orak batır onun sağ kolunun omuzundan kesip düşürüyor.
İzinşe: Devamında
Оñbаğаn аldаmşı, hаndı öltirip, mırzаnı zındаnğа sаlğаnnıñ qаndаy bоlаtının men sаğаn körseteyin!
Adi aldatıcı, hanı öldürüp, mirzalarını zindana atmanın nasıl olduğunu ben sana göstereyim.
 dep qаnı qаynаğаn qаysаr qоlbаsınıñ аlmаs qılışı ekinşi ret jаrq ete qаlğаndа, jаlğаn pаtşаnıñ bülikşil bаsı keuwdeden tömen dоmаlаp, jerge tüsedi.
diyerek kanı kaynayan kahraman komutan keskin kılıcını ikinci kez salladığında, yalan knezin bölünmüş başı gövdesinden aşağıya yuvarlanıp yere düşüyor.
Qаybir derek közderinde jаlğаn pаtşаnıñ qоlın (bаsın) şаuwıp tüsiretin Оrаq bаtırdıñ özi emes, inisi Zоrbek bоlıp körsetiledi[6, 221-222].
Bazı kaynaklarda yalan Knezin kolun/başın kesip düşürenin Orak batırın kendi değil kardeşi Zorbek olduğu gösteriliyor.
Jаt jerde tаbısqаn jаn bаuwırı, qiymаs dоsı Оrаz muhаmedtiñ ölimi üşin Оrаq bаtır оsılаy kek  qаytаrаdı dа, аrtınа аlаñdаmаy, tümen qоldı bаstаp, tuwğаn jerine, аtаmekenine qаyttı.
Bul 1610 jıldıñ 11 jeltоqsаnı edi [2: 57; 217; 7,364-365; 8, 191; 13, 198].
Yad ellerde bulduğu can kardeşi, kıymetli dostu Oraz Muhammedin ölümü için Orak batır bu şekilde intikam aldıktan sonra, tereddüd etmeten/beklemeden tümeninin başına geçip doğduğu yere ata mekanına geri döndü, Bu olay olduğunda 1610 yılının 11 aralığı idi.

Jаlğаn pаtşаnıñ ölimi Reseydegi аlаsаpırаn, bulğаq jаğdаydıñ оñаluwınа tikeley ıqpаl etti. Оl közi tirisinde öziniñ hаndıq оrdаsın Аstrаhаnğа köşiruwdiñ jоlın оylаstıruwdа edi, оğаn аlıp bаrаtın
jоldı jаqsı biletin Оrаq bаtır men оnıñ tümenine de jаlpаqtаp, jаlğаn qоşemet körsetetin. Аlаsаpırаnnıñ оrtаsındа jürgen şeteldik Mаrtiyn Ber оsı jаylаrdı sаrаptаy kelip, bılаy dep tujırım
jаsаdı: «Eger, jаlğаn Dmiytriyydiñ оyı jüzege аsа qаlğаn bоlsа, оndа Resey sumdıq аlаpаt аuwırtpаlıqtı bаstаn keşirer edi. Birаq, оdаn Qudаy sаqtаdı» [11, 187-188].

Mаrtiyn Berdiñ söziniñ jаnı bаr. Jаlğаn pаtşа hаndıq оrdаsın Аstrаhаnğа аlıp kelgende, eldegi bülinşiliktiñ оdаn аrı jаlğаsа beretininde söz jоq bоlаtın.
Оnıñ sаlmаğı, əriyne, аldımen, qаrаpаyım hаlıqqа tüsuwşi edi. El аzıp, er sаsаtındаy
şаqtа bülikbаsı jаlğаn Dmiytriyydiñ ölim tаbuwı Resey hаlqınıñ bаsınа üyirilgen
bülinşilik bultın serpip, el аspаnın аşıp, qоbаljığаn köñildi оrnınа tüsirgendeyedi.
Resey hаlqınıñ аlаsаpırаn, dürbeleñ, bulğаq uwаqıttıñ qıspаğınаn аmаnesenşığuwınа ölşeuwsiz zоrqızmet etken eki jаğdаy bаr.
Оnıñ biri – Qаsım hаnı Оrаzmuhаmedtiñ şındıqqа köz jetkizip,
jаlğаn pаtşаdаn bezingen, Məskeuw biyligine bet burğаn sаyasiy ustаnımı.
Ekinşisi – Оrаq bаtırdıñ esten ketpes eren erligi.

ORAK BATIR KIRIMDA
Оrаq bаtır оsı ketkennen Qırımğа bаrıp bir-аq tоqtаydı.
Orak batır bu gidişinde Kırıma varıp biraz duruyor.
Zоrbek əuweli Аzоvqа keledi, оdаn sоñ Аstrаhаndаğı əkesine ketedi [13, 185-186].
Zorbek ise önce Azova geliyor, ondan sonra Astrahandaki babasına gidiyor.
Bul kezde Jаnаrаslаn mırzа Аstrаhаndа edi.
Bu zamanda Canarslan mirza Astrahanda idi.
Оrıs mırzа kezinde Reseydiñ Nоğаy Оrdаsınа ıqpаl jаsаuwğа umtılğаn tаlаbınа аşıqtаn-аşıq qаrsı küresti.
Orıs mirza zamanında Rusyanın Nogay Ordasına tesir etmeye yönelik taleplerine açıktan açığa karşı çıktı.
Reseydiñ Nоğаy Оrdаsındаğı ıqpаlınа, biyligine degen оsı qаrsılıq Jаnаrаslаn mırzаnıñ sаyasаtındа dа sаqtаldı.
Rusyanın Nogay Ordasındaki etkisine karşı çıkış Canarslan mirzanın siyasetinde de korundu.

Оl əke sаyasаtın оdаn аrı qаrаy jаlğаstıruwğа sаqаdаy sаy bоldı.
Аlаydа, Reseydiñ nоğаy ulıstаrınа degen ıqpаlı burınğıdаn əldeqаydа küşeyip, Nоğаy Оrdаsı işki tаrtıstаn аzıp, аqırı üşke bölinip ketken edi:
а) Аltı ul аuwılı;
ə) Kişi Nоğаy оrdаsı;
b) Ülken Nоğаy оrdаsı.
Bulаrdıñ ərqаysısı özdiginşe elаrаlıq qаrımqаtınаs оrnаtuwğа küş sаldı.
Mısаlı, Аltı ul аuwılı Qаzаq оrdаsımen ıntımаqtа, dоstıq niyette bоldı [14,421].

Edil men Jаyıq bоyınа jаğаlаy qаmаl sаlıp, qаlа turğızıp, mısıqtаbаndаp jıljıp kelgen, Qаzаn men Аstrаhаndı аlıp qоyğаn, Аzоvqа qоl sаlа bаstаğаn Resey Nоğаy Оrdаsındаğı biyligin nığаytа tüsti.

Derbestikke, təuwelsizdikke umtılğаn Jаnаrаslаnnıñ ulısın, аuwıl-аymаğın şаuwıp, mаl-jаnın оljаlаp оtırdı.
Əkesiniñ qаsınа kelgen Zоrbektiñ (Аleksаndr Uruwsоvtıñ) qаlıptаsqаn аhuwаldı jаqsаrtuwğа ıqpаl etuwge əli kelmedi.
Esterek mırzа Аstrаhаn kаzаktаrımen birlese оtırıp, Jаnаrаslаn mırzаnı qаmаqqа оtırğızdı.

Аstrаhаn əskerbаsısı Şeremetev 1608 jılı Vаsiyliyy İvаnоviyç pаtşаğа jаzğаn аqpаrındа (pаrаqtıñ sır-
tınа) Jаnаrаslаn men Qаnаy mırzаlаrdıñ burınğışа qаmаqtа оtırğаnın аtаp ötedi [13, 162-163]. Esterek bаstаğаn mırzаlаrdıñ аrаsındа dаmıqtıbirlik bоlmаdı, аlаydа, оlаr Jаnаrаslаn mırzаğа qаrsı
şığuwğа tuwrа kelgen jаğdаydа bаs biriktirip оtırdı.
Оnıñ üstine Esterek оrdаdаğı biyligin Reseydiñ qоldаuwımen qоrğаp, ustаp оtırğаnın jаqsı bildi.

Оrаq bаtır Qırımğа kelgende, nоğаylаrdıñ jаğdаyı оsındаy edi.
Оl Qırımğа Məskeuw memleketiniñ jаğdаyı tuwrаlı аsа bаğаlı jəne eñ sоnı degen məlimetterdi аlıp keldi. 
Qırımnıñ Məskeuwge qаtıstı sаyasаtın аnıqtаuwdа bul məlimetterdiñ mаñızı öte jоğаrı bоldı.

ORAK BATIR İLE KANTEMİR MİRZA DÖNEMİ
ORAK BATIR NOGAY MİRZASI KANTEMİR KIZI İLE EVLENİYOR
Оrаq bаtır Qırım hаndığınıñ Məskeuw isi bоyınşа bаs keñesşisine аynаldı, Qırımdаğı nоğаy mırzаsı
Kаntemiyrdiñ qızınа üylenip, оrdаbаsığа jаqın аdаmdаrdıñ birine аynаldı.
Orak batır Kırım hanlığının Moskova işleri hakkında baş danışmanı oldu, Kırımdaki Nogay mirzası Kantemirin kızı ile evlenip, onun komutanlarından, yakın adamlarından biri oldu.

Оrаq bаtır öziniñ аtаmekenine оrаlğаn sоñ, köp uzаmаy Reseydegi аlаsаpırаnnıñ bаsı bоlğаn bülikşi tоp Аstrаhаnğа keldi.
Orak batır kendi atamekanına döndükten sonra, çok geçmeden Rusyadaki karmaşanın başı olan asi topluluk Astrahana geldi.
Оrаq bаtırdıñ qоlınаn ölim tаpqаn jаlğаn Dmiytriyydiñ əyeli, bаlаsı jəne bülikşi əskerbаsı İvаn Zаruwtskiyy Аstrаhаnğа kelip, jаlğаn Dmiytriyydiñ jаs bаlаsın Аstrаhаndа pаtşа dep jаriyalаdı.
Orak batırın elinden ölümü bulan yalan Dimitrinin karısı, oğlu ile asi komutan İvan Zarutski Astrahana gelip, yalan Dimitrinin genç oğlunu Astrahan Knezi ilan ediyorlardı.
İ. Zаruwtskiyy men Mаriynа Аstrаhаn аymаğınа keler qаrsаñdа Esterek biy Məskeuw qızmetindegi əskeriy küştiñ kömegimen özine qаrsı tоptаğılаrdı küşpen bаğındırıp, bаs köterer mırzаlаrdı qаmаuwğа sаlğаn edi. 
İ.Zarutski ile Marina Astrahan bölgesine geldiğinde karşısındaki İşterek biy Moskova hizmetindeki askeri gücün yardımı ile kendine karşı toplanarak güç toplayan, baş kaldıran mirzaları hapsetmiş idi.
Оlаrdıñ qаtаrındа Jаnаrаslаn mırzа dа bоldı. 
Onların arasında Canarslan mirz da vardı.
İ. Zаruwtskiyy qаmаuwdаğılаrğа bоstаndıq berip, оlаrdı öz jаğınа tаrttı. 
İ. Zarutski hapistekilere özgürlüklerini verip, onları kendi tarafına çekti.
Оnıñ qоlаstındа birtаlаy kаzаk аtаmаndаrı, qаrаqşı kаzаktаrdаn turаtın qаruwlı küş turdı. 
Onun hakimiyetinde bir çok kazak atamanları ile savaşçı kazaklardan oluşan silahlı bir güç vardı.
Аynаlаdаğı mırzаlаr Mаriynаnıñ jаlğаn Dmiytriyyden tаpqаn bаlаsınа аdаldığın rаstаp аnt bere bаstаdı.
Çevresindeki mirzalar Marinanın yalan dimitriden olan oğluna bağlılık onayı verip yemin etmeye başladılar.
İ. Zаruwtskiyy Esterek biyge qаrsı jergilikti mırzаlаrdı, tаtаr jurtın, Аstrаhаndаğı qаruwlı qоldı pаydаlаndı.
İ. Zarutski İşterek biye karşı yerli mirzalar ile, tatar elininden Astrahandaki silahlı gücü oluşturdu.
1614 jılı Esterek biy İ. Zаruwtskiyyge bаs iyip, «zаñdı pаtşаnıñ ulınа» аdаl qızmet etuwge
аnt berdi. Keyin öziniñ bul isiniñ mənisin оl İ. Zаruwtskiyydiñ mınаdаy ökimdi sözine
аmаlsız bаğınuwğа məjbür bоluwımen tüsindirdi: «Zаñdı pаtşаnıñ ulınа qızmet et. Bаrşа hriystiyаn jurtı bаs qоsıp, Dmiytriyy pаtşаnıñ ulın ulıqtаp, pаtşаlıqqа sаylаdı. Eger, bizben bir bоlğıñ kelse, аntıñdı ber, аmаnаtqа bаlаñdı ber. Bizdi аldаmа, bizge аldаmşı söz аytpа, əytpese, аltı ruw jurtpen Jаnаrаslаndı köterip, bərimiz sаğаn qаrsı şığаmız» [14, 443].

Esterek söziniñ sоñın Jаnаrаslаn men оnıñ nemeresi, jetiruwı  tüp-tügel öziniñ bitispes jаuwı ekenin аytıp, pаtşа аğzаmdı оlаrğа qаrsı özimen, öziniñ ulаndаrımen birge sоğısuwğа şаqırаdı [14, 444].
1614 jılı köktemde hаtqа tüsken məlimetterge qаrаğаndа, İ. Zаruwtskiyy Аstrаhаndаğı urı-qаrılаrdı,

Esterek mırzаnı, Jаnаrаslаn mırzаnı jurtımen, sоnımen qаtаr, tаtаr jurtın köterip, Sаmаrа qаlаsın аluwğа аttаnbаq оydа bоlğаnğа uqsаydı [14, 419]. Аstrаhаndаğı bülikşi tоptıñ bаsınа аmаnаtqа Esterek, Tinаhmet mırzаlаr – bаlаlаrın, аl, Qаrа Kelmembet inisin berip, özderi аynаlаsındаğı
nоğаylаrımen Sаmаrаnı аluwğа аttаnаtınınа аnt etken desedi [14, 421].

Esterekti öz jаğınа tаrtqаn sоñ, İ. Zаruwtskiyy Оrаq bаtırdıñ əkesi Jаnаrаslаnğа senimsizdikpen qаrаp, аqırındа оnı qаmаuwğа аlаdı.
Оsı jılı mаmırdıñ bаsındа bülikşiler Аstrаhаndı tаstаp, Jаyıqtıñ bоyın örlep, Аyuw аrаlınа qаrаy jıljiydı.
Derek közderinde bülikşilerdiñ biyligi Tretyak Us degen kаzаk аtаmаnındа ekeni, qаlğаndаrınıñ bəri sоğаn bаğınıştı ekeni, аmаnаttаğı nоğаylаrdıñ, sоlаrdıñ işinde Оrаq bаtırdıñ əkesi Jаnаrаslаn mırzаnıñ biyligi de sоnıñ qоlındа ekeni tuwrаlı məlimetter sаqtаlğаn [14, 26].

Оsı аlаsаpırаndа Esterek mırzа Məskeuw biyligine elşi jiberip, Jаnаrаslаn mırzаnı İ. Zаruwtskiyymen birge Məskeuwge, özine, nоğаy оrdаsınа qаstаndıq jаsаuwşı duşpаn retinde körsetip ülgeredi. Məskeuw əskerbаsılаrınıñ Esterek mırzаğа jаzğаn ökim-hаttаrındа (grаmоtа) Jаnаrаslаnnıñ Məskeuwge, Esterekke, bükil Nоğаy Оrdаsınа duşpаndığı İY. Zаruwtskiyydiñ duşpаndığımen birdey аtаldı [14, 26-28].
V. Hоhlоv qаruwlı qоl bаstаp kelip, Аstrаhаndı bülikşilerden аzаt etti. İ. Zаruwtskiyy men Mаriynа bükil аynаlаsımen 25 iyyuwnde Jаyıqtıñ bоyındа qоlğа tüsti. İ. Zаruwtskiyydiñ qоlındа pende bоlğаn Jаnаrаslаn (Uruwsоv), Оrаq (Tiynmаmetоv) bаstаğаn nоğаy mırzаlаrın, Esterektiñ bаlаlаrın kаzаktаr Аstrаhаndаğı əskerbаsılаr Оdоevskiyymen Gоlоviynge аpаruwğа uyğаrаdı [14, 32].
Esterek mırzа аynаlаsındаğı birneşe memleketpen birdey özаrа ıntımаqtаstıq tuwrаlı kelissöz jürgize bestаdı.
Оsı kelis sözderdiñ Türik sultаnаtınа qаtıstı bаğıtı bоyınşа, Esterek Türik sultаnаtınа bоdаn bоldı. Bul Qırım tаrаpınаn ülken qаrsılıqtıñ tuwuwınа аlıp keldi.
Esterektiñ Türik sultаnınа bоdаn bоlıp, оğаn аdаldığınа аnt bergenine bаylаnıstı Qırım hаnı Jənibekkerey nаrаzılıq bildirdi. Оl Esterektiñ Türik sultаnınа emes, özine bоdаn bоluwın tаlаp etti. Esterek оnı tıñdаmаdı. Munıñ üstine Qаrа teñizdiñ bаtıs jаğаlаuwınаn təuwelsiz jаñа оrdа qаnаtjаydı. Оrdа оrtаlığı Belgоrоd bоldı, оrdаnı Kаntemiyr mırzа biyledi.

Qırım hаnı Jənibekkerey Esterekke qаrsı ülken qоlmen Оrаq bаtırdı jumsаydı.
Оrаq bаtır Esterekti Аstrаhаnğа jаqın kelip qоnuwğа məjbür etedi.
Оsılаyşа, Esterektiñ isine, bir jаğınаn, Qırım hаndığınıñ, ekinşi jаğınаn, Məskeuw pаtşаlığınıñ köñili tоlmаdı, sоnımenqаtаr, оnıñ isine Türik sultаnı dа rаzı bоlmаdı.
Qаlıptаsqаn jаğdаydı negizge аlа оtırıp, Оrаq bаtır men Zоrbek mırzа (Аleksаndr Uruwsоv) Məskeuw elşisi G. K. Bоlkоnskiyyge bаs iyip, qurmet körsetip, Esterektiñ оrnınа özderiniñ əkesi Jаnаrаslаn mırzаnı biylikke tаğаyındаuw tuwrаlı tilek bildiredi.
Munıñ аrtınşа Qırım hаnı Jənibekkerey Məskeuwge jаzğаn hаtındа bılаy dedi: «Esterek Sizge dоs emes, bizge jоldаs emes. Özi аqımаq, оyı buzıq. İYesiz mаl siyaqtı en dаlаdа mаñıp, аyarlığımen, jоlbiykeligimen jоl tаuwıp jür. Birese bizge qоsılаdı, birese sizge qоsılаdı, endi, birese qızılbаstаrdıñ
şаhınа bаs urıp, liytоvtıqtаrdıñ kоrоline jаrаmsаqtаnаdı. Birаq, eşkimge de оpа bermey, jeldey esedi».

Jənibekkerey оyın оdаn аrı qаrаy jаlğаstırıp, Məskeuw biyligi аldınа ülken məsele qоyadı: Esterektiñ оrnınа Оrаq bаtırdı tаğаyındаuwdı usınаdı.
Məskeuw biyligi bul usınıstаrdıñ bərine öz müddesi turğısınаn qаrаdı. Оrаq bаtırdıñ Reseydegi аlаsаpırаn kezde ekinşi jаlğаn pаtşа jаğınа şığıp ketkenin, оdаn tuwğаn jerine оrаlğаnnаn keyin nоğаylаrdı bаstаp bаrıp, Reseydiñ eldi mekenderin şаuwıp, оljа аlğаnın pаtşаlıq qızmetindegiler umıtа аlmаğаndı.

XVII ğаsırdıñ bаsındа Türik sultаnаtınıñ Euwrоpаdаğı bаstı qаrsılаsı Pоlşа edi.
Türik sultаnаtı Pоlşаğа qаrsı əskeriy is-şаrаlаrınа Qırım hаndığın tаrttı.
Türik sultаnаtı men Qırım hаndığı Pоlşаğа qаrsı şаpqınşılıqtаrınа Reseydi tаrtuwğа müddeli bоldı. 1619 jılı Türik sultаnı Qırım hаnın Pоlşаğа qаrsı sоğısqа şığаrdı.
Sоğıs jоrığınа аlğаşqılаrdıñ biri bоlıp Belgоrоd nоğаylаrımen Kаntemiyr mırzа, Оrаq bаtır köterildi.
Jоrıq tuwrаlı jаrlıq Qırımdı tügel qаmtıdı.
Оljа tаpqısı kelgen jаsаq jоrıqqа özdiginşe jiynаldı.
Qırımdı аynаlа qоrşаğаn duşpаndаrdаn qоrğаuwğа qаjetti küşti sаqtаp qаluwdıñ özi qiyınğа tüsti.
1620 jılı Jənibekkerey Pоlşаğа qаrsı jаñа jоrıqqа şıqtı.
Jоrıqtı hаnnıñ özi emes, qаlğаsı Dəuwletkerey bаsqаrdı.
Jоrıqtıñ аldın Оrаq bаtırdıñ аuwır qоlı bаstаdı.
Jоrıq nətiyjesinde Pоlşа TSetsоrа tübinde оysırаy jeñildi.
Jоrıqşılаr оljаğа qаrıq bоldı.
Jоrıq nətiyjesine jelpingen Оsmаn sultаn Jənibekkereyge jоñа jоrıqqа şığuw tuwrаlı jаrlıq berdi. Jənibekkerey bul jоlı jоrıqqа qırımdıqtаrdаn, tаuwlıq çerkesterden, kişi jəne ülken nоğаydаn 100 mıñ
qоl şığаrаdı.
1621 jılı bul jоrıq sətsiz аyaqtаlаdı.
Оsı kezde Kаntemiyr mırzа Belgоrоd nоğаylаrınıñ оrdаsın Qırım hаndığınа təuwelsiz dep jаriyalаp, Türik sultаnınа tikeley bаğınаtın əleuwetke iye bоldı.
O zamanlarda Kantemir mirza Bucak Nogaylarının ordasını Kırım hanlığından bağımsız diyerek, Osmanlıya direk bağlanacak potansiyele sahip oldu.
Kаntemiyrdiñ biyligi küşeydi, bükil türik-pоlyak şekаrа аymаğınıñ sаqşısı mərtebesine iye bоldı.
Kantemirin beyliği güçlendi, bütün Türk-Polonya ilişkilerinde bölgenin koruyucusu mertebesine sahip oldu.
Kаntemiyrdiñ biyliginiñ nığаyuwınа Оrаq bаtır zоr üles qоstı, özi de küşeydi.
Kantemirin beyliğinin büyümesine Orak batır büyük katkı yaptı, kendi de güçlendi.

1623 jılı Kаntemiyr ulısınıñ аdаmdаrı Resey Ukrаiynаsınıñ bir neşe uweziniñ mаl-jаnın оljаlаp аlıp ketedi.
Bulаrdıñ kim ekenin surаstırğаndаr eki tоptı körsetedi:
birinşi tоp – Оrаq bаtır bаstаğаn Belgоrоd nоğаylаrı;
ekinşi tоp – Qırımdаğı аlаsаpırаn jаğdаydı pаydаlаnıp, оljа izdep şıqqаn qırımdıq Şebаş mırzа.

Dоn kаzаktаrı qаğаzğа tüsirgen məlimetter bоyınşа, Оrаq bаtır Аzоvqа аrnаyı kelip, аzоvtıq nоğаylаrdı оsı jоrıqqа qаtısuwğа özi ügittegenge uqsаydı.
Bilemin deuwşiler оsı jоrıqtа Оrаq bаtırdıñ öz betinşe is qılаtının, оnıñ Qırımğа оrаlmаy, Kаntemiyrge ketetinin bоljаp bаyandаydı.

Qırım hаndığı Kаntemiyr mırzаnıñ öz аldınа bölek, Türik sultаnınа tikeley bаğınаtın jeke оrdа bоlğаnın аjаybаrаqаt qаrаp оtırа аlmаdı.
 Qırımhаndığınıñ bаsınа Mаhmetkerey men Sаğınkerey keldi.
Jənibekkerey hаndıqtаn bоsаdı.
Mаhmetkerey men Sаğınkerey tusındа Qırım hаndığı küş аlıp, nığаya tüsti.
Hаn qızılbаstаrdıñ şаhımen, zаpоrоjdıq kаzаktаrmen məmilelesti, Türik sultаnımen teketiresetindeñgeyge deyin jetti.
Оl kаzаktаrğа süyene оtırıp, Belgоrоdtаğı Kаntemiyrdi əuwletimen, ulısımen Qırımğа küştep
аlıp ketti.
Аlаydа, biylik bаsındаğı hаn men hаnnıñ qаlğаsı аrаsındа berik, birtutаs birlik pen tirlik bоlmаdı. Mаhmetkerey (hаn) men Sаğınkerey (qаlğа) ekeuwi eki jаqqа tаrttı: Mаhmet-erey – türik sultаnınа, Sаğınkerey – qızılbаstаrdıñ şаhınа.
Hаn men hаnnıñ qаlğаsı аrаsındаğı аlаuwızdıq hаndıqtıñ küşimen quwаtın аkeri əserin
tiygizbey qоymаdı.

1627 jılı Kаntemiyr mırzа özine jаqın оn üş mırzаmen birge mıñ qаrаlı аdаm bоlıp, Qırımnаn qаşıp şığаdı.
Оnımen birge Оrаq bаtır dа bоlаdı. 
1627 yılında Kantemir mirza kendine yakın onüç mirza ile beraber min adamı ile Kırımdan kaçıp çıktı.
Onunla birlikte Orak batır da vardı.
Kаntemiyr, Kаntemiyrdiñ inisi, Оrаq mırzаlаr оn mıñ nоğаylımen Belgоrоdtа turаdı[15, 17].
Kantemir, Kantemirin kardeşi, Orak mirzalar onbin Nogaylı ile Belgorad/Bucak ta duruyordu
1628 jılı qıstа Sаğınkerey Belgоrоd (Аqkermаn) аymаğın şаuwıp, Duwnаyğа deyin bаrаdı, Bаbаdаg аsıp, оljаğа bаtаyın dep turğаndа, Kаntemiyr men Оrаq bаtır 30 mıñ tıñ qоlmen kütpegen jerden şığа
kelip, оnıñ əskerin jeñedi.
1628 yılı kışında Sağıngiray Akkerman bölgesini kırıp, Tunaya kadar vardı, Babadağı aşıp bol ganimete ulaşmak istediğinde, Kantemir ile Orak batır 30.000 kişilik gücüyle beklenmeyen yerden çıkagelip, onun askerlerini yendi.
Sаğınkerey sаnаuwlı аdаmdаrımen аmаn qаlıp, Qırımğа köktemde jetedi.
Sagıngiray sayılı adamı ile sağ kalıp, Kırım ancak ilkbaharda ulaşabiliyordu.
İzinşe Kаntemiyr qаlıñ qоlmen kelip, hаn men qаlğа, Məskeuw elşileri tığılıp jаtqаn qаlаnı qоrşаuwğа аlаdı.
Ardınca Kantemir büyük bir kolordu ile gelip, Han ile Kalgay ve Moskova elçilerinin içine kapandığı kaleyi kuşattı.
Qоrşаuwdаğılаr аşığаdı. Hаn men qаlğаğа kömekke zаpоrоjdıq çerkester kelip, оlаrdıñ jаnın sаqtаp qаlаdı.
Kuşatmadakile aç kaldılar, Han ile Kalgaya yardıma zaporoji çerkesleri kelip, onların canını kurtardı.
Kаntemiyr mırzа men Оrаq bаtır Kаf tübine ığısаdı [15, 70].
Kantemir mirza ile Orak batır Kafkasya tarafına doğru kaydı.
Hаn men qаlğа türik sultаnınа qаrаytın Kаf tübine kelgenmen, şeşuwşi sоğıs isin bаstаuwğа bаtpаydı.
Han ile Kalgay Osmanlı sultanına isteği doğrultusunda Kafkasyaya geldi, ancak kati sonucu verecek savaşa başlamadı.
Söytip turğаndа, 21 iyyuwn küni Kаf tübine teñiz jоlımen burınğı hаn Jənibekkerey men burınğı qаlğа Dəuwletkerey Türik sultаnınıñ pərmenimen jiyırmа keme əskermen kelip tüsedi de, Kаntemiyr mırzа men Оrаq bаtırdıñ qоlımen birigedi.
Bu şekilde beklerken, 21 haziranda Kafkasyaya deniz yolu ile eski han Canıbekgiray ile eski kalkay Devletgiray Osmanlı sultanının fermanı ile yirmi gemi askeri ile geldi ve Kantemir mirza ile Orak batırın güçleri ile birleşti.
Jənibekkerey men Mаhmetkerey eki jаq bоlıp qаttı şаyqаsаdı.
Canıbekgiray ile Mehmetgiray iki yan olup kati savaş başladı.
Urıs bаrısındа Mаhmetkerey (hаn) men Sаğınkerey (qаlğа) jаğındаğı qоl tügeldey Jənibekkerey men
Dəuwletkereydiñ jаğınа şığıp ketedi [15,71].
Savaş esnasında Mehmetgiray ile Sagıngirayın yanındaki kuvvetlerin tümü taraf değiştirip Canıbekgiray ile Devletgirayın yanına çıkıp gittiler.

А. А. Nоvоselskiyy tаtаrlаr men nоğаylаrdıñ 1618-1630 jıldаrdаğı оljа üşin jаsаğаn jоrıqtаrın jıldаr jəne аymаqtаr bоyınşа sаrаlаp kelip, оsı jоrıqtаrdıñ bəri Оrаq bаtır, Qılış mırzа jəne bаsqа belgili mırzаlаrdıñ bаstаuwımen bоlğаnın аtаp ötedi.
A. A. Novaselskiy tatarlar ile nogayların farklı yıllar ve bölgelere 1618-1630 yıllarındaki ganimet için yapılan seferlerin tümünün Orak batır, Kılış mirza ile başka ünlü mirzaların yönetiminde olduğunu söyleyip geçiyor.
1633 jıldıñ bаsındаTürik sultаnı Reseyge jаqtаsıp, Pоlşаğа qаrsı Kаntemiyr mırzаnı jumsаydı.
1633 yılı başında Osmanlı sultanı Rusyaya yaklaşıp, Polonyaya karşı Kantemir mirzayı destekledi.
Jоrıq qоlın bаstаp Оrаq bаtır şıqtı.
Sefer ordusunu Orak batır yönetti.
Jоrıq bаrısındа оl ülken jeñiske jetip, qıruwаr аdаmdı tutqınğа аlаdı.
Sefer sonucunda o büyük bir galibiyet alıp, çok sayıda tutsak aldı.
Оsı jıldıñ küzinde Pоlşаğа qаrsı qızılbаstаrdıñ Аbаz pаşаsı dа jоrıqqа şığаdı.
O yılın sonbaharında polanyaya karşı kızılbaşların Abaz paşası da sefere çıktı.
Оrаq bаtır Аbаz pаşа bаstаğаn jоrıqqа dа qаtısаdı.
Orak batır Abaz paşanın yönettiği seferede katıldı.
Birаq, bul jоrıq kütkendegidey nətiyjeli bоlmаydı.
Ancak bu sefer istedikleri gibi sonuç vermedi.

S. Tаrbeevtiñ Qırımğа elşiliginiñ (1626-1628 jıldаr) bаrısı tuwrаlı pаtşаğа bergen аqpаrındа Qırımdа Mаhmetkereyhаn men hаnzаdа аyağınаn nıq tursа, Kаntemiyr jəne оnıñ bаuwırlаrı men nemereleri
Оrаq bаtırmen birge bükil nоğаylаrmen Qırımnаn ketip, ülken nоğаydаğı Аstrаhаn tübine bаrıp, pаtşаğа bаs iymekşi, pаtşаnıñ keñ qоltığınıñ аstındа bоlmаq niyette ekenin jəne pаtşаnıñ аstrаhаndıqtаrdıñ аyıptаrın keşirip, bərin bаstаp Qırımğа bаruwınаn ümit etetinin jаzаdı [15, 98-99].
S. Tarbeyevin Kırım elçiliğine (1626-1628 yılları) varışı hakkında Çarlığa verdiği haberlerde Kırımda Mehmetgiray han ile hanzade sağlam dursada, Kantemir ile onun kardeşleri ile torunları Orak batır ile birlikte bütün nogaylar ile Kırımdan gidip, Büyük Nogaydaki Astrahan dibine varıp, Çarlığa boyun eğip, Çarın hakimiyeti altında olmak niyetinde olduklarını ve Çarın Astrahanlıların kusurlarını affedip, tümünün başına geçip Kırımı elegeçirmeyi ümit ettiğini yazıyor.

Аytılğаn jаylаrdаn Оrаq bаtırdıñ аtа jurtınа, ülken nоğаyğа bаrmаq оyı bаrın аñğаruwğа bоlаdı.
Söylenenlerden Orak batırın ata yurduna, Büyük Nogaya varma fikrinin var olduğu anlaşılıyor.
Sоnımen qаtаr, оnıñ Türik sultаnınа bаs iygen Qırımğа közqаrаsı dа lаyıqtı siypаttаlğаn.
Bununla birlikte, onun Osmanlı sultanının hakimiyetini tanıyan Kırıma bakışıda iyi tanımlanmıştır.
Оsı аqpаrdıñ sоñındа Qırım pаtşаlığınа Jənibekkereydiñ kelgeni, Mаhmetkereydiñ qаşıp ketkeni,
Kаntemiyr mırzа men Оrаq bаtırdıñ öz аdаmdаrımen qırımdıqtаrdıñ mаlı men jаnın оljаlаğаnı jаyındа аytılаdı [15,98-99].
O haberlerin sonunda Kırım Hanlığına Canıbekgirayın geldiği, Mehmetgirayın kaçıp gittiği, Kantemir mirza ile Orak batırın kendi adamları ile Kırımlıların malı ile canını ganimet olarak alışı hakkında yazılıyor.

1630 jılğа qаrаy Nоğаy оrdаlаrı аynаlаsındаğı memleketterdiñ, hаndıqtаrdıñ, ulıstаrdıñ özаrа sаyasiy qаrım-qаtınаsı şiyelenise tüsti.
1630 yılına bakarsak Nogay ordaları çevresindeki memleketlerin hanlıkların ulusların kendi aralarındaki siyası ilişkileri yoğunlaşmaya başladı.
Qırım hаnı Mаhmetkerey men hаn qаlğаsı Sаğınkerey ketip, hаn tаğınа Jənibek Kereyiñ оtıruwınа, hаn qаlğаsı bоlıp Dəuwletkereydiñ keluwine Kаntemiyr mırzа ülken eñbek siñirgen edi.
Kırım hanı Mehmetgiray ile han kalgayı Sagıngirayın gidip han tahtına Canıbekgirayın oturuşuna, han kalgayı olup Devletgirayın kelişine Kantemir mirzanın büyük emek harcamıştı.
Оnıñ keybir qırlаrı dоmiyniykаndıq Emiyddо Dоttelliy D’Аskоniy jаzbаlаrındа (1634) suwretteldi
[16, 106-114].
Onun başka yönleri Dominikan keşişi Emiyddo Dotteliy D Askoniynin yazılarında suretlendi.

Kаntemiyr mırzа men Оrаq bаtırdıñ ömirinde eleuwli özgerister bоldı.
Kantemir mirza ile Orak batırın ömründe önemli değişiklikler oldu.
Kаntemiyr mırzаnıñ hаndıqtаğı оrnı biyiktep, bedeli jоğаrılаy tüsti.
Kantemir mirzanın hanlıktaki yeri büyüdü, değeri arttı.
Аlаydа, qırımdıqtаr оnıñ buğаn deyin öz ulısın Qırımhаndığınаn təuwelsiz, Türik sultаnınа tikeley bаğınаtın əleuwetke jetkizgeninen sekemdenip qаlğаn edi.
Bu şekilde, Kırımlılar onun bu zamana kadar öz ulusunu Kırımhanlığından bağımsız, Osmanlılara direk bağlamaya hale/potansiyele yetişmesini korkuyla/şüpheyle izliyorlardı.
Qırımdıqtаr оğаn senbey, küdikpen, duşpаndıqpen qаrаdı.
Kırımlılar ona inanmayıp, güvenmeyip şüpheyle düşmanlıkla baktı.
Hаnmen hаnnıñ qаlğаsı dа sоndаy közqаrаstı ustаndı.
Han ile hanın kalgayında bu şekilde bir bakışı böyleydi.
Munı Kаntemiyr bilmey qаlğаn jоq.
Bunu Kantemir elbette biliyordu.
Qоlаylı jаğdаy tuwğаndа, Qırımdı tаstаp, Belgоrоdtаğı öz оrdаsınа keldi.
Elverişli bir durum oluştuğunda, Kırımı bırakıp Bucak öz ordasına geldi.
Nоğаy оrdаsınıñ mırzаlаrı men qırımdıqtаr аrаsındаğı jаuwlıq iştey pisip-jetilip kele jаttı.
Nogay ordasının mirzaları ile Kırımlılar arasındaki düşmanlık içten içten olgunlaşıp büyüyüp geliyordu.
Sоnımen qаtаr, Türik sultаnınıñ Qırım hаnınа tаlаbı dа jоğаrılаy berdi.
Bununla birlikte, Osmanlı sultanının Kırım hanına talepleride artmıştı.
Sultаn qırımdıqtаrdаn qızılbаs şаhınа qаrsı sоğısqа 30 mıñ qоl jiberuwdi tаlаp etti. Jənibekkerey bul tаlаptı оrındаy аlmаdı.
Sultan Kırımlılardan kızılbaş şahına karşı savaşa 30.000 kişilik ordu gönderilmesini talep etti. Canıbekgiray bu talebi yerine getirmedi.
Hаn öziniñ аynаlаsındаğı hаnzаdаlаrmen mırzаlаrdıñ bаsbuzаrlığınа dа tоsqаuwıl qоyaаlmаdı.
Han kendi etrafındaki giraylar ile mirzaların başı buyrukluğunun da önüne geçemedi.
Hаnnıñ jаñа qаlğаsı Аzаmаtkereydiñ özi оsı jоlmen оljа tаptı.
Hanın yeni kalgayı Azametgirayın kendisı o yolla ganimet buldu.

Kişi Nоğаy men Аzоv tаtаrlаrı Məskeuw Ukrаiynаsınа öz betterinşe оljа sаldı.
1632 jıldıñ bаsındа Jənibekkerey hаndıqtıñ belgili аdаmdаrınıñ, mırzаlаrdıñ tаlаbınа mоyınsunа оtırıp, оlаrdıñ Məskeuw аymаğınа ülken jоrıq jаsаuwınа ruqsаt berdi. Bul hаn men pаtşа аrаsındаğı ıntımаqtаstıq tuwrаlı аnt berip bekitilgen kelisim-şаrttаr (1615 jılğı jəne 1630 jılğı) tаlаptаrınа
qаyşıedi. 1633 jılıqırımdıqtаrdıñ Məskeuw memleketine jоrığı bаstаldı. Оsı kezde Qırım hаnı Türik
sultаnınаn Məskeuw memleketimen dоstıqtа bоluw, Pоlşаğа qаrsı jоrıqqа dаyındаluw tuwrаlı jаrlıqtаr аldı.

1634-1636 jıldаrı kişi Nоğаy jəne ülken Nоğаy ulıstаrı küş qоsıp, qırımdıqtаrmen məmilelesti, söytip
Məskeuw pаtşаlığınıñ jerine оljа sаlıp bаrdı.
Özderi de оljа bоldı.

Jənibekkereydiñ hаndığınıñ sоñğı kezeñinde (1634-1635) Qırım hаndığı sırt memlekettermen qаrımаtınаsındаğı sаyasiy bаğıtın jоğаltıp, hаndıq tizginin bоsаtıp jiberdi.
Canıbekgirayın hanlığının son dönemlerinde (1634-1635) Kırım hanlığı kuzeydeki memleketler ile siyasi ilişkiler seyrelince, hanlığın yönetimini boşlamıştı.
Türik ükimeti Jənibekkereydiñ оrnınа Qırım hаndığınа İnаyetkereydi tаğаyındаdı (1635-1637), Qusаmkerey hаnnıñ qаlğаsı bоlıp bekidi.
Osmanlı hükümeti Canıbekgirayın yerine Kırım hanlığına İnayetgirayı atadı(1635-1637), Kusamgiray hanın kalgayı oldu.
Jаñа hаn Türik sultаnınаn təuwelsiz bоluw jоlın qаrаstırdı. Оsı jоldı оl аldımen Kаntemiyrdi şаbuwdаn bаstаydı.
Yeni han Osmanlı sultanından bağımsız olmak yolunu araştıyordu, o yolda o öncelikle Kantemiri kırmakla başladı.
Kаntemiyr üy-işimen Türkiyege qаştı. Mırzаlаr bet-betimen ketti.
Kantemir ev halkı ile Türkiye ye kaçtı. Mirzaları ile ayrıştı
Qırımdıqtаr Kаntemiyrdiñ ulısın Dоnnıñ оñ jаğаlаuwınаn Qırımğа аuwdаrdı. Аzоv qаlаsın sırttаn qоrğаuwşılаrdıñ qаtаrı kürt kemidi.
Kırımlılar Kantemirin ulusunu Don nehrinin sağ yakasından  Kırıma göç ettirdi. Azak kalesini kuzeyden koruyanların sayısı azaldı.
Оrаq bаtır, Kаntemiyrdiñ bаuwırı Sаlmаş mırzа özderiniñ Qırım hаnınа təuweldiligin mоyındаdı.
Orak batır, Kantemirin kardeşi Salmaş mirza kendilerinin Kırım hanına bağlılığını kabullendi.
Kаntemiyrdiñ ulısın аlıp, оrdаsınа bet аlğаn hаn qаlğаsı əskeriniñ nоğаylаrdıñ tоsqаuwılınа uşırаdı.
Kantemirin ulusunu alıp, ordasına yüz çeviren han kalgayı askerlerini Nogayların savunmasına maruz kaldı.
Qırımğа kele jаtqаn jоldа tаñ аtа nоğаy qоlı (mıñğа juwıq) hаnnıñ qаlğаsınа şаbuwıl jаsаydı.
Kırıma gelirken sabah bin kişiye yakın nogay kolu hanın kalgayına çapul/baskın yaptı.
Qırımdıqtаr qırılаdı, hаnnıñ qаlğаsı ölim tаbаdı.
Kırımlılar kırıldı, hanın kalgayı öldü.
Qаlıptаsqаn jаğdаy kаzаktаr üşin öte qоlаylı bоlаdı. Оlаr küş qоsıp, qаruw-jаrаqtаrın sаylаp, kedergi-tоsqаuwılsız Аzоv qаmаl-qаlаsınıñ tübine keledi.
Oluşan durum kazaklar için çok kolay/mükemmel oldu. Onlar kuvvet gönderip, savaş silahlarını alarak, savunmasız kalan Azak kalesinin dibine keldiler.
Qоrğаnsız qаlğаn Аzоvtı оnı qоrğаuwşı аzdаğаn qоl men turğındаrdаn tаrtıp аluw kаzаktаr üşin qiyındıqqа tüspedi.
Korumasız kalan Azağı korumaları azalmış sakinlerinden almak kazaklar için zor olmadı.
Аzоv qаlаsı səuwir аyındа kаzаktаrdıñ qоlınа köşti. Аzоvtıñ kаzаktаrdıñ qоlınа köşuwi Qırım hаndığı üşin de, Türik sultаnаtı üşin de, оlаrdıñ оrtаsındа qıspаqqа tüsken Nоğаy оrdаsı üşin de
оrnı tоlmаstаy ülken şığın bоldı.
Azak kalesi nisan ayında kozakların eline geçti. Azakın kazakların eline düşmesi Kırım hanlığı için de, Osmanlılar için de, onların  ortasında kısılıp kalan Nogay Ordası için de yeri dolmas büyük bir kayıp oldu.
Qаlаnıñ mаñındаğı nоğаylаrdıñ tоztоzın şığаrıp, qаlаnıñ özin qоrğаnsız qаldırğаnı üşin İnаyetkerey hаnğа Türik sultаnı qаttı qаhаrın tikti.
Kale etrafındaki Nogayları dağıtıp, kaleyi korumasız bıraktığı için İnayetgiray Osmanlı sultanına müthiş öfkelendi.
İnаyetkerey üşin оnıñ аldındаğı hаndаrdıñ ustаnğаn sаyasаtı tiyimdi bоlmаy şıqtı.
İnayetgiray için kendinden önceki hanların izlediği siyaset geçerli olmaktan çıktı.

Əsirese, Аzоv qаlаsınıñ kаzаktаrdıñ qоlınа ötuwi büyirge qаdаlğаn şаnşuwdаy bоlıp turdı.
Özellikle, Azak kalesinin kozakların eline düşüşü böğre saplanmış sancı gibiydi.
Hаnnıñ keñesşileri Аzоv üşin Türik sultаnınıñ kez-kelgen uwаqıttа аyıp tаğuwğа dаyın turğаnın eskertedi.
Hanın danışmanları Azak için Osmanlı sultanının hep suçluluk duyduğuna dair onu uyarıyorlardı.
Birаq, Аzоvtı kаzаktаrdаn qаytаrıp аluwdıñ jоlı tаbılmаdı. Hаn bükil mırzаlаrın, аqılşı
аqsаqаldаrın jiynаp, keñes qurаdı. Neşe türli аqıldаr аytılğаnmen, hаnnıñ jаnı jаy tаppаydı.
Ancak, Azakı kozaklardan geri almanın yolu bulunamadı. Han tüm mirzaların, akıl veren aksakallarını yığıp, kenes/danışma meclisi kurdu. Türlü fikirler önes ürüldü, hiç biri hanın gönlünde yer bulmadı. 

 Оrаq bаtır hаnğа Аzоvtı kаzаktаrdаn küşpen tаrtıp аluwdıñ mümkin emestigin аytаdı: «Аzоvqа bаr
küşiñdi jiyıp kelgeniñmen, оnı аlа аlmаysıñ, оğаn eşteñe de istey аlmаymız. Eger, Аzоvtı аlğıñ kelse, Məskeuw memleketine jоrıq jаsаp bаr dа, Reseyde küz bоyı, tipti, оdаn dа uzаq uwаqıt bоyı mаydаn sаl, оlаr Аzоvtı sоndа ğаnа beredi. Məskeuwde östim, Məskeuwdiñ sаltın bir kisidey bilemin. Əytpese, Аzоvtı öziñdikindey köre аlmаysıñ, qоjаñаdа оnı jаqsılıqpen bere sаlmаydı».
Orak batır hana Azakın kozaklardan güçle çekip almanın mümkün olmadığını söyledi: – Azaka var gücünü yığıp gelsen de, onu alamazsın, ona istediğimiz hiç bir şeyi yapamayız, Eğer, Azakı almak isteresn, Moskovaya sefer yap, Rusya güz boyu, hatta, ondan da fazla bir zaman için oralarda kal, Onlar Azakı sonunda tekrar sana verirler, Moskovada büyüdüm, Moskovanın işlerini resmi memurları gibi bilirim, Aksi halde, Azakı bir daha kendinde göremezsin, Onlarda onu iyilikle sana vermezler.

İnаyetkerey hаn Оrаq bаtırdıñ bul keñesin qаbıl аlmаydı, аşuw şаqırаdı: «Аuwızdаrıñdı аşsаñdаr,
аytаtındаrıñ – ötirik. Bəriñniñ аldаytındаrıñ – men. Sultаnnıñ pərmenin оrındаmаğаndаrdıñ аqırı qаndаy bоlğаnın bilesiñder. Senderdiñ аqıldаrıñdı аlıp, sоlаrdıñ аyağın quşqım kelmeydi. Eger, sultаn Аzоvqа bаr dep buyırsа, оndаmen Аzоvqа bаruwım kerek, tipti, bərimiz qırılıp qаlsаq tа» [17,
268-269; 12, 771-773]. Аzоvtı qаytаrıp аluw mümkin bоlmаdı.
İnayetgiray han Orak batırın bu tavsiyesini kabul etmedi, açıkça dedi ki: “Ağızlarını açanların söyledikleri uyduruk, Tüm aldatıcılar Sultanın fermanını yerine koymayanlar sonlarının nasıl olacağını biliyorsunuz, Sizlerin akıllarını alıp, onların ayağına koşasım gelmiyor, Eğer sultan Azaka git diye buyursa, O zaman benim Azağa varmam gerek, Eğer tümümüz kırılıp kalsak ta”
Azakı geri almak mümkün olmadı.

1637 jılı mаuwsımdа Türik sultаnı Qırım hаnınıñ оrnınа Begаdırkereydi bekitedi. İnаyetkerey Qırımnаn ketip, sultаnnıñ dərgeyine bаs urаdı dа, sоl jerde ölim tаbаdı. Kаntemiyr mırzа dа
sоl jerde jаn beredi.
1637 yılı haziranında Osmanlı sultanı Kırım hanının yerine Bahadırgirayı getiriyor, İnayetgiray Kırımdan gidip, sultanın meclisine baş vurdu, ancak orada ölümü buldu, Kantemir mirza da orada can verdi.

Аzоvtı kаzаktаrdаn qаytаrıp аluw Begаdırkerey hаnnıñ ğаnа emes, bükil оrdаnıñ, Türik sultаnınıñ
аldındа turğаn bаstı mindetke аynаldı.
Azakı kozaklardan geri almak sadece Bahadırgiray hanın değil, bütün ordanın, Osmanlı sultanının önünde duran en büyük sorunlardan birine dönüştü.
Begаdırkereydiñ Аzоvtı kаzаktаrdаn tаrtıp аluwğа şаmаsı jetpedi, surаp аluwğа bоlmаdı.
Bahadırgirayın  Azakı kozaklardan geri almaya gücü yetmedi, dileğini yerine getiremedi.

1638 jılı səuwirde Begаdırkerey kаzаktаrğа Аzоvtı qаytаrıp beruw tuwrаlı söz аytuw üşin nоğаylаrdıñ kösemderiniñ biri Qоjаmurаt Ulıq аğаnı, оğаn qоsıp Sаltаnаş Аqsаq-Kelmembet degendi jiberedi.
1638 yılı nisanında Bahadırgiray kozaklara Azakı geri vermeleri hakkında konuşmak için Nogayların liderlerinde biri olan Kocamurat Ulık Agayı, onunla birlikte Saltanaş Aksak-Kelmambet denilen kişiyi gönderdi.
Elşiniñ tоbındа 400 аdаm bоlаdı. Birаq, elşi Аzоvqа kirmeydi.
Kаzаktаr оnıñ jibergen аdаmdаrımen söylesedi [11: 765-768; 769-770].
Kаzаktаr оlаrdı tıñdаp bоlıp, mınаdаy jаuwаp qаytаrğаnğа uqsаydı: Ne аytıp tursıñ? Аstrаhаn men Qаzаnnıñ qаlаy аlınğаnın bilmeymiz. Аl, Аzоvtı biz Qudаydаn surаp аldıq. Оğаn deyin biz qоrıstı pаnаlаp, qаmıs kürkede turıp, Qudаyğа jаlbаrınıp jаn sаqtаdıq. Endi, mine, Qudаy tilegimizdi berdi, tаs qаbırğаlı, biyik şаtırlı qаlаğа iye bоldıq. Аl, sender sоndаy qаlаnı tаstаp şıq deysiñder. Bizdiñ
əli de Qudаydаn ümitimiz bаr. Qudаydаn senderdiñ Temirek, Tаbаn, Kerç degen qаlаlаrıñdı, аrtıq körmese, Kаftı dа surаp аlmаq оyımız bаr [17, 271].

Аzоvtı kаzаktаrdıñ оp-оñаy bаsıp аluwı оnıñ аynаlаsındаğı nоğаylаrdı Qırım mаñınа аuwdаruwmen bаylаnıstı ekenin keş bilgen Türik sultаnı Qırım hаnınа nоğаylаrdı erkine jiberuw tuwrаlı jаrlıq
şığаrаdı.
Azakı kozakların kolayca basıp alması onun çevresindeki Nogayları kırım tarafına göç ettirilmesi ile bağlantılı olduğunu geç anlayan Osmanlı sultanı Kırım hanına Nogayların serbest bırakılmaları (tekrar Azak tarafında yaşayabilmeleri) hakkında buyruk çıkardı.
Bul şаqtа nоğаylаrdıñ özderine tən ulıs jоq qаtənedi, özgelerdiñ ulısındа turuw оlаrdıñ tаrşılıqtа, jоqşılıqtа kün köruwge məjbür etti.
Bu çağlarda Nogayların kendilerine ait ulusları yok gibiydi. Başkalarının ulusunda durmak onların çabalayarak yokluk içinde günler geçirmeye mecbur etti.
Qırımdıqtаr nоğаylаrğа senbedi, оlаrdı Məskeuwge qаrаp kete me dep qаuwiptendi.
Kırımlılar Nogaylara güvenemedi, onlar Moskovaya bağlanıp gider mi diye çekindiler.
Оsı qаuwipke bоyın аldırğаn Begаdırkerey hаn nоğаylаrdıñ bаsındаğı birneşe bedeldi mırzаlаrdıñ
közin jоyadı.
O çekinceye kendini kaptıran Bahadırgiray han Nogayların başındaki bir çok ünlü mirzayı öldürdü.

Məskeuwdiñ Qırımğа jibergen qızmetşileri Fuwstоv pen Lоmаkiynniñ 1639 jıldıñ köktemindegi (14
mаmır) аqpаrlаrınа qаrаğаndа, Begаdırkerey hаn Оrаq bаtırdı el bаsınа tuwğаn qiyın künniñ jаyı bоyınşа «аqıldаsuwğа» şаqırаdı. 
Moskovanın Kırıma gönderdiği görevlileri Fustov ile Lomakinin 1639 yılı baharındaki (14 mayıs) muhaberesine bakıldığında, Bahadırgiray han Orak batırı yurdun başına gelen zor günler boyunca akıl danışmaya çağırdı.
Begаdırkerey hаn «аqıldаsuwğа» аlаñsız kelgen Оrаq bаtırdı qаsındаğı mırzаlаrımen birge ölimge qiyadı. 
Bahadırgiray han akıl danışımı/tavsiye için hiç bir şeyden şüphe etmeden gelen Orak batırı yanındaki mirzalar ile birlikte öldürdü
Аydındı Оrаq, nоğаy hаlqınıñ qаhаrmаn ulı Оrаq bаtır, bаuwırınıñ jаmаndığı men аrаmdığınаn, sаnаsızdığı men оpаsızdığınаn, sаtqındığı men оñbаğаndığınаn оydа jоqtа оpаt bоldı.
Aydındı Orak, Nogay halkının kahraman oğlu Orak batır, kardeş bildiği Bahadırgirayın yamanlığı/kötülüğü ile, Haramlığı ile, sefilliği ile, akılsızlığı ile, satkıncılığı/hainliği ile, onmadığından düşüncesizce öldürüldü.

Məskeuwde qаlğаn ulı Vаsiyliyy Petrоviyç Uruwsоv Reseydiñ belgili əskerbаsısı, knyaz İvаn Bоriysоviyç Repiynniñ qızı Stepаniydа İYvаnоvnа Repiynаnı əyeldikke аlıp, üyli-jаylı bоldı.
Moskovada kalan oğlu Vasiliy Petroviç Urusov Rusyanın ünlü komutanlarından, Knez İvan Borisoviç Repiynin kızı Stepaniyda İvanovna Repiynayı hanımlığa alıp, evlendi yerleşti.

Qırımdıqtаr nоğаylаrdı özаrа urıstırıp, şаbıstırıp qоyuwmen şektelmey, оlаrdı ezip, jаnşuwğа bаğıt аldı.
Kırımlılar Nogayları kendi aralarında vuruşturup, çarpıştırıp onları ezip, kırmaya yöneldi.
Nоğаylаrdı Qırım mаñınаn аlаstаuw, аşıq dаlаğа аydаp tаstаuw tuwrаlı Bаqşаsаrаydаğılаr urаn tаstаydı.
Nogayları Kırım etrafından alarak, açık bozkırlara sürerek bırakmak hakkında Bahçesaraydakiler naralar atıyordu.
Qırımdıqtаr nоğаylаrğа qаrsı jаzаlаuw şаrаlаrın jürgizedi.
Kırımlılar Nogaylara karşı cezalandırma yollarını tasarlıyorlardı.
Kаzаktаr nоğаylаrdıñ Dоn bоyındаğı burınğı qоnıstаrınа оrаluwınа, söytip Resey pаtşаsınıñ qоlаstınа kiruwine müddeli bоldı.
Kozaklar Nogayların Don boyundaki eski yerlerine dönmelerine, bu şekilde Rusya Çarının hakimiyetine girmelerini isitiyordu.
Nоğаylаr Dоnnıñ аrğı betine qаrаy şubırdı.
Nogaylar Don nehrinin arka tarafına geçtiler.
Közkörgenderdiñ аytuwınа qаrаğаndа, Qırımnаn аuwıp, Dоnğа ketken nоğаylаrdıñ sаnı, əyelder men bаlаlаrdı eseptemegende, 30 mıñ mölşerinde bоlğаnğа uqsаydı.
Gözlemcilerin söylediklerine bakıldığında, Kırımdan göçedip, Don tarafına giden nogayların sayısı, kadınlar ve çocukları hesaba katılmadığında 30.000 kadar olmalıdır.
Nоğаy mırzаlаrı Məskeuwge öz qаlаuwlаrımen bоdаn bоlıp qоsıldı, Аzоv аynаlаsın meken etti. Dоn
kаzаktаrı qırımdıqtаrdаn jаn sаuwğаlаp qаşıp kelgen nоğаylаrğа pаnа bоldı.
Nogay mirzaları Rusyaya kendi arzuları ile katıldı, Azov civarını kendilerine mekan ettiler. Don kozakları Kırımlılardan canlarını korumak için kaçıp gelen Nogaylara sığınak oldu.
Nоğаylаrdıñ endi birаzı Edil men Jаyıq аrаsındаğı dаlаlı аymаqtı mekendep qаldı.
Nogayların artık bir kısmı İdil ile Yayık arasındaki bozkır bölgesine yerleşip kaldı.
Nоğаy, nоğаylı dəuwiriniñ şındıqtаrın jırlаğаndа, jırаuwlаrdıñ оmırаuwın jаs juwdı
Nogay, Nogaylı devrinin gerçeklerini cırladığında, cıravların göğüslerin gözyaşları yıkadı.

АЙДЫНДЫ ОРАҚ
Жанқара ДƏДЕБАЕВ, филология ғылымдарының докторы, профессор

Орақ дегенде, есімізге Мамай түседі.
НоғайлыныңМұсабиінентуғанотызұлдың
ішінде Орақ батыр болып қол бастады, Ма-
май би болып ел басқарды. Орақ дүниеден
өткенде, сексен бестегі анасы:
Айдынды Орақ, айды Орақ,
Айбалтасы қанды Орақ,
Аштарханда даңды Орақ,
Арғымақ атың азды, Орақ,
Байтақ жұртың тозды, Орақ,
Келер болсаң, жылдам кел,
Сексенге келген қарт анаң,
Жылай да жылай жазды, Орақ! [1,
129] – деп жоқтау айтқан екен. Əкесі «хан
Мұсадан жүлде алған, ағасы би Мамайдан
үлгі алған» Орақтың ерлігі естен кетпейді.
Біздің сөзіміз де Орақ батыр туралы. Ол да
батыр, ол да айдынды. Бірақ, басқа. Басқа
болса да, Мұса биден өніп, өскен бір дарақ.
Оның Ресей дерек көздерінде сақталған
аты-жөні – Петр Урусов, дүниеден 1639
жылы өткен.
Петр Урусов – қазақ ханзадасы,
ҚасымханыОразмұхамедОнданұлының
қарулас серігі, Ресейдегі аласапыранның
қалың тұманынан аман шыққан [2: 91;
158-159] іріəскербасы, тарихитұлға. Азан
шақырып қойған аты – Орақ. Өзімен
тете інісінің азан шақырып қойған аты
– Зорбек. Əкесінің аты – Жанараслан,
Ноғай Ордасының ірі биі, ұлысбегі. Ата-
сы – Ноғай Ордасының бас билерінің
бірі, ұлысбегі Орыс.
Орыс мырза Ноғай Ордасында билік
тізгінін 1578 жылдың көктемінен бастап
ұстады. Осыдан бастап қашан өлгенге
дейін (1590 жыл) оның өмірі үздіксіз ішкі
жəне сыртқы тартыстар мен соғыстардың
шиеленіскен өрісінде өтті. 1587-1588 жыл-
дары Ноғай Ордасында болған Мəскеу
елшісі Иван Судаковтың жазбаларында
Орыс мырзаның Мəскеу патшасының
қоластында болатынына ант бергені тура-
лы мəліметтер бар. Орыс мырза өзінің бұл
ісін Түрік сұлтанына елші жіберіп, былай
түсіндіреді: «Мəскеу патшасына қарады
деп маған жəне менің қасымдағы
мырзаларға кінə қойма – Астрахань,
Еділ мен Жайық, Самар кімдікі бол-
са, бүкіл Ноғай да соныкі» [3]. Түрік
сұлтаны Орыс биге кінə қойған жоқ, бірақ,
бүкіл Ноғай Ордасын өзіне тəуелділігіне,
адалдығына ант беруге мəжбүрледі, Ресей
билігіндегі Астраханды алуға итермеледі.
Оның салдарыжайлы болмады. Ел ішіндегі
аумалы-төкпелі əлеуметтік топтардың,
түрлі күштердің арасы ашыла түсті.
Орыс би өз дəуірінде Ноғай Орда-
сын басқа мемлекеттерден тəуелсіз етуге,
əсіресе, Ресей ықпалынан тыс болуға ты-
рысты. Бірақ, Ресейден де, Қырымнан да,
түріктерден де тыс бола алмады. Орданың
өз ішінде де бірлік болмады. Борис Го-
дунов патша Ноғай Ордасының ішкі
ынтымағы мен бірлігінің нығаюына
мүдделі емес еді. Астрахандағы
əскербасылары Борис патшадан
ноғайлардың арасына іріткі салу, олар-
ды бір-біріне айдап салу, бір-бірімен
қырылыстырып, ақырында оларды
қайыршылық халге түсіру, əрбір əке
өзінің баласын Астраханға өзі алып
келіп сататын жағдайға жеткізу тура-
лы тапсырма алады [4, 52]. Патшаның
тапсырмасы оның ноғайларға қатысты
саясатының қандай сипатта болғанын
анық аңғартады.
Орыс дүниеден өткен соң ұлыс билігіне
Тінахмет бидің үлкен ұлы Урмамет келді.
1600 жылы ұлыс билігі Естерек мырзаға
тиді. Бұл тұста Естерек пен Орыс бидің
ұлы Жанараслан мырзалардың арасында
билік үшін тартыс қатты шиеленіскен еді.
Шиеленіс ашық ұрысқа, соғысқа ұласты.
Ағайындылар, бірге туғандар бірін-бірі ая-
мады. Осындай жағдайда Жанарасланның
балалары Орақ пен Зорбек аманат ретінде
Мəскеуге келеді. Осы жəне басқа оқиғалар
жайында Естерек мырза окольничий С.
С. Годуновқа берген сөзінде мол мəлімет
келтіреді. Борис патша ноғай ордасындағы
Жанқара ДƏДЕБАЕВ,
филология ғылымдарының докторы,
профессор
№10 2014 А И АТ 45
ішкітартыстаЕстерекжағынашықтанашық
қолдап, оған қарулы көмек көрсетуге дейін
барды. Мəскеу қарулы күшінің қолдауымен
Естерек ноғай ұлысының билігіне ресми
түрде отырды. Ұлыс ішіндегі, ұлысаралық
ұрыс, талас толастамады.
Орақ пен Зорбектің Мəскеуге Федор
Иванович патшаның тұсында келгені
туралы деректер бар. Ал, нақты мұрағат
құжаттары негізінде С. А. Белокуровтың
берген ақпарында олардың 1594 жылы
Ресей патшасы Борис Годуновқа қыз-
метші болуға келгені, патшаның оны
қызметке алғаны, шоқындырғаны тура-
лы мəліметтер сақталған. Шоқынғанда
Ораққа Петр деген ат, інісі Зорбекке
Александр деген ат берілген [5, л. 8]. Орақ
батыр жат ел, жат жерде абдырап, адасып
қалған жоқ. Ақылға да, айлаға да, əдіске
де жүйрік болды. Өзінің табиғатымен,
болмысымен ол патша сарайындағы жас-
тардың алдыңғы қатарынан көрінді [2,
123], 1601 жылы Александр Иванович
Шуйскийдің жесірі, князь Григорий Васи-
льевичГодуновтың қызыАннаныəйелдікке
алып, үйлі-жайлы болды. Б. Годуновтың, В.
Шуйскийдің патшалығы тұсында биік қыз-
меттер атқарды, Ресейдің ішкі, сыртқы жа-
уларына қарсы талай қан майдан соғысқа
кірген айтулы қолбасы ретінде танылды.
Ресейдің сыртқы жауларға қарсы
соғысында Оразмұхамед (қазақ хан-
задасы) оң қанат əскерді басқарғанда,
Мəмет (Үргеніш ханзадасы) сол қанат
əскерді, Мəметқұл (Сібір ханзадасы)
алдыңғы полкты, Арыстанəлі (Қасым
ханзадасы) үлкен полкты бастаған.
Тосқауыл полк Шихымның (Самарқан
ханзадасы) басшылығында болды. Орақ
батыр ноғай, татар жасақтарының
біріккен құрамасын басқарды. Ол В. И.
Шуйскийдің тұсында да қолбасылық
етті. Аталғанқолбасылардыңбəрі де хан-
задалар, мұсылман елдері хандарының
ұрпақтары, қатарынан асып шыққан ел
ұландары еді.
1607 жылы күзге салым И. Болотни-
ков бастаған көтеріліске қатысушыларды
жазалау үшін, В. И. Шуйский Тулаға мол
əскермен жорыққа шығады. Оның қазан,
романов, арзамас татарларынан тұратын
тұтас бір əскери құрамасын Орақ батыр
басқарды [2: 87; 145]. Ұрыс Воронье (Упа)
өзенінің маңында өтеді [2, 158]. Туланы
қорғаушылар қатты қарсылық көрсетеді.
Кеңес берушілер қалаға өзеннің арнасын
бұрып алып келуді ұсынады. Ұсыныс
мақұлданады. Қала қабырғасының түбінен
ағыпжатқан өзенқаланың өзіне ағады. Қала
топан судың астында қалады. Қаладағы
жалған Дмитрийлердің бірі, князь Г. Ша-
ховский, Иван Болотников жəне басқалар
жазаға тартылады [6, 121-122]. Болотников
көтерілісінен кейін Орақ батыр өз полкімен
Крапивна түбінде тұрды.
Мəскеуге қарасты Украина аумағын
шауып, олжалау ноғайлар үшін пайда
табудың өнімді жолына айналған еді.
Естерек би оларды тоқтатуға, олжа боп
келген мал мен жанды кері қайтаруға
дəрменсіз болды. Өзінің осындай ахуа-
лынЕстерек Мəскеу билігіне жазған хат-
тарында ашық мойындады. Патшаның
жарлығы бойынша, Крапивна түбінде
тұрған Орақ батырдың құрамасы Ноғай
Ордасынан келіп, Мəскеуге қарасты
Украина жерін шауып, мал-жанын алып
жүрген татар жасақтарымен беттеседі.
Мəскеу Украинасын шауып, олжа тау-
ып жүрген қандастарына қарсы өзінің
құрама əскерімен жазалау шараларын
қолдануға Орақ батырдың дəті бар-
мады. Осыған байланысты алдынан
шыққан жол айырығында ол өзінің
атамекенінен келген ноғай, татарларға
қарсы соғысудан бас тартты, сөйтіп өзін
патша деп жариялаған екінші жалған
Дмитрийдің тобына келіп қосылды [2,
91]. Көзкөргендердің жазбаларында
Орақ батыр інісі Зорбек (Александр Уру-
сов) екеуі 1607 жылы Крапивнаны тастап,
əскерімен жалған патшаның жанындағы
Оразмұхамедке келіп қосылғаны жай-
лы ойдың ұшқыны да бар. Қайбір дерек-
тер Орақ батырдың осы жолы Қырымға
кеткені туралы мəліметтер береді [2:
118; 158-159]. Алайда дерек көздеріндегі
мəліметтерде Орақ батырдың – Қырымға,
ал, інісі Зорбектің (Александр Урусовтың)
Астрахандағы əкесіне дəл осы жолы, 1607
жылы, кеткені туралы нақты мəлімет
кездеспейді.
НоғайОрдасыныңалашыларыМəскеуге
қарасты елді мекендерді шауып, олжа алу-
ын жалғастыра берді. Олар бір келгенде,
100 мың қолға дейін келіп, мол олжаға ба-
тып оралып жүрді. 1609 жылы Орақ батыр
Мəскеу маңына қол бастап келіп, олжаға
батқан қырымдықтардың аман-есен кері
қайтуына жағдай жасайды. Осы жолы
оның Қырымнан келгені туралы пікірлер
де бар. Алайда, Орақтың 1607 жылы інісі
Зорбек екеуі Крапивна түбінен еліне кетіп,
одан ағайынды екеуі 1609 жылы Мəскеу
өңірін тонауға қайта келді деуге жеткілікті
негіз жоқ.
Жанқара ДƏДЕБАЕВ. Айдынды Орақ
46 №10 2014 А И АТ
1610 жылы жазда қырымдықтар он бес
мың қол болып келіп, Мəскеу аймағын тағы
шабады. БұлжолышапқыншылардыБелго-
род ордасының басы Кантемир мырзаның
өзі бастап келген болады. Осы жылы
Үлкен Ноғай ордасының адамдары Рязань
аймағын талан-таражға салып кетеді. Бұл
істердің барысынан Орақ батыр тыс тұрды
деу қиын, оны сол шапқыншылықтардың
бəрінің басы-қасында болды деудің де
жөні келмейді. Бірақ, Орақ батырдың
осы шаралардың бəрінен хабардар болып
отырғанын жоққа шығаруға болмайды.
1608 жылы күзде жалған Дмитрий
Қасым ханына князь Иван Михайлович
Борятинскийді бас қылып бес мырзасын
жібереді. Олардың мақсаты Қасым ханы-
мен бірге хандыққа қарасты қалалардың
құрама қолымен Суздаль қаласына келіп,
сол жерде ханды да, ханның жұртын да
басқа шонжарлармен бірге жалған патшаға
адалдығына ант бергізу еді [2, 15].
Оразмұхамед 1608 жылы желтоқсан
айының ортасында жазған хатында Дми-
трий атын жамылған екінші бүлікшінің
ордасына келмек ойы барын білдіреді
[7, 143]. Ол, Жолкевскийдің айтуынша,
жалған Дмитрийге шын патша деп сеніп,
тамаша нөкерлерімен қалың қол болып
келіп қосылады жəне жасақтарға, жалған
патшаның өзіне көл-көсір сый жасап,
жомарттық көрсетеді [8, 188-189]. Жалған
патшаның қасында ол 1609 жылдың ба-
сынан 1610 жылдың желтоқсанына дейін
жүреді.
АласапырандаОрақЖанарасланұлы
қалың қолымен Оразмұхамедтің
қасында болды. Ресейге Борис Году-
нов тұсында келіп, Ресей патшалығы
үшін қызмет етіп, еңбек сіңірген айту-
лы əскери қайраткерлер ретінде бұлар
талай сыннан бірге өткен еді. Борис Го-
дунов дүниеден қайтып, аласапыран
уақыт туғанда, көп жұрт жалған патша
мен шын патшаны бір-бірінен айыра ал-
май, əрі-сəрі күй кешкені анық. Жалған
патшаның дүрбелеңі Қасым хандығын
басып өткенде, Қасым ханы Мəскеуден
қол үзіп қалған-ды. Оның үстіне Бо-
рис Годуновтан соң патшалық еткен,
аласапыран уақытта ел басқарған Ва-
силий Шуйский Қасым хандығының
жұртына да, Қасым ханының өзіне де
тура жол көрсете алмаған еді. Өтірік
шындай болған аласапыран заман Орақ
Жанарасланұлы үшін де, Оразмұхамед
үшін де қатерлі сипат алды. Аласапыран
кезеңнің сұрапылы тағдырдың тар жол,
тайғақ кешуінде бұл екі арысты жалған
патшаның тобымен тоғыстырды.
Жалған патша Тушинода жүгенсіздік
жасап, қаныпезерлік көрсетті. Күн өткен
сайын оның көргенсіз болмысы əр түрлі
қырынан сорақылықпен ашылып жат-
ты. Мұның өзі Қасым хандығының ханы,
қазақ ханзадасы Оразмұхамедтің, оның
қасындағы қандыкөйлек серігі Орақтың
көздерін шындыққа жеткізді. Олар өздері
патша деп таныған адамның Дмитрий атын
жамылған бір арамза, қасиетсіз қарақшы
екені туралы қорытындыға келді. Айнала-
сын жинақтап, Мəскеуге бару туралы ойға
тоқтағанбұлекі асылжанөзжақындарымен
астыртын хабарласа бастайды. Тілеулестер,
іштартушылар тобы бірте-бірте арта түседі.
Жалған Дмитрийдің шын болмыс-бітіміне
көздері жеткен белгілі ақсүйектер, əскери
қызметкерлер бүлікшімен бірге болуға,
оған қызмет етуге арланып, Мəскеуге
орала бастайды. Патша тағындағы Васи-
лий Шуйский оларға кешіріммен қарап,
тиісті лауазым береді. Көзі ашық, ақиқат
жолындағы парасатты, арлы азаматтардың
мұндай беталысы жалған Дмитрийді қатты
үрейлендіреді. Оның берекесіздігі, үрейі
ұшқан мүсəпір күйі Орақтың қырағы
көзінен де таса қалмайды.
1609 жылдың аяғында Тушинодағы
жалған Дмитрийдің тобырына король
Сигизмундтың елшілері келіссөз жүргізуге
келеді. Сигизмунд бастаған топ пен жалған
патша бастаған топ Мəскеу тағынан үміті
бар бəсекелестер еді. Соған қарамастан
Мəскеуге қарсы күресте екеуі тізе қосып,
бірігіп кетіп отырды. Шынға келгенде,
бұлардың əрқайсысы екіншісімен жəне
Мəскеу билігімен бірдей соғысжағдайында
болды. Оның үстіне Сигизмундтың адам-
дары жалған патшаның қарамағында полк
басқарып жүрді. Жалған патшаның орда-
сында Сигизмундке іштартушылар көбейіп
келе жатты. Рожинский бастаған кəнігі
əскербасылар жалған патшаның сыртқы
дүниемен қарым-қатынас жасау аясын
қысып, өз уысында ұстады. Осының бəрі
жалғанпатшаныңөзайналасындағылардың
қастандығына ұшыраудан сақтанып, 27
желтоқсанда, əйеліне де қарайлай алмай,
түн жамылып Калугаға қашуына алып
келді. Ол кеткен соң Тушинода сапырылыс
басталады. И. Заруцкийдің басына қатер
төнгенде, оны князь Рожинский қорғап
қалады [9, 21.02.1610]. Оразмұхамед пен
Орақ батыр Тушинода қалып қойғанда,
Оразмұхамедтің ұлы Мұхамед-Мұрат
жалған Дмитриймен бірге Калугаға кеткен
Тарихтан тəбəрік
№10 2014 А И АТ 47
болып шығады. Жұрт əр тарапқа бет алады.
Қасым ханы Оразмұхамед 1610 жылдың
31 наурызында кешқұрым Александр
Збровскиймен бірге Смоленск түбінде
тұрған король Сигизмундтың тобына келіп
қосылады [8, 31.03.1610]. Қасым ханы
корольмен мына сөздерді айтысып аман-
дасады: «Мен – сенің қарашыңмын.
Сенің ұлық мəртебеңе қызмет қылып,
қанымды төгуім үшін қол бер, қолыма
қару бер» [9, 03.04.1610].
Смоленск қамалын күшпен алуға Си-
гизмундтың шамасы жетпеді. Қамалды
қорғаушы жүзбасылардың бірі: «Күшіміз
сарқылып, əліміз құрып біткенде
амалдың жоқтығынан бəрібір берілуге
мəжбүр боламыз. Өйткенше қазір
берілейік» [9, 01.11.1609], – деген ойын
білдірген екен. Ол сол сəтте жазаға тар-
тылады: сол күннің ертеңінде жан тапсы-
рады. Cоған қарамастан, Король қамалды
қорғаушыларға Оразмұхамед бастаған
əскербасылар мен боярларды жəне бас-
қаларды елшілікке жіберіп, қамалды
бейбіт жолмен алмаққа талпынады. Қамал
қорғаушылар елшілер өкілі əкелген хатты
оқиды, корольдің талабын біледі, елшінің
басына бал құяды, содан соң оны бұдан
былай мұндай хатпен келмеу туралы қатты
ескертіп, кері қайтарады [9, 18.04.1610].
Оразмұхамед пен Орақ та Смоленск
түбінде тұрақтай алмайды. Қасым ханы
Мəскеуге оралу туралы ойға біржола
тоқтағанмен, ол ойын іске асырудың
жолы бұралаң болып шығады. Мəскеу
патшалығындағы В. Шуйский 1610
жылы тамызда тақтан тайып, монах
кейпіне түсті. Мемлекет билігі Федор
Иванович Мстиславскийге тиді. Ол ел-
дегі алпауыттарға, боярлар мен князь-
дерге ақыл салып, патриах Ермоген-
мен бірге Сигизмундтың ұлын Ресей
патшасының тағына отырғызу туралы
ұсыныс көтерді [2, 19]. Жолкевскийдің
айтуынша, Ф. И. Мстиславский ко-
роль Сигизмундтың ұлы Владиславқа
қатты іш тартқанға ұқсайды [8, 118].
Шын мен жалғанды, оң мен терісті,
дұрыс пен бұрысты айыру хан үшін де,
қараша үшін де қиынға айналды. Осын-
дай аласапыран жағдайда Қасым ханы
баласының, əйелініңжалғанДмитрийдің
қолында қалғанын айтып, гетманның
рұқсатымен Смоленск түбінен Калугаға
бет алады [8, 190]. Орақ батыр да сонда
келеді.
Калугада болған бірер ай ішінде Ораз-
мұхамед те, Орақ батыр да жалған Дми-
трийдің қылықтарынан жерініп, іштен
тынады. Оразмұхамед жалған Дмитрийдің
жанында нөкер болып жүрген баласы
Мұхамед-Мұратты өзімен алып кетпек бо-
лып едəуір уақыт өткізеді. Мұхамед-Мұрат
бұл тұста жалған патшаға бар көңілімен
ауып, оның: «Қасым ханының тағына
сені отырғызамын», – деген алдамшы
сөзін буынына түсіріп алған еді. Осындай
ойдағы, осындай күйдегі Мұхамед-Мұрат
мақтанға, мансапқорлыққа біржола бой ал-
дырып, əке тілегін аяқ асты етеді. Жалған
патшадан да, жалған дүниеден де шаршап,
шалдыққан əкенің ойы балада болғанда,
баланың ойы далада болып шығады. Көз
алдында Қасым хандығының алтынмен
апталған хан тағытұрғандықтан, бала басқа
жаққа көз салып, басқа нəрсеге ой салып
жатпады. Сондықтан, ол əкесінің Мəскеуге
кетпек ойын мақұлдамады, онымен тоқтап
қалмай, болған əңгімені жалған Дмитрий-
ге жеткізді. Мұны естіген жалған Дмитрий
Қасым ханы Оразмұхамедтің көзін жоюға
бекінеді.
1590 жылы Ресейдің шведтерге қар-
сы соғысында қолбасы ретінде үлкен
ерлік көрсету, 1598 жылы Ресейдің
қырымдықтарға қарсы соғысына қа-
тысу, 1601 жылы Ресейдің Қырым хан-
дығы бетіндегі барлық қарулы күшіне
қолбасы (воевода) болу жəне басқа да
ірі соғыс істеріне басшылық жасау
Оразмұхамедтің қалың ел алдында да,
қаптаған қарулы күш алдында да абы-
ройын асырған-ды. Оның оқ пен оттың
ортасына сан рет кіріп, одан сан рет сау
шыққан, отқа салса күймеген, суға сал-
са батпаған нағыз қаһарман қолбасы
ретінде аты шығып, даңқы жайылған
болатын. Қасым ханының ел-жұрт,
халық үшін сіңірген еңбегі, хандықтың
қарулы күші мен қарапайым халқы
алдындағы қадір-қасиеті аса зор еді.
Оны бүкіл қарулы күш бек құрметтеді.
Мұндай ірі, дара тұлғаның соңындағы
қалың қол – ірі күш. Егер, ол Мəскеуге
бастар болса, онымен бірге қалың қол
да Мəскеуге кетер еді. Ерлігін ел-жұрты
таныған мұндай ерен азаматқа, Қасым
хандығының бас қолбасысы əрі ха-
нына ашық қарсы шығу, оның көзін
жою туралы ашық айту жалған Дми-
трий үшін қауіпті, тіпті, оның өз басын
жұтуға алып келетіндей қатерлі іс еді.
Патшакештің Калугада жақтастары
мен сыбайластарының аз еместігіне
қарамастан, осы жайлардың бəрі оның
ойынонға, санасынсанға бөлгенінде, ма-
Жанқара ДƏДЕБАЕВ. Айдынды Орақ
48 №10 2014 А И АТ
засын алып, ұйқысын қашырғанында
сөз жоқ. Ақыры ол табиғатына тартып,
қарақшылық жолды таңдап алады:
Оразмұхамедті ел көзінен таса, оңаша
жерге алдап шақырып, арам ойын сол
сəтте жүзеге асыру туралы шешімге
келеді. Елді бұзған жалған патша жа-
ман ойын жүзеге асыру жолдарын ал-
дын ала кесіп-пішіп, іске көшеді. 1610
жылы 22 қарашада нөкерлерін жиып, аң
аулауға шығады. Аң аулауға шығарда
Оразмұхамедке хабаршы жіберіп, оны
өзімен бірге жүруге шақырады. Ша-
қыру табан астында болғандықтан,
Оразмұхамед жанына екі адам ғана ер-
теді. Орақ батыр бұл жайдан хабарсыз
қалады.
Қулық пен сұмдық істе алдына жан
салмайтын жалған патша Оразмұха-
медпен бірге Ока өзенінен өткен соң,
қатарынаМихайлБұтұрлинменИгнаш-
ка Михнев деген екі жанкештісін алып,
маңындағы көптен бөліне, оңашалана
береді. Ойына бөтен ой алмаған
хан қапыда қалды. Аңға шыққан
жұрттың көзін ала бере, үш қарақшы
Оразмұхамед пен оның екі серігін қас
қағым сəтте қылышпен қидалап өлтірді
де, Ока өзенінің мұзын ойып, денелерін
суға батырды. Ойға алған ісін бітірген
жалған патша сол жерде бүлініп, өзін
Қасым ханы Оразмұхамед өлтірмекші
болғанын дабыралап айтып, қорқып-
үріккен, шошып-қалтыраған дауыс-
пен сарайына айқай салып, ат қойып
келеді. Өзінің өлмей, əрең тірі қалғанын,
ал, Оразмұхамедтің Мəскеуге қашып
кеткенін айтып, сандырақтайды. Іле
Мəскеуге қашқан Оразмұхамедтің ар-
тынан қуғыншы жасақ, қарулы топ
шығарады [10, 170-171]. Қарапайым
жұрт оның мұнысына сенген болады.
Ал, Орақ батыр болған істің жайын астыр-
тын зерттеп, шындыққа көз жеткізеді. Ол
Оразмұхамедтің өліміне оның баласының
қатысы барын біледі. Өз əкесіне өзі опа-
сыздық жасаған, өлім тілеген сатқын
баланың басын алуға бекінеді. Бұл кезде
жалған патша Мұхамед-Мұратты Қасым
ханы деп жариялаған еді.
Орақ батыр Қасым хандығының жаңа
ханының жолын тосып, бірнеше түнді өт-
кізеді. Ақырында сəті түскендей болады.
Кешкі сауықтан бұлғақтап келе жатқан
жазықты деген басты кек қылышы қиып
түседі. Бірақ, кейін анықталғандай, бұл
Оразмұхамедке де, оның өліміне де қатысы
жоқ басқа біреу болып шығады. Жалған
патша Орақ батырды адам өлтіргені үшін
жауапқа тартып, абақтыға қамап қояды.
Бірнеше жетіден кейін оны абақтыдан бо-
сатып, достық құшағын жайған болады.
Орақ батыр оның мұнысын сыр бермей
қабыл алады. Бірақ, оның сырты тыныш
болғанмен, ашу-ызасында шек жоқ еді.
Орақ батыр енді жалған патшаның көзін
құртуға, Оразмұхамедтің қаны үшін қан
төгуге, жаны үшін жан алуға серт етеді.
Көп ұзамай жалған патшаның
аң аулауға шығатыны белгілі бола-
ды. Орақ батыр өз адамдарына дай-
ын болуды ескертеді. Жалған патша
аңға шыққан күні бұлар да қаланың
əр қақпасынан бөлек-бөлек шығып,
Ноғай даласына бастайтын Пельн қара
жолына бет түзейді. Дерек бойынша,
бұлардың жалпы саны мың қаралы
болған екен. Жалған патшаның шана-
сына жанай берген Орақ батыр оның оң
қолын иығынан шауып түсіреді. Ізінше:
«Оңбағаналдамшы, хандыөлтіріп, мыр-
заны зынданға салғанның қандай бола-
тынын мен саған көрсетейін!» [11, 189]
– деп қаны қайнаған қайсар қолбасының ал-
мас қылышы екінші рет жарқ ете қалғанда,
жалған патшаның бүлікшіл басы кеудеден
төмен домалап, жерге түседі. Қайбір де-
рек көздерінде жалған патшаның қолын
(басын) шауып түсіретін Орақ батырдың
өзі емес, інісі Зорбек болып көрсетіледі
[6, 221-222]. Жат жерде табысқан жан ба-
уыры, қимас досы Оразмұхамедтің өлімі
үшін Орақ батыр осылай кек қайтарады
да, артына алаңдамай, түмен қолды бастап,
туған жеріне, атамекеніне қайтты. Бұл 1610
жылдың 11 желтоқсаны еді [2: 57; 217; 7,
364-365; 8, 191; 13, 198].
Жалған патшаның өлімі Ресейдегі ала-
сапыран, бұлғақ жағдайдың оңалуына ті-
келей ықпал етті. Ол көзі тірісінде өзінің
хандық ордасын Астраханға көшірудің
жолын ойластыруда еді, оған алып баратын
жолды жақсы білетін Орақ батыр мен оның
түменіне де жалпақтап, жалған қошемет
көрсететін. Аласапыранның ортасында
жүрген шетелдік Мартин Бер осы жайлар-
ды сараптай келіп, былай деп тұжырым
жасады: «Егер, жалған Дмитрийдің ойы
жүзеге аса қалған болса, онда Ресей
сұмдық алапат ауыртпалықты бастан
кешірер еді. Бірақ, одан Құдай сақтады»
[11, 187-188].
Мартин Бердің сөзінің жаны бар. Жал-
ған патша хандық ордасын Астраханға
алып келгенде, елдегі бүліншіліктің одан
ары жалғаса беретінінде сөз жоқ болатын.
Тарихтан тəбəрік
№10 2014 А И АТ 49
Оның салмағы, əрине, алдымен, қарапайым
халыққа түсуші еді. Ел азып, ер сасатындай
шақта бүлікбасы жалған Дмитрийдің өлім
табуы Ресей халқының басына үйірілген
бүліншілікбұлтынсерпіп, еласпанынашып,
қобалжығанкөңілдіорнынатүсіргендейеді.
Ресей халқының аласапыран, дүрбелең,
бұлғақ уақыттың қыспағынан аман-
есеншығуына өлшеусіз зорқызмет еткен
екі жағдай бар. Оның бірі – Қасым ханы
Оразмұхамедтіңшындыққакөзжеткізіп,
жалған патшадан безінген, Мəскеу билі-
гіне бет бұрған саяси ұстанымы. Екін-
шісі – Орақ батырдың естен кетпес ерен
ерлігі.
Орақ батыр осы кеткеннен Қырымға ба-
рып бір-ақ тоқтайды. Зорбек əуелі Азовқа
келеді, одан соң Астрахандағы əкесіне
кетеді [13, 185-186]. Бұл кезде Жанарас-
лан мырза Астраханда еді. Орыс мырза
кезінде Ресейдің Ноғай Ордасына ықпал
жасауға ұмтылған талабына ашықтан-
ашық қарсы күресті. Ресейдің Ноғай Орда-
сындағы ықпалына, билігіне деген осы
қарсылық Жанараслан мырзаның саяса-
тында да сақталды. Ол əке саясатын одан
ары қарай жалғастыруға сақадай сай бол-
ды. Алайда, Ресейдің ноғай ұлыстарына
деген ықпалы бұрынғыдан əлдеқайда
күшейіп, Ноғай Ордасы ішкі тартыстан
азып, ақыры үшке бөлініп кеткен еді:
а) Алты ұл ауылы; ə) Кіші Ноғай орда-
сы; б) Үлкен Ноғай ордасы. Бұлардың
əрқайсысы өздігінше еларалық қарым-
қатынас орнатуға күш салды. Мыса-
лы, Алты ұл ауылы Қазақ ордасымен
ынтымақта, достық ниетте болды [14,
421].
Еділ мен Жайық бойына жағалай қамал
салып, қала тұрғызып, мысықтабандап
жылжып келген, Қазан мен Астраханьды
алып қойған, Азовқа қол сала бастаған Ре-
сей Ноғай Ордасындағы билігін нығайта
түсті. Дербестікке, тəуелсіздікке ұмтылған
Жанарасланның ұлысын, ауыл-аймағын
шауып, мал-жанын олжалап отырды.
Əкесінің қасына келген Зорбектің (Алек-
сандр Урусовтың) қалыптасқан ахуалды
жақсартуға ықпал етуге əлі келмеді. Есте-
рек мырза Астрахань казактарымен бірлесе
отырып, Жанараслан мырзаны қамаққа
отырғызды. Астрахань əскербасысы Ше-
реметьев 1608 жылы Василий Иванович
патшаға жазған ақпарында (парақтың сыр-
тына) Жанараслан мен Қанай мырзалардың
бұрынғыша қамақта отырғанын атап өтеді
[13, 162-163]. Естерек бастаған мырза-
лардың арасында дамықтыбірлік болмады,
алайда, олар Жанараслан мырзаға қарсы
шығуға тура келген жағдайда бас біріктіріп
отырды. Оның үстіне Естерек ордадағы
билігін Ресейдің қолдауымен қорғап, ұстап
отырғанын жақсы білді.
Орақ батыр Қырымға келгенде, но-
ғайлардың жағдайы осындай еді. Ол
Қырымға Мəскеу мемлекетінің жағдайы
туралы аса бағалы жəне ең соны деген
мəліметтерді алып келді. Қырымның
Мəскеуге қатысты саясатын анықтауда
бұл мəліметтердің маңызы өте жоғары
болды. Орақ батыр Қырым хандығының
Мəскеу ісі бойынша бас кеңесшісіне ай-
налды, Қырымдағы ноғай мырзасы
Кантемирдің қызына үйленіп, орда-
басыға жақын адамдардың біріне айнал-
ды.
Орақ батыр өзінің атамекеніне
оралған соң, көп ұзамай Ресейдегі ала-
сапыранның басы болған бүлікші топ
Астраханға келді. Орақ батырдың қо-
лынан өлім тапқан жалған Дмитрийдің
əйелі, баласы жəне бүлікші əскербасы
Иван Заруцкий Астраханға келіп,
жалған Дмитрийдің жас баласын Астра-
ханда патша деп жариялады. И. Заруц-
кий мен Марина Астрахань аймағына
келер қарсаңда Естерек би Мəскеу
қызметіндегі əскери күштің көмегімен
өзіне қарсы топтағыларды күшпен
бағындырып, бас көтерер мырзаларды
қамауға салған еді. Олардың қатарында
Жанараслан мырза да болды. И. Заруц-
кий қамаудағыларға бостандық беріп,
оларды өз жағына тартты. Оның
қоластында бірталай казак атаманда-
ры, қарақшы казактардан тұратын
қарулы күш тұрды. Айналадағы мыр-
залар Маринаның жалған Дмитрийден
тапқан баласына адалдығын растап
ант бере бастады. И. Заруцкий Естерек
биге қарсы жергілікті мырзаларды, та-
тар жұртын, Астраханьдағы қарулы
қолды пайдаланды. 1614 жылы Есте-
рек би И. Заруцкийге бас иіп, «заңды
патшаның ұлына» адал қызмет етуге
ант берді. Кейін өзінің бұл ісінің мəнісін
ол И. Заруцкийдің мынадай өкімді сөзіне
амалсыз бағынуға мəжбүр болуымен
түсіндірді: «Заңды патшаның ұлына
қызмет ет. Барша христиан жұрты
бас қосып, Дмитрий патшаның ұлын
ұлықтап, патшалыққа сайлады. Егер,
бізбен бір болғың келсе, антыңды бер,
аманатқа балаңды бер. Бізді алдама,
бізге алдамшы сөз айтпа, əйтпесе, алты
ру жұртпен Жанарасланды көтеріп,
Жанқара ДƏДЕБАЕВ. Айдынды Орақ
50 №10 2014 А И АТ
бəріміз саған қарсы шығамыз» [14, 443].
Естерек сөзінің соңын Жанараслан мен
оның немересі, жетіруы – түп-түгел өзі-
нің бітіспес жауы екенін айтып, патша
ағзамды оларға қарсы өзімен, өзінің
ұландарымен бірге соғысуға шақырады
[14, 444].
1614 жылы көктемде хатқа түскен
мəліметтерге қарағанда, И. Заруцкий
Астрахандағы ұры-қарыларды, Естерек
мырзаны, Жанараслан мырзаны жұртымен,
сонымен қатар, татар жұртын көтеріп, Са-
мара қаласын алуға аттанбақ ойда болғанға
ұқсайды [14, 419]. Астрахандағы бүлікші
топтың басына аманатқа Естерек, Тінахмет
мырзалар – балаларын, ал, Қара Келмем-
бет інісін беріп, өздері айналасындағы
ноғайларымен Самараны алуға аттана-
тынына ант еткен деседі [14, 421]. Ес-
теректі өз жағына тартқан соң, И. Заруц-
кий Орақ батырдың əкесі Жанарасланға
сенімсіздікпенқарап, ақырындаонықамауға
алады. Осы жылы мамырдың басында
бүлікшілер Астраханды тастап, Жайықтың
бойын өрлеп, Аю аралына қарай жылжи-
ды. Дерек көздерінде бүлікшілердің билігі
Третьяк Ус деген казак атаманында екені,
қалғандарының бəрі соған бағынышты
екені, аманаттағы ноғайлардың, солардың
ішінде Орақ батырдың əкесі Жанараслан
мырзаның билігі де соның қолында екені
туралы мəліметтер сақталған [14, 26].
Осы аласапыранда Естерек мырза Мəскеу
билігіне елші жіберіп, Жанараслан мыр-
заны И. Заруцкиймен бірге Мəскеуге,
өзіне, ноғай ордасына қастандық жасаушы
дұшпан ретінде көрсетіп үлгереді. Мəскеу
əскербасыларыныңЕстерекмырзағажазған
өкім-хаттарында (грамота) Жанарасланның
Мəскеуге, Естерекке, бүкіл Ноғай Ордасы-
на дұшпандығы И. Заруцкийдің дұшпан-
дығымен бірдей аталды [14, 26-28].
В. Хохлов қарулы қол бастап келіп,
Астраханды бүлікшілерден азат етті. И. За-
руцкий мен Марина бүкіл айналасымен 25
июньде Жайықтың бойында қолға түсті. И.
ЗаруцкийдіңқолындапендеболғанЖанарас-
лан (Урусов), Орақ (Тинмаметов) бастаған
ноғай мырзаларын, Естеректің балаларын
казактар Астрахандағы əскербасылар Одо-
евскийменГоловинге апаруғаұйғарады [14,
32]. Естерек мырза айналасындағы бірнеше
мемлекетпен бірдей өзара ынтымақтастық
туралы келіссөз жүргізе бестады. Осы
келіссөздердің Түрік сұлтанатына қатыс-
ты бағыты бойынша, Естерек Түрік сұлта-
натына бодан болды. Бұл Қырым тарапы-
нан үлкен қарсылықтың тууына алып келді.
Естеректің Түрік сұлтанына бодан болып,
оған адалдығына ант бергеніне байланы-
сты Қырым ханы Жəнібеккерей наразылық
білдірді. Ол Естеректің Түрік сұлтанына
емес, өзіне бодан болуын талап етті. Есте-
рек оны тыңдамады. Мұның үстіне Қара
теңіздің батыс жағалауынан тəуелсіз жаңа
орда қанатжайды. ОрдаорталығыБелгород
болды, орданы Кантемир мырза биледі.
Қырым ханы Жəнібеккерей Естерекке
қарсы үлкен қолмен Орақ батырды жұм-
сайды. Орақ батыр Естеректі Астраханға
жақын келіп қонуға мəжбүр етеді. Осылай-
ша, Естеректің ісіне, бір жағынан, Қырым
хандығының, екінші жағынан, Мəскеу пат-
шалығыныңкөңілітолмады, соныменқатар,
оның ісіне Түрік сұлтаны да разы болмады.
Қалыптасқанжағдайдынегізге ала отырып,
Орақ батыр мен Зорбек мырза (Александр
Урусов) Мəскеу елшісі Г. К. Болконский-
ге бас иіп, құрмет көрсетіп, Естеректің
орнына өздерінің əкесі Жанараслан мыр-
заны билікке тағайындау туралы тілек
білдіреді. Мұның артынша Қырым ханы
Жəнібеккерей Мəскеуге жазған хатында
былай деді: «Естерек Сізге дос емес, бізге
жолдас емес. Өзі ақымақ, ойы бұзық.
Иесіз мал сияқты ен далада маңып,
аярлығымен, жолбикелігімен жол тауып
жүр. Біресе бізге қосылады, біресе сізге
қосылады, енді, біресе қызылбастардың
шахына бас ұрып, литовтықтардың ко-
роліне жарамсақтанады. Бірақ, ешкімге
де опа бермей, желдей еседі».
Жəнібеккерей ойын одан ары қарай
жалғастырып, Мəскеу билігі алдына үлкен
мəселе қояды: Естеректің орнына Орақ
батырды тағайындауды ұсынады. Мəскеу
билігі бұл ұсыныстардың бəріне өз мүддесі
тұрғысынан қарады. Орақ батырдың Ресей-
дегі аласапыран кезде екінші жалған патша
жағына шығып кеткенін, одан туған жеріне
оралғаннан кейін ноғайларды бастап ба-
рып, Ресейдің елді мекендерін шауып, олжа
алғанын патшалық қызметіндегілер ұмыта
алмаған-ды.
ХVІІ ғасырдың басында Түрік сұлтана-
тының Еуропадағы басты қарсыласы
Польша еді. Түрік сұлтанаты Польшаға
қарсы əскери іс-шараларына Қырым
хандығын тартты. Түрік сұлтанаты
мен Қырым хандығы Польшаға қарсы
шапқыншылықтарына Ресейді тартуға
мүдделі болды. 1619 жылы Түрік сұлтаны
Қырым ханын Польшаға қарсы соғысқа
шығарды. Соғысжорығынаалғашқылардың
бірі болып Белгород ноғайларымен Канте-
мир мырза, Орақ батыр көтерілді. Жорық
Тарихтан тəбəрік
№10 2014 А И АТ 51
туралы жарлық Қырымды түгел қамтыды.
Олжа тапқысы келген жасақ жорыққа
өздігінше жиналды. Қырымды айнала
қоршаған дұшпандардан қорғауға қажетті
күшті сақтап қалудың өзі қиынға түсті.
1620 жылы Жəнібеккерей Польшаға
қарсыжаңажорыққашықты. Жорықты
ханның өзі емес, қалғасы Дəулеткерей
басқарды. Жорықтың алдын Орақ
батырдың ауыр қолы бастады. Жорық
нəтижесінде Польша Цецора түбінде ой-
сырай жеңілді. Жорықшылар олжаға
қарық болды. Жорық нəтижесіне жел-
пінген Осман сұлтан Жəнібеккерейге
жоңа жорыққа шығу туралы жарлық
берді. Жəнібеккерей бұл жолы жорыққа
қырымдықтардан, таулық черкестер-
ден, кіші жəне үлкен ноғайдан 100 мың
қол шығарады. 1621 жылы бұл жорық
сəтсіз аяқталады. Осы кезде Канте-
мир мырза Бельгород ноғайларының
ордасын Қырым хандығына тəуелсіз
деп жариялап, Түрік сұлтанына
тікелей бағынатын əлеуетке ие болды.
Кантемирдің билігі күшейді, бүкіл түрік-
поляк шекара аймағының сақшысы
мəртебесіне ие болды. Кантемирдің
билігінің нығаюына Орақ батыр зор
үлес қосты, өзі де күшейді.
1623 жылы Кантемир ұлысының
адамдары Ресей Украинасының бірнеше
уезінің мал-жанын олжалап алып кетеді.
Бұлардың кім екенін сұрастырғандар екі
топты көрсетеді: бірінші топ – Орақ батыр
бастаған Белгород ноғайлары; екінші топ –
Қырымдағы аласапыран жағдайды пайда-
ланып, олжа іздеп шыққан қырымдық Ше-
баш мырза. Дон казактары қағазға түсірген
мəліметтер бойынша, Орақ батыр Азовқа
арнайы келіп, азовтық ноғайларды осы
жорыққа қатысуға өзі үгіттегенге ұқсайды.
Білемін деушілер осы жорықта Орақ
батырдың өз бетінше іс қылатынын, оның
Қырымға оралмай, Кантемирге кететінін
болжап баяндайды.
Қырым хандығы Кантемир мырзаның
өз алдына бөлек, Түрік сұлтанына тікелей
бағынатынжекеордаболғанынажайбарақат
қарапотыраалмады. Қырымхандығының
басына Махметкерей мен Сағынкерей
келді. Жəнібеккерей хандықтан босады.
Махметкерей мен Сағынкерей тұсында
Қырым хандығы күш алып, нығая
түсті. Хан қызылбастардың шахымен,
запорождық казактармен мəмілелесті,
Түріксұлтаныментекетіресетіндеңгейге
дейін жетті. Ол казактарға сүйене от-
ырып, Белгородтағы Кантемирді əуле-
тімен, ұлысымен Қырымға күштеп
алып кетті. Алайда, билік басындағы
хан мен ханның қалғасы арасында
берік, біртұтас бірлік пен тірлік болма-
ды. Махметкерей (хан) мен Сағынкерей
(қалға) екеуі екі жаққа тартты: Махмет-
керей – түрік сұлтанына, Сағынкерей
– қызылбастардың шахына. Хан мен
ханныңқалғасыарасындағыалауыздық
хандықтыңкүшіменқуатынакері əсерін
тигізбей қоймады.
1627 жылы Кантемир мырза өзіне жа-
қын он үш мырзамен бірге мың қаралы
адам болып, Қырымнан қашып шығады.
Онымен бірге Орақ батыр да болады. Кан-
темир, Кантемирдің інісі, Орақ мырзалар
он мың ноғайлымен Белгородта тұрады
[15, 17]. 1628 жылы қыста Сағынкерей Бел-
город (Ақкерман) аймағын шауып, Дунайға
дейін барады, Бабадаг асып, олжаға батай-
ын деп тұрғанда, Кантемир мен Орақ батыр
30 мың тың қолмен күтпеген жерден шыға
келіп, оның əскерін жеңеді. Сағынкерей са-
наулы адамдарымен аман қалып, Қырымға
көктемде жетеді.
Ізінше Кантемир қалың қолмен келіп,
хан мен қалға, Мəскеу елшілері тығы-
лып жатқан қаланы қоршауға алады. Қор-
шаудағылар ашығады. Хан мен қалғаға
көмекке запорождық черкестер келіп, олар-
дың жанын сақтап қалады. Кантемир мыр-
за мен Орақ батыр Каф түбіне ығысады
[15, 70]. Хан мен қалға түрік сұлтанына
қарайтын Каф түбіне келгенмен, шешуші
соғыс ісін бастауға батпайды. Сөйтіп тұр-
ғанда, 21 июнь күні Каф түбіне теңіз жо-
лымен бұрынғы хан Жəнібеккерей мен
бұрынғы қалға Дəулеткерей Түрік сұлта-
нының пəрменімен жиырма кеме əскер-
мен келіп түседі де, Кантемир мырза мен
Орақ батырдың қолымен бірігеді. Жəні-
беккерей мен Махметкерей екі жақ болып
қатты шайқасады. Ұрыс барысында Мах-
меткерей (хан) мен Сағынкерей (қалға)
жағындағы қол түгелдей Жəнібеккерей мен
Дəулеткерейдің жағына шығып кетеді [15,
71].
А. А. Новосельский татарлар мен
ноғайлардың 1618-1630 жылдардағы олжа
үшін жасаған жорықтарын жылдар жəне
аймақтар бойынша саралап келіп, осы
жорықтардың бəрі Орақ батыр, Қылыш
мырза жəне басқа белгілі мырзалардың ба-
стауымен болғанын атап өтеді.
1633 жылдың басындаТүрік сұлтаны
Ресейге жақтасып, Польшаға қарсы
Кантемир мырзаны жұмсайды. Жорық
қолын бастап Орақ батыр шықты.
Жанқара ДƏДЕБАЕВ. Айдынды Орақ
52 №10 2014 А И АТ
Жорық барысында ол үлкен жеңіске
жетіп, қыруар адамды тұтқынға ала-
ды. Осы жылдың күзінде Польшаға
қарсы қызылбастардың Абаз пашасы
да жорыққа шығады. Орақ батыр Абаз
паша бастаған жорыққа да қатысады.
Бірақ, бұлжорықкүткендегідейнəтижелі
болмайды.
С. Тарбеевтің Қырымға елшілігінің
(1626-1628 жылдар) барысытуралыпатшаға
берген ақпарында Қырымда Махметкерей
хан мен ханзада аяғынан нық тұрса, Канте-
мир жəне оның бауырлары мен немерелері
Орақ батырмен бірге бүкіл ноғайлармен
Қырымнан кетіп, үлкен ноғайдағы Астра-
хань түбіне барып, патшаға бас имекші,
патшаның кең қолтығының астында бол-
мақ ниетте екенін жəне патшаның астра-
хандықтардың айыптарын кешіріп, бəрін
бастап Қырымға баруынан үміт ететінін
жазады [15, 98-99]. Айтылған жайлар-
дан Орақ батырдың ата жұртына, үлкен
ноғайға бармақ ойы барын аңғаруға бола-
ды. Сонымен қатар, оның Түрік сұлтанына
бас иген Қырымға көзқарасы да лайықты
сипатталған. Осы ақпардың соңында
Қырым патшалығына Жəнібеккерейдің
келгені, Махметкерейдің қашып кеткені,
Кантемир мырза мен Орақ батырдың өз
адамдарымен қырымдықтардың малы мен
жанын олжалағаныжайында айтылады [15,
98-99].
1630 жылға қарай Ноғай ордалары
айналасындағы мемлекеттердің, хандық-
тардың, ұлыстардың өзара саяси қарым-
қатынасы шиеленісе түсті. Қырым ханы
Махметкерей мен хан қалғасы Сағын –
керей кетіп, хан тағына Жəнібек Ке-
рейің отыруына, хан қалғасы болып Дəу-
леткерейдің келуіне Кантемир мырза
үлкен еңбек сіңірген еді. Оның кейбір
қырлары доминикандық Эмиддо Доттелли
Д’Аскони жазбаларында (1634) суреттелді
[16, 106-114]. Кантемир мырза мен Орақ
батырдың өмірінде елеулі өзгерістер бол-
ды. Кантемир мырзаның хандықтағы
орны биіктеп, беделі жоғарылай түсті.
Алайда, қырымдықтароныңбұғандейін
өз ұлысын Қырымхандығынан тəуелсіз,
Түрік сұлтанына тікелей бағынатын
əлеуеткежеткізгенінен секемденіпқалған
еді. Қырымдықтароғансенбей, күдікпен,
дұшпандықпен қарады. Ханмен ханның
қалғасы да сондай көзқарасты ұстанды.
Мұны Кантемир білмей қалған жоқ.
Қолайлы жағдай туғанда, Қырымды
тастап, Белгородтағы өз ордасына келді.
Ноғай ордасының мырзалары мен қы-
рымдықтар арасындағы жаулық іш-
тей пісіп-жетіліп келе жатты. Сонымен
қатар, Түрік сұлтанының Қырым ханы-
на талабы да жоғарылай берді. Сұлтан
қырымдықтардан қызылбас шахына
қарсысоғысқа 30 мыңқолжіберудіталап
етті. Жəнібеккерейбұлталаптыорындай
алмады. Хан өзінің айналасындағы ханза-
даларменмырзалардың басбұзарлығына да
тосқауылқояалмады. Ханныңжаңақалғасы
Азаматкерейдің өзі осы жолмен олжа тап-
ты. Кіші Ноғай мен Азов татарлары Мəскеу
Украинасына өз беттерінше олжа сал-
ды. 1632 жылдың басында Жəнібеккерей
хандықтың белгілі адамдарының, мырза-
лардың талабына мойынсұна отырып,
олардың Мəскеу аймағына үлкен жорық
жасауына рұқсат берді. Бұл хан мен пат-
ша арасындағы ынтымақтастық туралы
ант беріп бекітілген келісім-шарттар (1615
жылғы жəне 1630 жылғы) талаптарына
қайшыеді. 1633 жылықырымдықтардың
Мəскеу мемлекетіне жорығы бастал-
ды. Осы кезде Қырым ханы Түрік
сұлтанынан Мəскеу мемлекетімен дос-
тықта болу, Польшаға қарсы жорыққа
дайындалу туралы жарлықтар алды.
1634-1636 жылдары кіші Ноғай жəне
үлкен Ноғай ұлыстары күш қосып,
қырымдықтармен мəмілелесті, сөйтіп
Мəскеу патшалығының жеріне олжа
салып барды. Өздері де олжа болды.
Жəнібеккерейдің хандығының соңғы
кезеңінде (1634-1635) Қырым хандығы
сырт мемлекеттермен қарым-қаты-
насындағы саяси бағытын жоғалтып,
хандық тізгінін босатып жіберді. Түрік
үкіметіЖəнібеккерейдіңорнынаҚырым
хандығынаИнайеткерейді тағайындады
(1635-1637), Құсамкерейханныңқалғасы
болыпбекіді. ЖаңаханТүріксұлтанынан
тəуелсіз болу жолын қарастырды. Осы
жолды ол алдымен Кантемирді шабудан
бастайды. Кантемир үй-ішімен Түркиеге
қашты. Мырзалар бет-бетімен кетті.
Қырымдықтар Кантемирдің ұлысын
Донның оң жағалауынан Қырымға ау-
дарды. Азов қаласын сырттан қорғау-
шылардың қатары күрт кеміді. Орақ
батыр, Кантемирдің бауыры Салмаш
мырза өздерінің Қырым ханына тəуел-
ділігінмойындады. Кантемирдіңұлысын
алып, ордасына бет алған хан қалғасы
əскерінің ноғайлардың тосқауылына
ұшырады. Қырымға келе жатқан жол-
да таң ата ноғай қолы (мыңға жуық)
Тарихтан тəбəрік
№10 2014 А И АТ 53
ханның қалғасына шабуыл жасайды.
Қырымдықтар қырылады, ханның
қалғасы өлім табады.
Қалыптасқан жағдай казактар үшін өте
қолайлы болады. Олар күш қосып, қару-
жарақтарын сайлап, кедергі-тосқауылсыз
Азов қамал-қаласының түбіне келеді.
Қорғансыз қалған Азовты оны қорғаушы
аздаған қол мен тұрғындардан тартып алу
казактар үшін қиындыққа түспеді. Азов
қаласы сəуір айында казактардың қолына
көшті. Азовтың казактардың қолына кө-
шуі Қырым хандығы үшін де, Түрік сұл-
танаты үшін де, олардың ортасында
қыспаққа түскен Ноғай ордасы үшін де
орны толмастай үлкен шығын болды.
Қаланың маңындағы ноғайлардың тоз-
тозын шығарып, қаланың өзін қорғансыз
қалдырғаны үшін Инайеткерей ханға Түрік
сұлтаны қатты қаһарын тікті. Инайеткерей
үшін оның алдындағы хандардың ұстанған
саясаты тиімді болмай шықты. Əсіресе,
Азов қаласының казактардың қолына өтуі
бүйірге қадалған шаншудай болып тұрды.
Ханның кеңесшілері Азов үшін Түрік сұл-
танының кез-келген уақытта айып тағуға
дайын тұрғанын ескертеді. Бірақ, Азовты
казактардан қайтарып алудың жолы та-
былмады. Хан бүкіл мырзаларын, ақылшы
ақсақалдарын жинап, кеңес құрады. Неше
түрлі ақылдар айтылғанмен, ханның жаны
жай таппайды. Орақ батыр ханға Азов-
ты казактардан күшпен тартып алудың
мүмкін еместігін айтады: «Азовқа бар
күшіңді жиып келгеніңмен, оны ала
алмайсың, оған ештеңе де істей алмай-
мыз. Егер, Азовты алғың келсе, Мəскеу
мемлекетіне жорық жасап бар да, Ресей-
де күз бойы, тіпті, одан да ұзақ уақыт
бойымайдансал, оларАзовтысонда ғана
береді. Мəскеуде өстім, Мəскеудің сал-
тын бір кісідей білемін. Əйтпесе, Азов-
ты өзіңдікіндей көре алмайсың, қожаңа
да оны жақсылықпен бере салмай-
ды». Инайеткерей хан Орақ батырдың
бұл кеңесін қабыл алмайды, ашу
шақырады: «Ауыздарыңды ашсаңдар,
айтатындарың – өтірік. Бəріңнің алдай-
тындарың – мен. Сұлтанның пəрменін
орындамағандардың ақыры қандай
болғанын білесіңдер. Сендердің ақылда-
рыңды алып, солардың аяғын құшқым
келмейді. Егер, сұлтан Азовқа бар деп
бұйырса, ондамен Азовқа баруымкерек,
тіпті, бəріміз қырылып қалсақ та» [17,
268-269; 12, 771-773]. Азовты қайтарып алу
мүмкін болмады.
1637 жылы маусымда Түрік сұлтаны
Қырым ханының орнына Бегадыркерейді
бекітеді. Инайеткерей Қырымнан кетіп,
сұлтанның дəргейіне бас ұрады да, сол
жерде өлім табады. Кантемир мырза да
сол жерде жан береді. Азовты казактардан
қайтарып алу Бегадыркерей ханның ғана
емес, бүкіл орданың, Түрік сұлтанының
алдында тұрған басты міндетке айналды.
Бегадыркерейдің Азовты казактардан тар-
тып алуға шамасы жетпеді, сұрап алуға
болмады. 1638 жылы сəуірде Бегадыркерей
казактарға Азовты қайтарып беру туралы
сөз айту үшін ноғайлардың көсемдерінің
бірі Қожамұрат Ұлық ағаны, оған қосып
Салтанаш Ақсақ-Келмембет дегенді жі-
береді. Елшінің тобында 400 адам бола-
ды. Бірақ, елші Азовқа кірмейді. Казактар
оның жіберген адамдарымен сөйлеседі
[11: 765-768; 769-770]. Казактар оларды
тыңдап болып, мынадай жауап қайтарғанға
ұқсайды: Не айтып тұрсың? Астра-
хань мен Қазанның қалай алынғанын
білмейміз. Ал, Азовты біз Құдайдан сұрап
алдық. Оған дейін біз қорысты паналап,
қамыс күркеде тұрып, Құдайға жалба-
рынып жан сақтадық. Енді, міне, Құдай
тілегімізді берді, тас қабырғалы, биік ша-
тырлы қалаға ие болдық. Ал, сендер сон-
дай қаланы тастап шық дейсіңдер. Біздің
əлі де Құдайдан үмітіміз бар. Құдайдан
сендердің Темірек, Табань, Керчь деген
қалаларыңды, артық көрмесе, Кафты да
сұрап алмақ ойымыз бар [17, 271].
Азовтыказактардыңоп-оңайбасыпалуы
оның айналасындағы ноғайларды Қырым
маңына аударумен байланысты екенін
кеш білген Түрік сұлтаны Қырым ханына
ноғайларды еркіне жіберу туралы жарлық
шығарады. Бұлшақтаноғайлардыңөздеріне
тəнұлысжоққатəнеді, өзгелердіңұлысында
тұру олардың таршылықта, жоқшылықта
күн көруге мəжбүр етті. Қырымдықтар
ноғайларға сенбеді, оларды Мəскеуге қарап
кете ме деп қауіптенді. Осы қауіпке бойын
алдырған Бегадыркерей хан ноғайлардың
басындағы бірнеше беделді мырзалардың
көзін жояды. Мəскеудің Қырымға жі-
берген қызметшілері Фустов пен Лома-
киннің 1639 жылдың көктеміндегі (14
мамыр) ақпарларына қарағанда, Бега-
дыркерей хан Орақ батырды ел басы-
на туған қиын күннің жайы бойынша
«ақылдасуға» шақырады. Бегадырке-
рей хан «ақылдасуға» алаңсыз келген
Орақ батырды қасындағы мырзалары-
мен бірге өлімге қияды. Айдынды Орақ,
ноғай халқының қаһарман ұлы Орақ
батыр, бауырының жамандығы мен
Жанқара ДƏДЕБАЕВ. Айдынды Орақ
54 №10 2014 А И АТ
арамдығынан, санасыздығы мен опа-
сыздығынан, сатқындығы мен оңба-
ғандығынан ойда жоқта опат болды.
МəскеудеқалғанұлыВасилийПетрович
Урусов Ресейдің белгілі əскербасысы,
князь Иван Борисович Репиннің қызы
Степанида Ивановна Репинаны əйел-
дікке алып, үйлі-жайлы болды.
Қырымдықтар ноғайларды өзара
ұрыстырып, шабыстырып қоюмен шек-
телмей, оларды езіп, жаншуға бағыт ал-
ды. Ноғайларды Қырым маңынан алас –
тау, ашық далаға айдап тастау туралы
Бақшасарайдағылар ұран тастайды. Қы –
рымдықтар ноғайларға қарсы жазалау
шараларын жүргізеді. Казактар ноғай-
лардың Дон бойындағы бұрынғы қоныс-
тарына оралуына, сөйтіп Ресей патша- сының қоластына кіруіне мүдделі болды. Ноғайлар Донның арғы бетіне қарай
шұбырды. Көзкөргендердің айтуына қара- ғанда, Қырымнан ауып, Донға кеткен
ноғайлардың саны, əйелдер мен балалар-
ды есептемегенде, 30 мың мөлшерінде
болғанға ұқсайды. Ноғай мырзалары
Мəскеуге өз қалауларымен бодан болып
қосылды, Азов айналасын мекен етті. Дон
казактары қырымдықтардан жан сауғалап
қашып келген ноғайларға пана болды.
Ноғайлардың енді біразы Еділ мен Жайық
арасындағы далалы аймақты мекендеп
қалды.
Ноғай, ноғайлыдəуірініңшындықтарын
жырлағанда, жыраулардың омырауын жас
жуды